Белыя найміты ў Конга

Белыя найміты ў Конга (фр.: Mercenaires blancs au Congo) — ураджэнцы краін Афрыкі (афрыканеры і іншыя нашчадкі еўрапейскіх каланізатараў) і Еўропы, якія ўдзельнічалі ў розных ваенных канфліктах на тэрыторыі Рэспублікі Конга (Леапольдвіль), Заіра і Дэмакратычнай Рэспублікі Конга. Пачынаючы з 1960 года праз Кангалезскія войны прайшлі паўднёваафрыканцы, радэзійцы, брытанцы, ірландцы, немцы, бельгійцы, французы, іспанцы, італьянцы, сербы, беларусы, расіяне, украінцы, грузіны і некаторыя іншыя.

У 1960-я замежнікі змаглі фактычна пераламаць ход вайны на карысць урада. У далейшым вопыт выкарыстання наймітаў у Конга ўжываўся заходнімі спецслужбамі ў грамадзянскай вайне ў Анголе^[1][2].

Менавіта тут пачалася найміцкая кар’ера самых знакамітых ваенных авантурыстаў XX стагоддзя. Кангалезскія і іншыя падзеі 1960—1970-х гадоў сфармавалі сучасныя ўяўленні і стэрэатыпы пра наёмнікаў^[3].

Практыка найміцтва, якая прыпынілася ў гады сусветных войнаў, адрадзілася ў 60-я гады XX стагоддзя, калі пачалася дэкаланізацыя Афрыкі. У афрыканскіх краінах, дзе каланіяльныя адміністрацыйныя структуры распаліся, а ўзброеныя сілы знаходзіліся ў стадыі фарміравання, неадкладна пачалася ўзброеная барацьба за ўладу. У гэтай сітуацыі ўрадам маладых дзяржаў апынуліся неабходныя прафесійныя вайскоўцы, асабліва з вопытам баявых дзеянняў. Адной з такіх краін стала Бельгійскае Конга^[3].

ЗША і Бельгія, будучы асноўнымі саюзнікамі ўрадавых войск у канфлікце, не пярэчылі супраць прыцягнення афіцыйнымі ўладамі краіны наймітаў, пры ўмове, што сярод замежнікаў не будзе іх суграмадзян. Адносна жыхароў Бельгіі, зрэшты, гэта ўмова было парушана^[4]. У цэлым, у Кангалезскім крызісе на тым ці іншым баку змагаліся ўраджэнцы Вялікабрытаніі, Францыі, Заходняй Германіі^[4], ПАР, Радэзіі, Ірландыі, Іспаніі^[5] і Італіі^[6].

Аднымі з першых замежных баевікоў у канфлікце задзейнічалі катангскія сепаратысты  (фр.) (бел.. Асноўным ядром і ўдарнай сілай іх арміі сталі менавіта белыя найміты. Іх максімальная колькасць за ўвесь час грамадзянскай вайны не перавышала 500 чалавек. Агульнае камандаванне ажыццяўляў на пачатковы момант Рабер Фольк. Найміты актыўна супрацьстаялі не толькі ўрадавым часцям, але і міжнародным сілам ААН^[7] (першае значнае сутыкненне адбылося ў красавіку 1961 года^[8]). У баях з «блакітнымі каскамі» найміты адзначыліся ў баях за Жадавіль супраць ірландскіх вайскоўцаў пад камандаваннем Патрыка Куінлана. Прыкметна, што на баку ��атангцаў, акрамя іншых наймітаў, выступалі іх суайчыннікі^[9]. У цэлым, замежныя баевікі дрэнна вытрымлівалі баі супраць сіл ААН^[8]. Аднак замежнікі паспяхова змагаліся з урадавай арміяй і апалчэннем народнасці балуба^[10].

Самым баяздольным замежным падраздзяленнем катангцаў стаў атрад «Каманда 4» пад пачаткам Майка Хоара, які ў снежні 1961 года расфармавалі, але былы камандзір сабраў новую групу, якая атрымала назву «Каманда 5»^[11]. Паралельна фармуецца група Боба Дэнара — «Каманда 6»^[6]. Жан Шрам, яшчэ адзін буйны дзеяч заходнееўрапейскага найміцтва, кіраваў падраздзяленнем «Каманда 10».

Гэтыя фарміраванні змагаліся ўжо на баку Кангалезскай нацыянальнай арміі. Афіцыйныя ўлады заручыліся паслугамі наймітаў з-за нежадання ЗША наўпрост дапамагаць у падаўленні паўстання Сімба^[12][13]. Наёмныя часці адыгралі вядучую ролю ў вызваленні ад мяцежнікаў горада Стэнлівіль і аперацыі «Чырвоны цмок»  (фр.) (бел.^[14]. Да пачатку 1965 года, калі кангалезскі ўрад выцесніў праціўніка з большай часткі Усходняга Конга, замежнікам было даручана забяспечыць бяспеку мяжы (так, напрыклад, дзяржаўную граніцу з ЦАР ахоўваў іспанскі атрад^[5]), аднавіць лініі сувязі і зачысціць рэшткі супраціву^[15].

ЦРУ^[16] і бельгійскае кіраўніцтва^[17] актыўна падтрымлівалі дзейнасць усіх фарміраванняў, якія ўдзельнічалі ў канфлікце на баку ўладаў.

Атрады праўрадавых замежных баевікоў адчувалі недахоп абсталявання, мелі дрэнную падрыхтоўку і праблемы з дысцыплінай, пакутавалі алкагалізмам, наркаманіяй і гомасексуалізмам^[18]. Таксама яны часта здзяйснялі супрацьпраўныя дзеянні. Так, у адваяваных раёнах найміты здзяйснялі несанкцыянаваныя забойствы, катаванні, рабаванні і згвалтаванні^[19]. У Стэнлівілі замежныя байцы зараблялі ператрусам трупаў у пошуках наяўных грошай і ўзломам банкаўскіх сейфаў^[20]. Некаторыя былі пазней асуджаны кангалезскімі судамі за ненаўмыснае забойства^[15].

Пры ўсім тым найміты шмат чаго зрабілі ў абарону белага насельніцтва Конга ад гвалту мяцежнікаў^[21][22].

У 1967 годзе ў Стэнлівілі наёмныя войскі паднялі мяцеж, выступіўшы супраць зрушэння Маіза Чомбэ  (фр.) (бел. з пасады прэм’ер-міністра, з якім яны супрацоўнічалі з 1960 года. Замежныя баевікі пацярпелі паражэнне, а ўсе іх падраздзяленні былі расфармаваны^[15].

У лістападзе—снежні 1996 года пры непасрэдным удзеле французскіх спецслужбаў было сфарміравана падраздзяленне «Белы легіён». Яго ўзначаліў бельгіец Крысціян Тавернье. Фарміраванне далучылася да арміі рэжыму Мабуту Сесе Сека^[23]. Атрады баевікоў былі дастаткова добра ўзброены: у іх арсенале мелася і стралковая зброя, і нават авіяцыя^[24].

У падраздзяленні служылі грамадзяне такіх краін як Францыя, Вялікабрытанія, Бельгія, Італія, Ангола, Мазамбік, ПАР і Марока^[25]. Аснову складалі сербы, у тым ліку з Рэспублікі Сербская Краіна і Босніі. Іх у злучэнні было каля ста чалавек. Сустракаліся таксама расіяне і ўкраінцы^[24].

20 студзеня 1997 года заірскія часці пры падтрымцы замежнікаў пачалі наступальную аперацыю супраць сіл апазіцыі, але яна правалілася на пачатковым этапе. Прыкметную ролю ў ім згуляла толькі авіяцыя «Белага легіёну», якой удалося знішчыць некалькі аўтакалон групоўкі «Альянс дэмакратычных сіл за вызваленне Конга» з боепрыпасамі і некалькі запаволіць наступленне паўстанцаў у раёне Валікале. Таксама пры яе актыўнай падтрымцы была разгромлена калона паўстанцкіх войск у раёне Кінду. 2 лютага, пасля цяжкіх баёў, часці пад камандаваннем Тавернье пакінулі Ватсу. 10 сакавіка атрад наймітаў разам з байцамі арміі Заіра ў 60 км ад Кісангані спыніў прасоўванне паўстанцаў і адкінуў іх на пяць кіламетраў. Аднак гэтая перамога не прынесла вынікаў, паколькі 15 сакавіка горад паў. У канцы сакавіка ў Кіншасе «Белы легіён» быў распушчаны^[23].

У 1999 годзе ВПС ДРК набылі ў Грузіі чатыры штурмавіка Су-25 пабудовы Тбіліскага авіяцыйнага завода, у тым ліку два самалёты пабудовы 1991 года (завадскія нумары 25508110578 і 25508110579, бартавыя нумары ВПС ДРК FG-500 і FG-501) і два самалёты новай пабудовы 1999 года (завадскія нумары 25508110580 і 25508110581, бартавыя нумары ВПС ДРК FG-502 і FG-503). Дастаўка машын з Тбілісі была ажыццёўлена ў канцы 1999—пачатку 2000 года, пасля чаго дадзеныя чатыры штурмавіка склалі аснову баявога патэнцыялу кангалезскай авіяцыі, грунтуючыся пераважна на аэрадроме Гома. Палёты на іх ажыццяўляліся нанятымі ў СНД лётчыкамі^[26].

У снежні 2006 года беларускі лётчык Алег Ліхоткін, які працаваў у краіне вайсковым інструктарам з 2001 года, быў страчаны разам з бортам FG-503. Афіцыйна ён лічыцца зніклым без вестак^[27]. Па іншых даных, беларус альбо загінуў^[26], альбо быў узяты ў палон (нібыта пілот з-за дрэннага надвор’я вымушаны быў сесці ў Руандзе, дзе апынуўся ў турме). Паводле іншай версіі, агучанай былым калегам Ліхоткіна, яго выкралі амерыканцы^[28].

У чэрвені 2007 года ўпаў Су-25 пад нумарам FG-501, на якім загінуў украінскі авіятар Маргатаў^[26].

У 2015—2019 гадах^[29] праходзіла інфармацыя, што беларусы аказваюць свае паслугі па навучанні кангалезскіх пілотаў і тэхнікаў^[30].

27 лютага 2017 года ў раёне горада Рутшуру баевікі-тутсі збілі два ўрадавыя верталёты Мі-24, на якіх знаходзіліся два грузіны, тры беларусы і тры кангалезцы (гл. Катастрофа двух Мі-24 у Рутшуру (2017)).

Двое грамадзян Грузіі раней служылі ў ваенна-паветраных сілах сваёй краіны, але былі звольнены ў сувязі са скарачэннямі. Пасля гэтага яны з’ехалі ў Дэмакратычную Рэспубліку Конга, дзе знайшлі вакантныя месцы ва ўзброеных сілах^[31]. Грамадзяне Беларусі, згодна з анлайн-выданнем «Политринг», якія складалі другі экіпаж, з’яўляліся ваеннымі спецыялістамі, накіраванымі ў краіну для падтрымкі і падрыхтоўкі кангалезскіх вайскоўцаў^[30]. Аднак як паведамілі ў праграме Навіны «24 гадзіны» на СТБ, яны дзейнічалі як прыватныя асобы^[32].

У студзені 2023 года ўсплыла інфармацыя, што ў краіне прысутнічаюць найміты з Балгарыі і Румыніі, а таксама атрады ПВК «Вагнер»^[33].

• Дакументальны фільм «Бывай, Афрыка» (Італія, 1966)
• Дакументальны фільм «Чалавек, які смяецца: Прызнанне забойцы» (ФРГ, 1966)

• Найміты ў Радэзіі
• Найміты ў Біяфры

рускамоўная

• Коновалов, И.П. (2012). Африканские войны современности (PDF). Москва: Центр стратегической конъюнктуры. pp. 59–66. ISBN 978-5-906233-01-1.
• Коновалов, И.П. (2015). Солдаты удачи и воины корпораций : История современного наёмничества. Пушкино: Центр стратегической конъюнктуры. ISBN 978-5-9906069-7-5.

англамоўная

• Hudson, Andrew (2012). Congo Unravelled: Military operations from Independence to the Mercenary Revolt, 1960–68. Helion and Company. ISBN 978-1907677632.
• Nzongola-Ntalaja, Georges (2007). The Congo, From Leopold to Kabila: A People's History (3rd ed.). New York: Palgrave. ISBN 9781842770535.
• Passemiers, Lazlo (2019). Decolonisation and Regional Geopolitics : South Africa and the 'Congo Crisis', 1960–1965 (online ed.). London: Routledge. ISBN 978-1351138161.
• Dodenhoff, George H. (1969). "The Congo: A case study of mercenary employment". Naval War College Review. 21 (8). U.S. Naval War College Press: 44–70.
• Devlin, Larry (2007). Chief of station Congo: A memoir of 1960-67. New York: Public Affairs. ISBN 978-1-58648-405-7.
• Geraghty, Tony (2007). Guns for Hire: The inside story of freelance soldiering (1st ed.). London: Piatkus Books Ltd. ISBN 978-0-7499-5145-0.
• Clarke, S.J.G. (1968). The Congo Mercenary: A history and analysis (PDF). Johannesburg: South African Institute of International Affairs. Архівавана з арыгінала (PDF) 24 чэрвеня 2021. Праверана 27 лютага 2023.
• Rookes, Stephen (2018). From the Bay of Pigs to Lake Tanganyika: non-state armed actors in the Congo crisis, 1960-1967. Toulouse: Université Toulouse le Mirail.
• Musah, Abdel-Fatau, Kayode Fayemi. Mercenaries: An African Security Dilemma. Pluto Press, 2000.
• Stearns, Jason K. Dancing in the Glory of Monsters: the collapse of Congo and the Great War of Africa. PublicAffairs, 2011.

• Сергей Арустамов, Курашко Денис. Человек, который смеялся // Независимая Африка : сайт.
• Андрей Максимов. «Солдаты удачи» в Африке // Версия : газета. — 20 июля 2020.