Wyatt Earp

Krogit e-barzh !
Un danvez pennad eo ar pennad-mañ ha labour zo d'ober c'hoazh a-raok e beurechuiñ.
Gallout a rit skoazellañ Wikipedia dre glokaat anezhañ. 

Wyatt Berry Stapp Earp (19 a viz Meurzh 1848;13 a viz Genver 1929) zo bet ur saver-loened amerikan, ur bleiner kirri-samm, a-wezhioù ur chaseer bizoned, un ofiser a lezenn e meur a gêr eus ar Far-West, ur c'hoarier a vicher, un dalc'her saloon, mengleuzier, ha tredeog en emgannoù boks. Brudet eo dreist-holl evit ar perzh a gemeras en emgann en O.K. Corral, asambles gant Doc Holliday, ha daou eus e vreudeur, Virgil Earp ha Morgan Earp.

Deuet eo Wyatt Earp da vezañ un den brudet eus istor ar Stadoù-Unanet. E vuhez he deus pourchaset danvez evit un niver a filmoù, a abadennoù skinwel, a vuhezskridoù hag a oberennoù faltazi.

D'an 30 a viz Gouere 30 1840 e timezas an intañv Nikolaz Porter Earp ha Virginia Ann Cooksey e Hartford, er C'hentucky. Ganet eoa bet Wyatt Earp e Monmouth, en Illinois, d'an 19 a viz Meurzh 1848. Wyatt Earp en doa un hantervreur koshoc'h, hag un hanterc'hoar, a varvas pa oa 10 miz. Nikolaz Earp a vadezas Wyatt evel an ofiser a rene anezhañ e-doug ar Brezel amerikan-ha-mec'hikan, ar c'habiten Wyatt Berry Stapp eus Emouestlidi war varc'h Illinois. E miz Meurzh 1850 e tilezas an Earped Monmouth evit mont da vevañ e Kalifornia met annezañ a rejont en Iowa. War-dro 160 devezh-arat a yae d'ober o atant nevez, seizh lev e biz Pella.

E miz Meurzh 1856, Nikolaz a werzhas e atant hag e tistroas da Vonmouth, en Illinois, met ne zeuas ket a-benn da gavout labour evel barazher pe gounideg. Dre ma oa ne oa ket barrek da vagañ e diegezh mod all, Nikolaz a zivizas dont da vezañ poliser kêr, hag e labouras evel-se e-pad tri bloaz. A-hervez en doa un eil seurt gounidoù pa'n dije gwerzhet boeson, ar pezh a lakaas emsav enep ar boeson ar gêr da sevel en e enep. Prozezet e oa e 1859 evit bezañ gwerzhet boeson dindan kuzh, kondaonet hag mezhekaet dirak an holl. Ne voe ket gouest da baeañ an telloù-kastiz goulennet gant al lez-varn ha, d'an 11 a viz Du 1859, e oa lakaet foar war madoù an tiegezh Earp. Daou zevezh diwezhatoc'h ez eas kuit an Earped adarre da vont da Bella, en Iowa. Goude o diannezadeg e reas Nikolaz kalz beajoù da Vonmouth e 1860 da gadarnaat ha da peurechuiñ gwerzh e zouaroù ha da dalañ ouzh meur a brozez intentet outañ evit dleoù ha tamalloù flod war an telloù.

D'ar c'houlz ma oa distroet an tiegezh da Bella e tarzhas ar brezel diabarzh. Newton, James, ha Virgil a lakaas o anv en arme an Unaniezh d'an 11 a viz Du 1861. Pa ne oa ken 13 vloaz e oa re yaouank Wyatt da vont gante met diwezhatoc'h e klaskas meur a wezh da dec'hout evit mont en arme, met kavet e vee bewech gant e dad ha kaset gantañ d'ar gêr.

Endra ma oa Nikolaz o tuta soudarded hag o lakaat ar c'hompagnunezhioù da bleustriñ ar vivher soudard, Wyatt, gant sikour e daou vreur yaouankañ, Morgan ha Warren, a oa fiziet ennañ emell un eostad maiz a oa dindanañ war-dro 80 devezh-arat. Goude bezañ bet gloazet-bras en emgann Fredericktown e tistroas James d'ar gêr e-doug an hañvezh 1863. Kemer a reas Newton ha Virgil perzh e meur a gombat er reter hag a zeuas en-dro diwezhatoc'h.

E miz Mae 1864, an tiegezh Earp a gemeras an hent gant ur charreadeg kirri a oa o vont da Galifornia. El levr Wyatt Earp: Frontier Marshal, skrivet gant Stuart N. Lake e 1931, e taneveller kejadenn an Earped gant Indianed e-kichen ar C'hreñvlec'h Laramie hag e tennas Wyatt e vad eus un arsav e Kreñvlec'h Bridger da chaseal bizoned gant Jim Bridger. Diwezhatoc'h, enklaskerien o deus lavaret e oa kaeraet danvell Lake diwar deroù buhez Earp, dre ma'z eus nebeut a brouennoù a gadarna e istorioù.

E diwezh an hañv 1865, Wyatt ha Virgil a gavas fred evel bleinerien evit Phineas Banning's Banning Stage Line en Traoñienn an impalaer. Eno a-hervez e evas Wyatt whisky evit ar wezh kentañ ha ken klañv e vije bet en dije miret outañ a evañ e-pad ugent vloaz goude se.

E-doug an nevezamzer 1866, Earp a zeuas da vezañ bleiner kirri-samm, hag a gase kargadoù evit Chris Taylor. An hent a heulie e for 1866-1868 a yae eus Wilmington, e Kalifornia, betek Prescott, e tachennoù Arizona. Labourat a reas war an hent eus San Bernardino dre Las Vegas, e tachennoù Nevada, betek Salt Lake City. E-pad an nevezamzer 1868, e oa tutaet Earp gant Charles Chrisman da gas dafar da sevel hent-houarn an Union Pacific. Soñjal a reer ez eo d'ar c'houlz-se e krogas da c'hoari evit an arc'hant ha da voksañ. Tredeog e voe en un emgann etre John Shanssey ha Mike Donovan.

En nevezamzer 1868 e annezas an Earped e Lamar, ma teuas Nikolaz da vezañ poliser. Pa zilezas e garg da zont da vezañ barner a beoc'h d'ar 17 a viz Du 1869, Wyatt a oa tutaet evel poliser e-lec'h e dad.

D'an 10 a viz Genver 1870 e timezas Earp gant e gentañ gwreg, Urilla Sutherland (1849 - c.1870), merc'h William ha Permelia Sutherland, a orin eus New York. Ne badas ket pell an dimeziñ. Soñjal a reer e tremenas Urilla un nebeud mizioù pe war-dro ur bloavezh diwezhatoc'h. Div zisplegadenn eus he marv a gaver : hervez an hini gentañ e vefe marvet diwar an tifuz,^[1], da-laras an eil e vefe marvet diwar wilioudiñ.

E miz Eost 1870, Wyatt a brenas un ti ha douaroù evit 50 $. E miz Du e werzhas an ti en-dro evit 75 $. Implijet eo bet an deiziad-se evit muchañ deiziad marv Urilla, o harpañ war ar soñj n'en deus ket kement ezhomm un intañv eus un ti hag un den dimezet engortoz da gaout bugale. E miz Du, Earp a c'hounezas e bost poliser en dilennadegoù, trec'h d'e hantervreur, Newton, dre 137 a-enep 108.

D'ar 14 a viz Meurzh 1871 e savas Kontelezh Barton ur prosez a-enep Earp. Karget e oa da zastum gwirioù aotre en anv kêr Lamar, ar sammad a oa da vezañ implijet da sevel skolioù er vro. Tamallet e oa outañ nompas bezañ degaset an arc'hant dastumet. D'an 31 a viz Meurzh, James Cromwell a savas klemm a-enep da Wyatt, o tisklêriañ e oa bet falset paperoù a spisae ar sammad arc'hant dastumet gant Earp digant Cromwell evit goulenn ur prosez. A-benn kaout ar sammad etre ar pezh a oa bet degaset gant Earp hag ar pezh a zlee Cromwell (hag a lavare en doa paeet) e lakaas al lez-varn foar war falc'herez Cromwell hag a werzhas anezhi evit 38 $. Disklêriañ a rae Cromwell e tlee Earp 75 $ dezhañ, gwerzh an ardivink. D'ar c'hentañ a viz Ebrel, Earp a oa unan eus tri den (war un dro gant Edward Kennedy ha John Shown) a oa tamallet oute bezañ laeret ul loen-kezeg. D'an 28 a viz Meurzh o dije laeret an damallidi daou loen-kezeg, "a dalveze pep a kant dollard", digant William Keys er vro indian. D'ar c'hwec'h a viz Ebrel e oa harzet Earp gant an eiler J.G. Owens. Lennet e oa dezhañ engalv ar c'hargoù en e enep gant Commissioner James Churchill d'ar 14 a viz Ebrel. Lakaet e oa ar c'hred da 500 $. D'ar 15 a viz Mae e oa embannet ar skrid tamall a-enep Earp, Kennedy ha Shown. Anna Shown, gwreg John Shown, a zisklêrias e oa vet mezvet he gwaz gant Earp ha Kennedy hag o doa gourdrouzet e vuhez a-benn kavout e skoazell. Koulskoude, d'ar 5 a viz Even, e oa didamallet Edward Kennedy tra ma chome digemm ar c'hargoù a-enep Earp ha John Shown. War a seblant, Earp, a dale ouzh daou brosez hag un argerzh-kastizañ, Earp a choazas da dec'hout Stad Missouri. Embannet e oa un urzh herzel.

E-pad bloavezhioù, n'o deus ket an enklaskerien testeni ebet eus buhez Earp etre 1871 hag an 25 a viz Here 1874, pa zeu Earp war wel adarre e Wichita. Lakaet eo bet en doa tremenet an tri bloaz-se o chaseal bizoned e Kansas (evel m'en daneveller e buhezskrid Stuart Lake) hag o kantreal er Bradenn veur.

Krediñ a reer peurvuiañ e kejas evit ar wezh kentañ gant e vignon tost Bat Masterson d'ar c'houlz-se, war vord ar stêr Arkansas. Koulskoude e oa dizoloet testenioù eus ar mare-se hag a ziskouez e oa Earp o vevañ e-kichen Peoria, en Illinois e 1872. Enklaskoù zo bet graet. Enrollet e oa Earp e rolloù kêr Peoria e 1872 e ti Jane Haspel, a rene ur fouzhti. E miz C'hwevrer 1872, polis Peoria a serras pevar maouez ha tri den. Wyatt Earp, Morgan Earp, ha George Randall e oa an tri den-se. Wyatt hag ar re all a oa tamallet oute "Derc'hel ha bezañ kavet en un ti brudet-fall." 20 dollar a dell-gastiz e oant bet lakaet da baeañ ouzhpenn ar priz lakaet evit an torfedoù-se. Kavet ez eus bet div harzhadenn all eus Wyatt Earp evit ar memes abeg e 1872 e Peoria. Klozañ a ra lod eus an enklaskerien e tiskouez titouroù Peoria e kemere perzh Earp e marc'had ar gasterezh e tolead Peoria e 1872. An titour-se en deus lakaet lod eus an enklaskerien da vurutellañ testenioù Lake diwar-benn chaseadennoù bizoned Earp e Kansas e 1871-74.

E Frontier Marshal, Lake en deus embannet ivez en doa kejet Earp gant tud brudet evel Wild Bill Hickok pa oa e Kansas. Lake en deus anavezet Earp ivez evel an den en doa harzet ar ribler armet Ben Thompson en Ellsworth, Kansas, d'ar 15 a viz Eost 1873. Koulskoude ne zeu ket Lake a-benn da reiñ mammennoù e zisklêriadennoù. Abalamour da se enklaskerien o deus diskouezet o doa diskred diwar-benn danevelloù Lake. An enklaskoù graet n'o deus diskouezet prouenn ebet e oa Wyatt Earp en Ellsworth da vare torfedoù Thompson eno. Ar re a gred e harzadenn Thompson gant Earp, pe memes e bezañs Earp en Ellsworth e miz Eost ar bloaz-se, a ra anv eus eñvorennoù dispis e vije bet Earp o chom er Grand Central Hotel eno. Enklaskoù o deus diskouezet ne oa ket anv Earp war rolloù an ostaliri en hañvezh-se. Ouzhpenn, oberoù Benjamin Thompson e-tro ar bloaz ma oa harzet a oa danevellet-pizh gant kelaouennoù ar c'hornad na reont ket anv eus Earp morse. Thompson a embannas e zanevell dezhañ e-unan eus darvoudoù 1884, ha ne lavar ket e oa harzet gant Earp. An eiler Ed Hogue eus Ellsworth an hini eo a harzas anezhañ e gwirionez.

Evel Ellsworth, e Wichita a oa un ti-gar ma veze kaset tropelladoù chatal eus Texas. An hevelep trummgêrioù cattle er far-west a oa lec'hioù trouzus leun a bennoù boeson, cowboyed armet a feste diwezh beajoù hir. Kregiñ a reas Earp da labourat ent ofisiel e burev marshal Wichita d'an 21 a viz Ebrel 1875, goude ma oa dilennet Mike Meagher evel marshal kêr (luzierezh a zegas an anv-se, rak "marshal kêr"^[2] a oa alies heñvelster gant penn ar polis, un anv a veze implijet ivez). Kavet ez eus bet ur pennad kazetenn hag a ra anv eus Earp evel "Ofiser Erp" (sic) kent ma oa tutaet ent ofisiel, ar pezh a laka e roll resis evel ofiser e 1874 amsklaer. War a seblant e oa paeet evit ul labour na oa ket ofisiel.

Earp a c'hounezas brud pa oa e Wichita. Anavezout hag herzel a reas ul laer kezeg (oc'h ober gant e arm met hep gloazañ an den) ha goude se ur strollad laeron kirri. Un tamm brav a strafuilh en doe e deroù 1876 pa gouezhas e revolver karget diouzh e holster, pa oa en e goazez en ur gador, rak leuskel a reas un tenn pa skoas ar c'hi ouzh al leur. Tremen a reas ar boled a-dreuz e chupenn hag eñ er-maez dre ar solier. Gallout a reer soñjal diwar diviz Earp diwar-benn ar gudenn e buhezskrid Lake, Wyatt Earp: Frontier Marshal (embannet goude marv Wyatt), ne zougas morse ur revolver single-action gant c'hwec'h tenn adarre. E danevell Lake, Earp ne anzavas ket en doa prenet skiant a-zivout ar fazi-se diwar e goust.

Earp a ziskouezas ivez e nerzh-kalon e Wichita en un darvoud na oa ket danevellet gant ar c'hazetennoù met a gaver meneget e buhezskrid Lake hag a zo kadarnaet en eñvorennoù e eiler Jimmy Cairns. Wyatt a lakas toucherien en arraj o klask kemer en-dro ur piano na oa ket bet paeet en ur fouzhti hag é rediañ an doucherien da zastum an arc'hant da viret ar benveg-seniñ el lec'h ma oa. Diwezhatoc'h, ur strollad eus tost hanter-kant toucher armet a vodas e Delano, o prientiñ mont dober un droiad boesonerezh diroll e Wichita en tu all d'ar stêr. Ar bolis ha keodedourien Wichita en em vodas evit enebiñ ouzh ar gowboyed. Earp a chomas e-kreiz linenn an difennerien, war ar pont etre Delano ha Wichita, ha derc'hel a reas penn ouzh ar bagad gwazed armet, en ur gaozeal oute. A-benn ar fin ez eas kuit ar gowboyed. Dalc'het e oa bet ar peoc'h hep tennañ un tenn hag hep lazhañ den ebet.

Bloavezhioù goude e skivas Cairns diwar-benn Earp: "Wyatt Earp a oa un ofiser dispar. Kalonek e oa ha war a seblant ne'n doa aon rak netra. Doujañs o doa an holl paotred-saout evitañ ha seblantout a raent anavezout e zreistelezh hag e aotrouniezh ."

E diwezh 1875, kazetenn kêr ( Beacon Wichita) a lenned warni :

"dimerc'her (an 8 a viz Kerzu), ar poliser Earp en deus kavet un estrañjour en e c'hourvez e-kichen ar pont badaouet gant ar boeson. Kaset en deus anezhañ d'ar 'bidouf' ha pa oa o furchal e c'hodelloù e kavas war-dro 500 $ en e gerz. Kaset e oa antronoz dirak e enor, ar barner polis, paeañ a reas e dell-gastiz evit e damm fest ken plaen ha tra hag eñ kuit, laouen an tamm outañ. Peadra en deus da laouenaat da vezañ deuet evit e aferioù, tra ma oa mezv, en ul lec'h ken dudius ha Wichita rak n'eus ken un nebeud lec'hioù all e lec'h ma vije bet klevet komz en-dro eus ur bilhed 500 $. Biskoazh den n'en deus lakaet diskred war lealded hor polis en un doare sirius."

1. ↑ Rootsweb
2. ↑ city marshal

• Fattig, Timothy W., Wyatt Earp: The Biography, Talei Publishers, 2005, ISBN 0963177281.
• Barra, Allen, Inventing Wyatt Earp: His Life and Many Legends, New York, Carroll & Graf Publishers, 1998, ISBN 0-7867-0685-6. Barra takes a look at the Earp legend and its place in American mythology, fiction, and film.

• Earp, Josephine Sarah Marcus, I Married Wyatt Earp: The Recollections of Josephine Sarah Marcus Earp, University of Arizona Pr, 1976, ISBN 0-8165-0583-7.

• Gatto, Steve, The Real Wyatt Earp: A Documentary Biography, Silver City, High-Lonesome Books, 2000, ISBN 0-944383-50-5

• Lake, Stuart N., Wyatt Earp: Frontier Marshal, Pocket, 1994, ISBN 0-671-88537-5.

• Marks, Paula Mitchell, And Die in the West: the story of the O.K. Corral gunfight, New York,, Morrow, 1989, ISBN 0-671-70614-4.

• Reidhead, SJ, Travesty: Frank Waters Earp Agenda Exposed, Roswell, NM, Jinglebob Press & Wyatt Earp Books, 2005, ISBN 1-892508-13-3.

• Tefertiller, Casey, Wyatt Earp: The Life Behind the Legend, New York,, John Wiley & Sons, 1997, ISBN 0-471-18967-7

• Darvoudoù buhez Earp hag Holliday e Tombstone, en o zouez emgann OK Corral zo taolennet e meur a romant, en o zouez : Who Rides With Wyatt gant Will Henry, Bloody Season gant Loren D. Estleman, Wyatt Earp gant Matt Braun, Trouble in Tombstone gant Richard Wheeler, ha Gunman's Rhapsody gant Robert B. Parker.

• Turner, Alford E., The OK Corral Inquest, College Station, Texas, Creative Publishing company, 1981, ISBN 0-932702-16-3.

Muioc'h a restroù diwar-benn

Wyatt Earp

a vo kavet e Wikimedia Commons.

• Pajenn istor Wyatt Earp
• Wyatt Earp: Tombstoniad gant Tim Fattig
• Ul lec'hienn diwar Earp ha Tombstone, gant un niver bras a liammoù istorel war ar Gwiad.
• Ur pennad diwar-benn e dad
• E lignez
• Istor tiegezh Wyatt Earp
• Un diverrañ eus e vuhez
• Un deskrivadenn eus e vuhez e Lamar
• Un daolenn eus Benjamin Thompson, bet harzet gant Wyatt
• Rannbennad eus esae emvuhezskrid Wyatt Earp graet e 1926 gant John H. Flood, Jr.
• Bez kollet Near Mattie Blaylock Earp near Pinal, AZ.
• Tennerien Kansas gwezhall
• Wyatt Earp: den a lezenn er gouelec'h (DesertUSA.com)
• Bagad Vendetta Wyatt Earp: pennad gant Peter Brand