شەڕی موئتە

شەڕی موئتە
گۆری فەرماندە شەھیدەکانی غەزای موئتەزەید کوڕی حاریسە، جەعفەر کوڕی ئەبووتاڵیب، عبداللە کوڕی ڕەواحە لە شاڕۆچکەی موئتە، ئوردن
ڕێکەوت ٦٢٩ (١ی جومادەلئوولا ٨ی کۆچی) شوێن ئوردن، شام ئەنجام کشانەوەی ستراتیژی موسڵمانان
شەڕکەرەکان
موسڵمانان	ئیمپراتۆریەتیی بیزەنتی غەسسانییەکان
فەرماندە و سەرکردەکان
زەید کوڕی حاریسە † جەعفەر کوڕی ئەبووتاڵیب † عبداللە کوڕی رەواحە † خالید کوڕی وەلید	ھەرقل توزاریق مەلیک کوڕی زەفیلە †
ھێز
٣،٠٠٠	١٠٠،٠٠٠[١] ٢٠٠،٠٠٠[٢] (ھەردووکیان زیادەڕەوییان کردووە)[٣][٤][٥] ١٠٬٠٠٠ (خەمڵاندنی مۆدێرن)[٦]
زەرەر و زیانە گیانییەکان
١٢ شەھید[٧]	٣٬٣٥٠

شەڕی موئتە کە بە غەزای موئتەش ناسراوە (بە عەرەبی: مَعْرَکَة مُؤْتَة) لە ئەیلوولی ٦٢٩ (١ جومادەلئوولا ٨ی کۆچی)،^[٨] لە نێوان ھێزەکانی محەممەد و سوپای ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین و ژێردەستە غەسانییەکانیان ڕوویدا. لە گوندی موئتە لە ڕۆژھەڵاتی ڕووباری ئوردن و لە پارێزگای کەرەک ڕوویدا.

شەڕی موئتە یەکەم شەڕە کە موسڵمانان لە دەرەوەی سنوورەکانی نیمچە دوورگەی عەرەبی ئەنجامیانداوە، سێ ھەزار چەکداری موسڵمان بۆ ماوەی شەش ڕۆژ بەرگەی دوو سەد ھەزار سوپای ڕۆم و عەشیرەتە عەرەبەکانی ھاوپەیمانان گرت، لە حەوتەمین ڕۆژی دوای ئەوەی ئەو سێ سەکردەی (زەید کوڕی حاریسە، جەعفەر کوڕی ئەبووتاڵیب، عبداللە کوڕی ڕەواحە) موسڵمانان کە پێغەمبەر دیاریکردبوون شەھید بوون،^[٩] دواتر خالید بووە فەرماندە خالید کوڕی وەلید کشانەوەیەکی تاکتیکی سەرکەوتووی بە کەمترین زیان ئەنجامدا.^[١٠] دوای سێ ساڵ موسڵمانان گەرانەوە بۆ شکستپێھێنانی ھێزەکانی بیزەنتین لە گەشتی ئوسامە کوڕی زەید.

دوای شکستی قوڕەیش و ھاوپەیمانەکانیان لە غەزای خەندەق، و پێغەمبەر پەیمانی ئاشتی حودەیبییەی لەگەڵ قوڕەیش ئەنجامدا، پێغەمبەر محەممەد نامەی بۆ پاشاکان و سەرۆکەکانی وڵاتانی دراوسێ نارد و بانگھێشتی کردن بۆ ئیسلام، لەنێو ئەو کەسانەدا باشای بورسرا بوو کە نامەی بۆ نێردرا، بەڵام لەلایەن شورەحییل کوڕی عەمر غەسسانی والی بەلقا کە لەژێر پاراستنی ڕۆمەکاندا بوو نامەبەرەکەی کوشت.

لەلای پاشاکان و سەرکردەکان و عەشیرەتەکان زانیارییەکی باو بوو کە نابێت پێغەمبەران بکوژرێن و ڕێگە بە کەسیش نادرێت ھێرشیان بکاتە سەریان، چونکە ئەوان تەنھا ھەڵگری پەیامی گەلەکەیان بوون، کوشتنی حاریث کوڕی عەمر ئەسەدی نوێنەرایەتی پێشێلکارییەکی گەورەی دەکرد ئەم داب و نەریتە و ئەمەش ڕاگەیاندنی شەڕ بوو دژی موسڵمانان. ئەمەش بۆ پێغەمبەر محەممەد چڕتر بووەوە کاتێک ھەواڵەکە بۆی دەگوازرایەوە، بۆیە لەشکرێکی سێ ھەزار چەکداری ئامادەکرد، گەورەترین سوپای ئیسلامی بوو کە پێشتر بەو شێوەیە کۆ نەکرابووەوە جگە لە غەزای خەندەق.^[١١]

زاراوەی (فەتح) ئاماژەیە بۆ ھەر شەڕێک دژی کافرەکان، کە پێغەمبەر محەممەد خۆی سەرکردایەتی کردبێت یاخود بە سوپایەک پێش خۆی، تەنانەت ئەگەر بەشداریشی تێدا نەکردبێت. لە شەڕی موئتە پێغەمبەر بەشداری ڕووداوەکانی نەکرد، بەڵکو بابەتەکە ڕاستەوخۆ لەژێر چاودێری ئەوەوە سەری ھەڵدا، ئیبن حەجەر لە ڕوونکردنەوەی کتێبی مەغازی لە سەحیحی بوخاریدا ڕوونی کردووەتەوە: «المغازی فرەیی مانایە، دەوترێت: فەتحێک، فەتحێک، فەتحێک و فەتحێک. ئەوەی لێرەدا مەبەست لە مەغازییە، ئەوەیە کە لە نییەتی پێغەمبەرەوە ڕوویداو، بۆ کافرەکان بۆ خۆی یان بۆ سوپایەکی پێش خۆی».

پێغەمبەر محەممەد فەرمانی بە زەید کوڕی حاریسە کرد لەسەر ئەم زیندووبوونەوە، و فەرمووی: (ئەگەر زەید شەھید کرا، جەعفەرە، و ئەگەر جەعفەر شەھید کرا، ئەوا عبداللە کوڕی ڕەواحە)، و ئاڵایەکی سپی بۆیان ھەڵگرت و دای بە زەید بن حاریسە؛ و ڕێنمایی کردن کە بێنە سەر کوشتنی حاریث کوڕی عومەیر، و ئەوانەی لەوێشەوە بانگھێشت بکەن بۆ ئیسلام، نە ژنێک نە پیرە پیاوێک، نە قەشەیەک، نە دارخورما یان دار، نە ڕووخاندنی باڵەخانە مەکەن." ژنانی موسڵمان بۆ ماڵاواییکردن لە مێردەکانیان چوونە دەرەوە و دەیانگوت خوای گەورە بە سەبرەوە بتانگەڕێنێتەوە بۆ لای ئێمە، عەبدوڵڵا کوڕی ڕەواحە وەڵامی دایەوە: سەبارەت بە منیش خودا نامگەڕێنێتەوە.

لە شاری موئتە موسڵمانان وەستان، ژمارەیان سێ ھەزار بوو، ژمارەی غەسانی و ڕۆمیش دوو سەد ھەزار بوو. موسوڵمانان بە سەرۆکایەتی زەید کوڕی حاریث ھەڵیانبژارد ھێرش بکەنە سەر بیزەنتینەکان، ھێرشەکەش دوای نوێژی بەیانی ڕوویدا، یەکەم ڕۆژ ھێرشێکی بەھێز بوو، لە بەرژەوەندی موسڵماناندابوو، چونکە ڕۆمەکان و غەسانییەکان چاوەڕوانی ئەوەیان نەدەکرد سوپایەکی بچووک دەست بە ھێرش بکات. ھەروەھا لە ڕۆژی دووەمدا موسڵمانان دەستپێشخەری ھێرشیان کرد و ئەویش لەگەڵ موسڵمانان بوو و زۆرێک لە ڕۆمەکان و ھاوپەیمانەکانیان کوژران. لە سێیەم ڕۆژیشدا ڕۆمەکان دەستپێشخەری ھێرشیان کرد و ئەو ڕۆژە قورسترین و بەھێزترین ڕۆژ بوو کە لەو ماوەیەدا زەید کوڕی حاریسە و جەعفەر کوڕی ئەبووتاڵیب ئامۆزای و عەبدوڵڵا کوڕی ڕەواحە شەھید کران، و موسڵمانان خالید کوڕی وەلیدیان وەک سەرکردەیان ھەڵبژارد.

سوپای ئیسلامی بە ئاراستەی باکووردا دەجووڵان تا مەعەن لە خاکی شامەوە دابەزی و بە دوای حیجازی باکووردا ھاتە خوارەوە و دواتر ھەواڵگری بۆیان ھەواڵی ھێنا کە ھەرقل لە خاکی بەلقاوە بە سەد ھەزار ڕۆم لە مەعەن دابەزیوە و پەیوەندییان پێوە کرد لە لاخم و جودام و بەلقین و بەھرە و بالی بە سەد ھەزار سوپا.

ئایا موسڵمانان نەچوونە ناو حیسابەکەیانەوە بۆ ئەوەی چاویان بە سوپایەکی وەھا بەھێز بکەوێت؛ کە لەم خاکە دوورەدا سەریان سووڕمابوو، و ئایا سوپایەکی بچووک کە تەنھا سێ ھەزار چەکداری تێدابوو ھێرش دەکەنە سەر سوپایەکی گەورەی دوو سەد ھەزار چەکدار؟ موسڵمانان گەرم بوون، دوو شەو لە ماعان مانەوە و بیریان لە کاروبارەکانیان دەکردەوە، تەماشایان دەکرد و ڕاوێژیان دەکرد، پاشان دەیانگوت: ئێمە بۆ پێغەمبەری خودا دەنووسین، ژمارەی دوژمنەکەمانی پێ دەڵێین؛ بەڵام عەبدوڵڵا کوڕی ڕەواحە دژایەتی ئەم بۆچوونە دەکات، و ھانی خەڵکی دا و وتی: (ئەی خەڵکینە سوێند بەخوا ئەوانەی ڕقتان لێیە کە چوویتە دەرەوە بەدوای شەھیدبووندا دەگەڕێن، ئێمەش بە ژمارە و بە ھێز و بە زۆری شەڕی خەڵک ناکەین. دوو شتی باش، یان ڕواڵەت یان شایەتحاڵی)

لە کۆتاییدا بۆچوونەکە لەسەر ئەوە جێگیر بوو کە عەبدوڵڵا کوڕی ڕەواح داوای کرد.^[١٢]

دوای ئەوەی سوپای موسڵمانان دوو شەویان لە ماعان بەسەر برد، ڕوویان کردە خاکی ڕۆمەکان، تا ئەو کاتەی کە جەماوەری ھەرقل لە یەکێک لە گوندەکانی ئەلبەلقەع بە ناوی «شەریف» چاویان پێیان کەوت و دواتر لێیان نزیک دەبوونەوە، و موسڵمانان لە موئتە لەوێ کەمپیان دانا و کۆیان کردنەوە بۆ شەڕ، بۆیە قوتبە کوەی قەتادا الأثرییان لە لای ڕاستیان دانا، و لەسەر ئاسانکارەکە، عوبادەی کوەی مەلیک ئەنساری

لەوێ لە موئتە دوو تیمەکە یەکتریان بینی و شەڕە تاڵەکە دەستی پێکرد، سێ ھەزار پیاو ڕووبەڕووی دوو سەد ھەزار شەڕکەر بوونەتەوە. زەید کوڕی حاریسە ئاڵای گرت و بە دڕندەیییەکی زۆرەوە شەڕی کرد، و بەردەوام بوو لە شەڕ تا ئەو کاتەی ڕژایە ناو ڕمەکانی خەڵکەوە، و بە مردوویی کەوت. لەو کاتەدا جەعفەر کوڕی ئەبووتالیبی ئاڵاکەی گرت، و دەستی کرد بە شەڕێکی بێھاوتای، تا ئەو کاتەی شەڕەکە ماندووی کرد، ھێرشیان کردە سەر ئەسپە شۆخەکەی و چەقۆیان لێدا، پاشان شەڕی کرد تا دەستی ڕاستی بڕدرا، بۆیە ئەویش ئاڵاکەی بە دەستی چەپی خۆیەوە گرت، و تا ئەوکاتەش دەستی چەپیشی بڕدرا ھەردوو دەستی بڕدرا، بۆیە بە قۆڵەکانی باوەشی ئاڵاکەی گرت، و ھێشتا بەرزی کردەوە تا شەھید بوو. اللە اکبر. البوخاری لەسەر دەسەڵاتی نافیع گێڕایەوە کە ابن عومەر پێی وتووە کە لە جەعفەر وەستاوە لەکاتێکدا کە مردووە، بۆیە من پەنجام بۆ ژمارد لە نێوان چەقۆ و لێدانێک، کە ھیچیان لە پشتی نەبوون، واتە پشتی. لە گێڕانەوەیەکی تردا ابن عومەر دەفەرموێت: من لەو شەڕەدا لە نێوانیاندا بووم، بۆیە بەدوای جەعفەر کوڕی دەبی تالیبدا گەڕاین و لەناو مردووەکاندا دۆزیمانەوە، ئەوەی لە جەستەیدا بوو نەوەد و چەند شوێن چەقۆمان دۆزییەوە؛ و لە گێڕانەوەی العمری لەسەر دەسەڵاتی نافیع زیادە، بۆمان دەرکەوت کە لە ئەوەی لە جەستەی ئەو وەرگیراوە.

و کاتێک جەعفەر کوژرا دوای ئەوەی بەو توندییە و ئازایەتییەوە شەڕی کرد، عەبدوڵڵا کوڕی ڕەواح ئاڵاکەی گرت و بەوەوە پێشڕەوی کرد لەکاتێکدا لەسەر ئەسپەکەی بوو. سوێندم خوارد ئەی ڕۆح کە تۆ دەیخەیتە خوارەوە، ئەگەر خەڵکەکە بھێنم، ئەوانیش گۆرانی ئاژەڵە ڕەشەکان دەڵێنەوە ڕقت لێی بێت یان گوێڕایەڵی بیت دەبینم ڕقت لە بەھەشتە پاشان ھاتە خوارەوە، ئامۆزایەکی ھێس دەمارەیەکی گۆشتی بۆ ھێنا و وتی: بەم شێوەیە بڕبڕەی پشتت توند بکەرەوە، چونکە لەم ڕۆژانەدا ئەو شتەت بەدی ھێناوە کە چاوت پێی کەوتووە.^[١٣]

کابرایەکی خەڵکی بەنی عەجلان - ناوی ثابت کواری ئەقرەمە - ھاتە پێشەوە و ئاڵاکەی برد و وتی: ئەی موسڵمانان لەگەڵ پیاوێک لە ئێوە ئاشت ببنەوە، ئەویش فەرمووی: من ھیچ ناکەم، بۆیە خەڵکەکە ئاشتبوونەوە لەگەڵ خالید کوڕی وەلید.. بوخاری بە دەسەڵاتی خالید کوڕی وەلید فەرمووی: لە ڕۆژی موئتە نۆ شمشێر لە دەستم دا بڕدرا، بۆیە ئەوەی لە دەستم دا مابووەوە تەنھا پلێتێکی یەمەنی بوو. البوخاری (٤٢٦٦) پێغەمبەر لە ڕۆژی موئتەدا فەرموویەتی - ئاگادارکردنەوەی وەحی، پێش ئەوەی ھەواڵەکە لە بەرەکانی جەنگەوە بۆ خەڵک بێت: (زەید ئاڵای گرت و بریندار بوو، دواتر جەعفەر برد و بریندار بوو، پاشان عبداللە کوڕی ڕەواحە بردی و بریندار بوو بە چاوەکانییەوە دەگریا- تا ئاڵاکە چووە لای یەکێک لە شمشێرەکانی خودا). البوخاری (٢/٦١١)

جێگەی سەرسووڕمانە کە ئەم سوپایە بچووکە ئیسلامییە توانی بەرگەی ئەو سوپایە گەورەیەی ڕۆمەکان بگرێت، لەو کاتەدا خالید کوآری ئەلوەلید لێھاتوویی خۆی نیشان دا لە ڕزگارکردنی موسڵمانان لەوەی کە لەو شەڕەدا ڕووبەڕوویان بووەتەوە. گێڕانەوەکان جیاوازییەکی زۆریان ھەبوو سەبارەت بە ئەنجامی کۆتایی ئەم شەڕە. دوای سەیرکردنی ھەموو گێڕانەوەکان، دەردەکەوێت کە خالید کوڕی وەلید سەرکەوتوو بووە لە خۆگرتن لە دژی سوپای ڕۆم بە درێژایی ڕۆژ، لە یەکەم ڕۆژی شەڕەکەدا؛ و بیری لە پیلانێکی سەربازی دەکردەوە بۆ ئەوەی تیرۆر بخاتە ناو دڵی ڕۆمەکانەوە تا سەرکەوتوو بێت لە لایەنگری موسڵمانان بەبێ ئەوەی ڕۆمەکان جووڵەی بەدواداچوون بکەن. زۆر باش دەیزانی کە دەربازبوون لێیان زۆر قورسە ئەگەر موسڵمانەکان ئاشکرا بن، ڕۆمەکانیش بەدوایاندا دەگەڕان.

کاتێک ڕۆژی دووەم بوو خالید کواری ئەلوەلید لە پلانەکەیدا پشتی بە شەڕی دەروونی بەست، لەوێ فەرمانی بە ژمارەیەک شوڕشگێڕ کرد کە تۆز لە پشتی سوپاوە بەرز بکەنەوە و دەنگیان بەرز بکەنەوە بە گەورەکردن و ھاوارەوە، کاتێک ڕۆمەکان بینییان، وەیان زانی سوپای موسڵمان ھێزیان بۆ ھاتووە بۆیە زۆر ترساد، خالید بە پێ ڕۆیشت دوای ئەوەی دوو سوپاکە دەرکەوتن و ھێرشیان کردە سەر ڕۆمەکان و شەڕیان لەگەڵدا کرد، موسڵمانەکان فریویان دان، و ھەوڵیان دا پیلانێک دابنێن بۆ فڕێدانیان بۆ ناو بیابان، و لە پاشەکشەی خالدا دوای خالد نەکەوتن؛ بۆیە ڕۆمەکان لایەنگری وڵاتەکەیان بوون، و بیریان لە گۆشەگیریکردنی موسڵمانان نەکردەوە، موسڵمانەکانیش سەرکەوتوو بوون لە ڕێکخستنی خۆیان بە سەلامەتی، تا گەڕانەوە بۆ مەدینە.^[١٤]

دوازدە موسڵمان شەھید بوون، ڕۆمەکانیش سێ ھەزار و سێ سەد و پەنجا پیاویان کوژرا.

ئیبن ئیسحاق دەڵێت: محمد کوڕی جەعفەر کوڕی زوبەیر پێی وتم لەسەر دەسەڵاتی ئورو کوڕی الزوبەیر فەرمووی: کاتێک لە دەوروبەری مەدینە نزیک بوونەوە پێغەمبەر و موسڵمانان چاویان پێ کەوت، بۆیە بە دەستی خۆی ھەڵی گرت .. وتی و وای لە خەڵک کرد کە بانگەوازی سوپا بکەن بۆ خۆڵکردن و بڵێن ئاخ لە پێناو خودادا ھەڵاتن، وتی: پێغەمبەری خودا خوای گەورە بەرەکەتی شاد بکات و سەلامی بۆ ببەخشێت، دەفەرموێت: “ئەوانن ھەڵاتن، بەڵکو ئەوان ڕاکەرن، إن شاء اللە.

ئیبن ئیسحاق دەڵێت: و عەبدوڵڵا کوڕی بەکر پێی وتم، لەسەر دەسەڵاتی عامر کوڕی عەبدوڵڵا کوڕی زوبەیر، لەسەر دەسەڵاتی ھەندێک لە بنەماڵەی حریث بن حشام کە مامی ئەون، لەسەر دەسەڵاتی ئوم سەلامە، ھاوسەری پێغەمبەر، کە فەرمووی: ئوم سەلامە بە ژنی سەلامی کوڕی ھیشام کوڕی العاس کوڕی المغیرە فەرمووی: “نابینم سەلام لەگەڵ پێغەمبەری خوا و لەگەڵ موسڵمانان ئامادەی نوێژ بێت؟ ژنەکە فەرمووی: سوێند بەخوا ناتوانێت دەربچێت، ھەرکاتێک دەچێتە دەرەوە خەڵک ھاواری لێدەکەن: ھەڵبێ، لە ڕێگای خودا ڕابکە، تا لە ماڵەکەی خۆیدا دانیشت، بەڵام نەھاتە دەرەوە.

و ئەم شەڕە، تەنانەت ئەگەر موسڵمانان تۆڵەیان بەدەست نەھێنا، کە تاڵییەکانیان لێی چەشت، بەڵام کاریگەرییەکی زۆری لەسەر ناوبانگی موسڵمانان ھەبوو، وەک چۆن ھەموو عەرەبەکانی بە ھۆزەکانییەوە سەرسام کرد. دیداری ئەم سوپایە بچووکە سێ ھەزار شەڕکەر - لەگەڵ ئەو سوپایە گەورەیە دوو سەد ھەزار چەکدار و دواتر گەڕانەوە لە لەشکرکێشییەکە بەبێ ئەوەی زیانێکی گەورە بەسەریدا بگەیەنێت، بە شتێکی گەورە دادەنرێت کە پێگەی دەوڵەتی ئیسلامی سەرھەڵداو بەرزکردەوە.

ئەم شەڕە سەرەتای زنجیرەیەک شەڕی زۆر بوو لە نێوان موسڵمانان و ڕۆمەکان، کە بە ڕووخانی دەوڵەتی بیزەنتین لەسەر دەستی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی کۆتایی ھات، کاتێک شاری قوستەنتینییە لە ساڵی ١٤٥٣ی زایینی کەوتە دەست محەممەدی دووەم.

1. زەید کوەی حاریسە
2. جەعفەر کوڕی ئەبووتاڵیب
3. عبداللە کوڕی ڕەواحە
4. مەسعوود کوڕی ئەسوەد
5. وەھب کوڕی سەعد
6. عیبادە کوڕی قەیس
7. عمرو کوڕی سەعد
8. عارث کوڕی نەعمان کوڕی إیساف
9. سراقە کوێ عەمرو
10. ابو کەلاب کوڕی صعصعە
11. جابر کوڕی صعصعە
12. عامر کوڕی سەعد^[١٥]

• دەروازەی ئیسلام
• دەروازەی محەممەد
• دەروازەی مێژووی ئیسلام
• دەروازەی ئوردن
• دەروازەی شەڕ

کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە شەڕی موئتە تێدایە.