Трэці рэйх

Артыкул вымагае праверкі арфаграфіі Удзельнік, які паставіў шаблон, не пакінуў тлумачэнняў. Магчымы машынны пераклад, ужыванне ненарматыўнага правапісу або лексікі. Для праверкі ёсць адмысловыя праграмы.

Артыкул або раздзел вымагае перапрацоўкі Удзельнік, які паставіў шаблон, не пакінуў тлумачэнняў. Калі ласка, палепшыце артыкул адпаведна правілам напісання артыкулаў.

Гістарычная дзяржава
Германскі рэйх (да 1943) Вялікагерманскі рэйх
ням.: Deutsches Reich (1933—1943) ням.: Großdeutsches Reich (1943—1945)
Эмблема Трэцяга Рэйха Сцяг Трэцяга Рэйха
Дэвіз: «Ein Volk, ein Reich, ein Führer "Адзін Народ, Адзін Рэйх, Адзін Лідар"»
Гімн: Das Lied der Deutschen
Еўропа ў 1939 годзе
<   > 1933 — 1945
Сталіца	Берлін
Мова(ы)	нямецкая
Афіцыйная мова	нямецкая
Рэлігія	свецкая дзяржава
Грашовая адзінка	рэйхсмарка (ℛℳ)
Плошча	696.265 км² (1941)
Насельніцтва	90.030.775 (1941)
Форма кіравання	Таталітарная дыктатура
Кіраўнікі дзяржавы
Рэйхспрэзідэнт
• 1933 – 1934	Паўль фон Гіндэнбург
Фюрэр
• 1934 - 1945	Адольф Гітлер
• 1945	Карл Дзёніц
Канцлер
• 1933 - 1945	Адольф Гітлер
• 1945	Йозэф Гэбельс
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Трэці рэйх (ням.: Drittes Reich — «Трэцяя імперыя», «Трэцяя дзяржава») — неафіцыйная назва Германскай дзяржавы з 24 сакавіка 1933 года^[1][2] па 23 мая 1945 года.

Афіцыйная назва нямецкай дзяржавы з 18 студзеня 1871 года па 26 чэрвеня 1943 года — Deutsches Reich (Германская імперыя). Афіцыйная назва з 26 чэрвеня 1943 года па 23 мая 1945 года — Großdeutsches Reich (Вялікагерманская імперыя). Слова «рэйх», якое пазначае землі, падначаленыя адной уладзе, звычайна перакладаецца як «імперыя», часам як «царства» або «дзяржава» (у залежнасці ад кантэксту).

У літаратуры і гістарыяграфіі Трэці рэйх шырока вядомы таксама як нацысцкая Германія і фашысцкая Германія. Апошні тэрмін выкарыстоўваўся ў асноўным у савецкай літаратуры і, па шэрагу пазіцый, не з'яўляецца дакладным, бо паміж фашысцкім рэжымам Беніта Мусаліні ў Італіі і рэжымам Гітлера былі істотныя адрозненні як у дзяржаўным ладзе, так і ў ідэалогіі^[3]. Палітолаг Лоўрэнс Брыт класіфікуе Германію тых гадоў менавіта як фашысцкую дзяржаву^[4].

Германія ў гэты перыяд уяўляла сабой ��аталітарную^[5] дзяржаву з аднапартыйнай сістэмай і дамінуючай ідэалогіяй (нацыянал-сацыялізмам), пад кантроль дзяржавы траплялі ўсе сферы грамадства. Трэці рэйх звязаны з уладай Нацыянал-сацыялістычнай нямецкай працоўнай партыі пад кіраўніцтвам Адольфа Гітлера, які быў нязменным кіраўніком дзяржавы (афіцыйны тытул — «фюрар і рэйхсканцлер») ажно да сваёй смерці 30 красавіка 1945 года.

Знешняя палітыка Трэцяга рэйха з 1938 года была вызначана імкненнем да тэрытарыяльнай і палітычнай экспансіі: у сакавіку 1938 года быў ажыццёўлены аншлюс Аўстрыі^[6], у верасні 1938 — сакавіку 1939 гадоў да Германіі была далучаная Чэхія і Клайпедскі край, у выніку ваеннай кампаніі 1939 года былі далучаны Вольны горад Данцыг і частка польскіх тэрыторый^[7], у 1941 годзе быў акупаваны Люксембург (далучэнне розных тэрыторый працягвалася і пазней).

Першыя гады Другой сусветнай вайны былі для Германіі вельмі паспяховымі, да 1942 года пад яе кантролем знаходзілася большая частка кантынентальнай Еўропы (акрамя Іспаніі, Партугаліі, Швейцарыі і Швецыі), частка тэрыторый была акупаваная, частка ўяўляла сабой дэ-факта залежныя дзяржаўныя ўтварэнні (напрыклад, Харватыя), выключэнне складалі Балгарыя і Фінляндыя, якія, былі саюзнікамі Германіі, праводзілі толькі збольшага самастойную палітыку^[8]. Аднак у 1943 годзе наступае пералом у баявых дзеяннях у карысць антыгітлераўскай кааліцыі, у студзені 1945 г. баявыя дзеянні пераносяцца на даваенную тэрыторыю Германіі. Трэці р��йх спыніў сваё існаванне пасля роспуску саюзнікамі Фленсбургскага ўрада 23 мая 1945 года, які ўзначальваў рэйхспрэзідэнт Карл Дзёніц.

Нямецкае слова «рэйх» (ням.: Das Reich) можа перакладацца на беларускую і як «дзяржава», і як «імперыя», але бліжэй за ўсё яно да паняцця «дзяржава». У нямецкай мове яно таксама ўжываецца містычна ў значэнні «царства»: Dein Reich komme — «Ды прыйдзе Царства Тваё»^[9]. Першапачаткова гэтым тэрмінам германцы пазначалі Рымскую Імперыю, затым «Святую Рымскую Імперыю германскай нацыі», адкуль пайшло ўжыванне тэрміна ў сэнсе агульнагерманскай дзяржавы, які аб'ядноўвае нямецкія зямлі (па гэтай прычыне «Рэйхам» афіцыйна называлася і Веймарская Рэспубліка). Паняцце «Трэці рэйх», якое першапачаткова насіла містычны характар («Трэцяе царства») і ўжывалася ў хіліястычных ерасях і радыкальных пратэстанцкіх дактрынах канца Сярэднявечча — пачатку Новага Часу, у палітычным сэнсе ўвёў нямецкі пісьменнік і перакладчык Артур Мелер ван дэн Брук, які назваў так сваю кнігу, выпушчаную ў 1923 годзе. Ён прытрымліваўся нацыяналістычных поглядаў. Згодна з Мелерам ван дэн Брукам, першым рэйхам была Свяшчэнная Рымская імперыя германскай нацыі (962-1806), другім рэйхам — Германская імперыя, якая была абвешчана ў 1871 годзе і ліквідаваная ў 1918 годзе. Трэці рэйх — ідэальная пангерманская дзяржава, якая павінна прыйсці на змену слабай Веймарскай рэспубліцы.

Гітлер пазычыў ідэю Трэцяга рэйха ад Мелера ван дэн Брука, які, зрэшты, быў невысокага меркавання пра Гітлера і скончыў жыццё самагубствам у 1925 годзе^[10].

Трэці рэйх нярэдка называюць «тысячагадовым рэйхам» (ням.: Tausendjähriges Reich). Гэта назва ўвайшла ва ўжытак пасля выступу Гітлера на партыйным з’ездзе ў Нюрнбергу ў верасні 1934 года. «Тысячагадовы рэйх» Гітлера пераклікаецца з хрысціянскім містыцызмам. У прыватнасці, тысячагадовае царства згадваецца ў Адкрыцці Яна Багаслова:

І ўбачыў я анёла, што сыходзіў з неба, які меў ключ да бездані і вялікі ланцуг у сваёй руцэ. Ён узяў дракона, змея старажытнага, які ёсць д'ябал і сатана, і скаваў яго на тысячу гадоў. І скінуў яго ў бездань, і заключыў яго, і паклаў над ім пячатку, каб не зводзіў ужо народы, пакуль не мінецца тысяча гадоў; пасля гэтага ён павінен быць вызвалены на кароткі час.

— Адкр. 20: 1-6

На тлумачэнні гэтага ўрыўка заснавана вучэнне хіліязм. Адным з ягоных яркіх прадстаўнікоў быў Яўхім Флорскі, які жыў у XII стагоддзі і распрацаваў вучэнне аб трох царствах: старазапаветным Царстве Бога Айца, сучасным Царстве Бога Сына і будучым ідэальным Царстве Святога Духа. Царства Святога Духа і павінна было стаць тысячагадовым царствам^[11].

Гэтая ідэя Яўхіма Флорскага дажыла да Новага Часу, згуляўшы бачную ролю, у прыватнасці, падчас Рэфармацыі. Ідэя Мелера ван дэн Брука ўтрымлівала менавіта гэтыя містычныя канатацыі з ідэяй Яўхіма Флорскага аб Трэцім Царстве як найвышэйшым і завяршальным пункты чалавечай гісторыі. Сам ван дэн Брук пісаў: «Ідэя Трэцяга рэйха ёсць ідэя светапоглядная, якая выходзіць за рамкі рэчаіснасці. Не выпадкова ўсе ўяўленні, якія ўзнікаюць у сувязі з гэтым паняццем, у сувязі з самім назовам „Трэці рэйх“… на рэдкасць цьмяныя, поўныя пачуцця, няўлоўныя і абсалютна тагасветныя». Нацысцкі рэдактар аднаго з выданняў кнігі Брука, Ханс Шварц, паказвае ў сваю чаргу, што «для ўсіх людзей, якія знаходзяцца ў пастаянных пошуках, Трэці рэйх валодае легендарнай сілай»^[9].

Трэці рэйх, у канцэпцыі Мелера ван дэн Брука — гэта кульмінацыя «младакансерватыўнай рэвалюцыі», утапічнае царства ўсеагульнай прыгажосці і гармоніі, што супрацьстаіць сучаснай ліберальна-індустрыяльнай цывілізацыі, з сакральным цэнтрам свету і храмам для абагаўлёнай нацыі. Пры гэтым Свяшчэнная Рымская імперыя — як тэзіс, імперыя Бісмарка — як антытэзіс, а Трэці рэйх — як сінтэз. Будучы Трэці рэйх павінен узяць усё лепшае ў сваіх папярэднікаў, а таксама ў ідэалах рэвалюцыянераў-сацыялістаў і кансерватараў-нацыяналістаў, і на аснове кансерватыўных нацыянальных каштоўнасцей прымірыць існуючыя ў Веймарскай Германіі антаганізмы. Існуе меркаванне, што на гэтую канцэпцыю Мелера ван дэн Брука акрамя ідэй Яўхіма Флорскага аказала ўплыў таксама славянафільская канцэпцыя «Трэцяга Рыму», як яна выкладзена ў Дастаеўскага (якім Мелер ван дэн Брук вельмі цікавіўся і спецыяльна займаўся). Мелер ван дэн Брук таксама паказваў на неабходнасць для германскай нацыі знешняй экспансіі^[12].

Сусветны эканамічны крызіс 1929 года стаў пачаткам канца Веймарскай рэспублікі. Ужо летам 1932 года колькасць беспрацоўных дасягнула 6 мільёнаў. Палітычная сітуацыя ў краіне моцна радыкалізавалася. Расла колькасць прыхільнікаў камуністычнай партыі Германіі — на выбарах 1932 года кампартыя атрымала найбольшы вынік за ўсю сваю гісторыю (з 1919 па 1933 гг.) — 16,9 адсоткаў галасоў. У той жа час узмацненне ролі кампартыі ўваходзіла ў супярэчнасць з інтарэсамі буйнага капіталу. Аднак вырасла папулярнасць і Нацыянал-сацыялістычнай нямецкай працоўнай партыі (НСДАП).

У ліпені 1932 года нацыянал-сацыялісты набралі 37 адсоткаў галасоў — больш за ўсе астатнія партыі. Але і гэтага не хапала для таго, каб стварыць урад. Таму былі прызначаныя паўторныя выбары на лістапад 1932 года, на якіх НСДАП атрымала яшчэ менш галасоў — 34 адсоткаў. На працягу 1932 года прэзідэнт Гіндэнбург неаднаразова прапаноўваў Гітлеру ўвайсці ва ўрад, у тым ліку прапаноўваў яму заняць пасаду віцэ-канцлера. Але ён згаджаўся толькі на пасаду рэйхсканцлера, а таксама патрабаваў пост рэйхсміністра ўнутраных спраў аднаму з членаў НСДАП і сабе пост кіраўніка ўрада надзвычайных паўнамоцтваў. Толькі пад канец студзеня 1933 года Гіндэнбург пагадзіўся на гэтыя ўмовы Гітлера.

30 студзеня 1933 года Адольф Гітлер стаў рэйхсканцлерам.

Веймарская канстытуцыя ўстанавіла ў Германіі федэратыўны лад, тэрыторыя краіны была падзелена на вобласці (землі), якія мелі ўласныя канстытуцыі і органы ўлады. Ужо 7 красавіка 1933 года быў прыняты Другі закон «Аб уніфікацыі зямель з рэйхам» (ням.: weites Gesetz zur Gleichschaltung der Länder mit dem Reich), па якім у землях Германіі ўводзіўся інстытут імперскіх намеснікаў (рэйхсштатгальтэраў, Reichsstatthalter). Задачай намеснікаў было кіраўніцтва мясцовымі органамі ўлады, для чаго ім былі прадастаўленыя надзвычайныя паўнамоцтвы (у тым ліку права роспуску ландтага, роспуску і фарміравання зямельнага ўрада на чале з міністрам-прэзідэнтам). Законам «Аб аднаўленні рэйха» (Gesetz über den Neuaufbau des Reichs) ад 30 студзеня 1934 года суверэнітэт зямель быў ліквідаваны, ландтаг ва ўсіх землях быў распушчаны. Германія стала ўнітарнай дзяржавай. У студзені 1935 года імперскія намеснікі сталі пастаяннымі прадстаўнікамі ўрада ў землях.

Рэйхсрат (верхняя палата нямецкага парламента, орган прадстаўніцтва зямель па Веймарскай канстытуцыі) спачатку быў практычна цалкам пазбаўлены паўнамоцтваў, а ў лютым 1934 года ліквідаваны. У гэтым жа годзе былі скасаваныя крэйстагі і гемайндэраты.

У лютым 1933 года кампартыя была забароненая (падставай для гэтага стаў падпал рэйхстага 27 лютага 1933 года, у якім абвінавацілі камуністаў), а супраць яе актывістаў былі пачаты рэпрэсіі. 3 сакавіка 1933 года быў арыштаваны старшыня КПН Тэльман. З 300 тысяч членаў КПН (на пачатак 1933 года) каля паловы падпадалі пад пераследы, былі кінутыя ў турмы і канцлагеры, дзясяткі тысяч забітыя.

У падполлі камуністы разам з сацыял-дэмакратамі вялі барацьбу супраць нацысцкага ўрада ў рамках антынацысцкага Руху Супраціўлення. У ліпені 1943 года па ініцыятыве ЦК КПН на тэрыторыі СССР быў створаны нацыянальны камітэт «Свабодная Германія».

1 лютага 1933 года рэйхстаг быў распушчаны. Дэкрэт рэйхспрэзідэнта «Аб абароне нямецкага народу» ад 4 лютага 1933 года стаў падставай для забароны апазіцыйных газет і публічных выступаў. Выкарыстаўшы ў якасці падставы падпал Рэйхстага 27 лютага, Гітлер прыступіў да масавых арыштаў. З прычыны недахопу месцаў у турмах, былі створаныя канцэнтрацыйныя лагеры. Былі прызначаны перавыбары.

З выбараў у рэйхстаг, якія праходзілі 5 сакавіка 1933 года, НСДАП выйшла партыяй-пераможніцай. Галасы, пададзеныя за камуністаў, былі ануляваныя. Новы рэйхстаг на сваім першым паседжанні 23 сакавіка заднім лікам ухваліў надзвычайныя паўнамоцтвы Гітлера.

Частка інтэлігенцыі бегла за мяжу. Па законе ад 14 ліпеня 1933 года ўсе партыі, акрамя нацысцкай, былі забароненыя. Аднак, актывісты правых партый не толькі не былі арыштаваныя, але многія з іх увайшлі ў склад НСДАП. Прафсаюзы былі распушчаны і забароненыя. Замест іх быў створаны Германскі працоўны фронт на чале з адным з паплечнікаў Гітлера, рэйхсляйтэрам Робертам Леем. Страйкі былі забароненыя.

У канцы чэрвені 1934 года Гітлер ліквідаваў вышэйшае кіраўніцтва штурмавых атрадаў СА на чале з начальнікам штаба Эрнстам Ромам, якія патрабаваў «другой рэвалюцыі», сацыялістычнай па духу, і стварэння «народнай арміі». Гітлер абвінаваціў кіраўніцтва СА ў здрадзе радзіме і абвясціў іх ворагамі дзяржавы. У гэтых падзеях, якія атрымалі назву «Ноч доўгіх нажоў», было ліквідавана немалы лік непажаданых нацыстам людзей, якія не мелі дачынення да СА і яго кіраўніцтва. Так быў забіты былы рэйхсканцлер Курт фон Шлейхер і былы намеснік Гітлера па партыі Грэгар Штрасер.

Дзякуючы заканчэнню Вялікай дэпрэсіі, знішчэнню ўсякай апазіцыі і крытыкі, ліквідацыі беспрацоўя, прапагандзе, якая грала на нацыянальных пачуццях, а пазней — тэрытарыяльным набыткам, Гітлер павялічыў сваю папулярнасць. Акрамя таго, ён дамогся буйных поспехаў у эканоміцы. У прыватнасці, пры Гітлеры Германія выйшла на першае месца ў свеце па вытворчасці сталі і алюмінія.

У 1936 годзе быў заключаны Антыкамінтэрнаўскі пакт паміж Германіяй і Японіяй. У 1937 годзе да яго далучылася Італія, у 1939 годзе — Венгрыя і Іспанія.

9 лістапада 1938 года адбыўся пагром яўрэяў, вядомы пад назвай «Крыштальная ноч». З гэтага часу пачаліся масавыя арышты і знішчэнне яўрэяў^[13].

У 1938 годзе ў склад рэйха ўвайшла Аўстрыя, у кастрычніку 1938 — Судзеты, а ў сакавіку 1939 — Чэхаславакія.

У 1939 годзе Германія заключыла з СССР Дагавор аб ненападзе і Дагавор аб дружбе і межах. Савецка-германскія палітычныя адносіны атрымалі развіццё таксама ў гандлёвай і ваенна-тэхнічнай сферы.

У верасні 1940 года Германія заключыла з Японіяй і Італіяй Траісты пакт, да якога ў якасці новых членаў краін «восі» затым далучыліся іх саюзнікі і марыянетачныя дзяржавы. У лістападзе 1940 года Германія прапанавала Савецкаму Саюзу ўвайсці ў лік дзяржаў «восі». Савецкі ўрад дало згоду пры ўмове аднясення да сферы інтарэсаў СССР Румыніі, Балгарыі і Турцыі^[14], аднак гэтыя патрабаванні былі адрынутыя германскім бокам.

Поспех нацыстаў у першыя гады кіравання абапіраўся на дасягненні Адольфа Гітлера ў знешняй палітыцы, якія забяспечылі не толькі бяскроўныя заваяванні, але і эканамічнае адраджэнне Германіі. Падобныя поспехі ў па��тыйных колах і нават сярод некаторых замежных эканамістаў расцэньваліся як цуд. Беспрацоўе, праклён пасляваеннай Германіі, скарацілася з 6 мільёнаў чал. ў 1932 годзе да няпоўнага мільёна праз чатыры гады. У перыяд з 1932 па 1937 год прамысловая вытворчасць узрасла на 102%, падвоіўся даход. Прамысловасць развівалася ўсё хутчэй. На працягу першага года праўлення нацыстаў эканамічная палітыка, якая ў значнай меры вызначалася Ялмарам Шахтам (Адольф Гітлер практычна не ўмешваўся), зводзілася да намаганняў працаўладкаваць усіх беспрацоўных шляхам рэзкага павелічэння фронту грамадскіх работ і стымулявання прыватнага прадпрымальніцтва. Беспрацоўным падаваўся дзяржаўны крэдыт у выглядзе спецыяльных вексаляў. Значна знізіліся падаткі для кампаній, якія пашыралі капітальныя ўкладанні і забяспечвалі стабільны рост занятасці.

Але сапраўднай асновай адраджэння Германіі было пераўзбраенне, на якое з 1934 года нацысцкі рэжым накіраваў намаганні прадпрымальнікаў і працоўных, сумясціўшы іх з намаганнямі вайскоўцаў. Эканоміка Германіі, якая называлася нацыстамі «ваеннай эканомікай», была мэтанакіравана арганізавана так, каб функцыяніраваць у час вайны і ў мірны час, арыентаванай на вайну. Уменне Ялмара Шахта ладзіць фінансавыя справы было накіравана на аплату падрыхтоўкі Германіі да вайны. Друкаванне банкнот было толькі адным з яго выкрутаў. Шахт праварочваў махінацыі з валютай так спрытна, што, як падлічылі замежныя эканамісты, нямецкая марка адзін час валодала 237 рознымі курсамі адразу. Ён заключаў дзіўна выгадныя для Трэцяга рэйха тавараабменныя здзелкі з дзясяткамі краін і, да здзіўлення артадаксальных эканамістаў, паспяхова дэманстраваў, што, чым больш ты павінен краіне, тым шырэй можаш разгарнуць з ёй бізнес. Адроджаная Шахтам эканоміка з 1935 па 1938 год выкарыстоўвалася выключна для фінансавання пераўзбраення і ацэньвалася ў 12 мільярдаў марак.

У 1936 годзе ў сувязі з распрацоўкай і перадачай чатырохгадовага плану пад жорсткі кантроль Германа Герынга, які стаў замест Шахта «дыктатарам» эканомікі, хоць быў у гэтай галіне такім жа невукам, як Гітлер, Германія перайшла да сістэмы татальнай ваеннай эканомікі. Мэтай чатырохгадовага плана было ператварыць за 4 гады Германію ў краіну, якая магла забяспечваць сябе ўсім неабходным у выпадку вайны і яе не змагла б дадушыць ваенная блакада. Імпарт быў скарочаны да мінімуму, быў уведзены жорсткі кантроль за цэнамі і памерам заработнай платы, дывідэнды абмяжоўваліся 6% гадавых, будаваліся велізарныя заводы па вытворчасці сінтэтычнага каўчуку, тканін, гаручага і іншай прадукцыі з уласнага сыравіны. Былі пабудаваны гіганцкія заводы Германа Герынга, якія выраблялі сталь выключна з мясцовай руды. Нямецкая эканоміка была цалкам мабілізаваная на патрэбы вайны, а прамыслоўцы, даходы якіх рэзка падскочылі, ператварыліся ў механізмы ваеннай машыны. Дзейнасць Шахта была скавана абмежаваннямі і велізарнай справаздачнасцю.

У 1937 годзе Ялмара Шахта змяніў Вальтэр Функ, спачатку на пасадзе міністра эканомікі, а ў 1939 годзе на пасадзе прэзідэнта Рэйхсбанка. У агульным і цэлым да пачатку Другой сусветнай вайны Германія на поўных парах разагнала сваю эканоміку, але нягледзячы на гэта Трэці рэйх апынуўся не гатовым да працяглым ваенных дзеянняў. Забеспячэнне сыравінай было моцна абмежавана. Памеры ваеннай вытворчасці былі самымі мінімальнымі. Становішча з рабочай сілай на ўсім працягу вайны было нездавальняючым як у колькасным, так і ў якасным стаўленні. Але нягледзячы на ўсе праблемы, дзякуючы нямецкай арганізаванасці і татальнага кантролю дзяржапарату, эканоміку ўдалося паставіць на патрэбныя рэйкі. На працягу ўсіх гадоў вайны, да 1945 года, вытворчасць няўхільна расла. Таксама з гадамі расла доля ваеннай прамысловасці, у 1940 годзе менш за 15% ад валавой прадукцыі, у 1941 годзе 19%, у 1942 годзе 26%, у 1943 годзе 38%, у 1944 годзе 50%.

У тэхнічным дачыненні фінансаванне ўзбраенняў было даведзена ў Германіі да вельмі высокага ўзроўню. Што ж тычыцца кіравання і арганізацыі эканомікі, а таксама правядзення валютнай палітыкі, то тут было дапушчана нямала памылак. Хоць доля падаткаў у пакрыцці агульных ваенных выдаткаў была большай, чым у Першую сусветную вайну, вырашыць праблему залішняй пакупніцкай здольнасці ўсё ж не ўдалося. Метад крэдытавання, які ператвараў укладчыка на 90% у дзяржаўнага крэдытора, прывёў да кароткатэрміновых даўгоў, які сістэматычна павялічваўся, да росту інфляцыі і да разбурэння ўсіх асноў дадзенай сістэмы фінансавання. Падводзячы вынікі дзейнасці эканамічнай сістэмы Трэцяга рэйха, можна смела сказаць, што падобнае эканамічнае адраджэнне пасляваеннай Германіі 30-х гадоў, стала магчыма ў асноўным дзякуючы татальнага кантролю над усімі аспектамі жыцця нямецкага народа, каб зрабіць больш жорсткімі заканадаўства і прымусовай працы^[15][16], але «разагнаўшы лакаматыў, канструктары не разлічылі тармазы».

Да самага пачатку Вялікай Айчыннай вайны Германія мела з СССР сур'ёзнае эканамічнае і ваенна-тэхнічнае супрацоўніцтва.

1 верасня 1939 года нямецкія войскі ўварваліся ў Польшчу. Вялікабрытанія і Францыя абвясцілі вайну Германіі. На працягу 1939-1941 гадоў Германія разграміла Польшчу, Данію, Нарвегію, Люксембург, Нідэрланды, Бельгію, Францыю, Грэцыю, Югаславію. У чэрвені 1941 года Германія ўварвалася на тэрыторыю Савецкага Саюза і заняла частку яго тэрыторыі.

У Германію рос недахоп працоўнай сілы. На ўсіх акупаваных тэрыторыях вялася вярбоўка вольнанаёмных остарбайтэраў. На славянскіх тэрыторыях прымусова вырабляўся масавы вываз працаздольнага насельніцтва. У Францыі таксама ажыццяўляўся прымусовы набор рабочых, чыё становішча ў Германіі было прамежкавым паміж становішчам вольнанаёмных і вязняў.

Тым не менш, устаноўка на невыкарыстанне нямецкіх жанчын на вытворчасці працягвала дзейнічаць, і яны толькі ў нязначнай колькасці адцягваліся ад хатняй гаспадаркі. У той жа час інтэнсіўна выкарыстоўвалася прывазная рабочая сіла. Так ужо ў жніўні 1944 года ў Германіі ў розных галінах гаспадаркі працавала каля 8 мільёнаў замежнікаў. У прамысловасці іх колькасць складала чвэрць ад агульнай колькасці. Большасць (амаль траціна) — 2,5 мільёна былі грамадзянамі СССР, 1,7 мільёна — палякі, 1,3 мільёна — французы, 600 000 — італьянцы. 2 мільёна работнікаў былі ваеннапалоннымі і 650 000 — зняволенымі канцэнтрацыйных лагераў, у большасці — яўрэямі, якія працавалі ў ваеннай прамысловасці. Каля паловы работнікаў з Савецкага Саюза і Польшчы былі жанчынамі, сярэдні ўзрост якіх быў каля 20 гадоў^[17].

Пасля паразы Германіі значная колькасць рабочых было вернута адміністрацыяй саюзнікаў на радзіму, у тым ліку Савецкі Саюз. У арганізацыі рэпатрыяцыі вялікую ролю гуляў англійскі юрыст Дын (Dean), які затым стаў абвінаваўцам на Нюрнбергскім працэсе^[18], спрыяў перанакіраванне мільёнаў жыхароў Усходняй Еўропы ў Савецкі Саюз^[19].

На акупаваных тэрыторыях быў усталяваны рэжым застрашвання. Неадкладна пачалося масавае знішчэнне яўрэяў, а ў некаторых раёнах (галоўным чынам, на тэрыторыі СССР) — і знішчэнне мясцовага неяўрэйскага насельніцтва ў якасці прафілактыкі партызанскага руху. На тэрыторыі Германіі і некаторых акупаваных тэрыторыях расло лік канцэнтрацыйных лагераў, лагераў смерці і лагераў ваеннапалонных.

Метады тэрору, якія прымяняюцца нямецкай адміністрацыяй на акупаваных тэрыторыях, выключалі магчымасць супрацоўніцтва з мясцовым насельніцтвам, выклікалі рост партызанскага руху ў Польшчы, Беларусі і Сербіі. Паступова партызанская вайна разгарнулася таксама на іншых занятых тэрыторыях СССР і славянскіх краін, а таксама ў Грэцыі і Францыі. У Даніі, Нарвегіі, Нідэрландах, Бельгіі, Люксембургу акупацыйны рэжым быў мякчэй, таму антынацысцкіх выступленняў было менш. Асобныя падпольныя арганізацыі дзейнічалі таксама ў Германіі і Аўстрыі.

20 ліпеня 1944 года групай генералаў вермахта была праведзена няўдалая спроба антынацысцкага пе��авароту з замахам на Гітлера. Гэты змова пазней быў названы «загаварам генералаў». Многія афіцэры былі пакараныя, нават тыя, якія мелі толькі ўскоснае дачыненне да змовы.

У 1944 годзе недахоп сыравіны сталі адчуваць і немцы. Авіяцыя краін антыгітлераўскай кааліцыі бамбіла горада. Авіяцыяй Англіі і ЗША амаль цалкам былі разбураны Гамбург і Дрэздэн. З-за вялікіх страт асабістага складу ў кастрычніку 1944 года быў створаны фольксштурм, у які мабілізавалі мясцовых жыхароў, у тым ліку старых і юнакоў. Былі падрыхтаваныя атрады «Вервольф» для будучай партызанска-дыверсійнай дзейнасці.

7 мая 1945 года ў Рэймсе быў падпісаны акт аб безагаворачнай капітуляцыі Германіі, прадубляваныя на наступны дзень савецкай бокам у Берліне (Карлсхорсце). 9 мая было абвешчана днём спынення ваенных дзеянняў^[17]. Затым, 23 мая ў Фленсбургу, быў арыштаваны ўрад Трэцяга рэйха.

Тэрыторыя Трэцяга Рэйху дзялілася на 14 зямель (Land) і 3 (з 1937 года — 2) вольных гарады (freie Stadt), зямлі — на раёны (Kreis) і вольныя раённыя гарады (kreisfreie Stadt), раёны на грамады (Gemeinde) і гарады (Stadt), гарады маглі дзяліцца на гарадскія акругі (Stadtbezirk).

На чале зямель стаялі імперскія намеснікі (Reichsstatthalter), выканаўчымі органамі зямель з’яўляліся зямельныя ўрады (Landesregierung), якія складаюцца з прэм'ер-міністра (Ministerpräsident) і зямельных міністраў (Landesminister), якая прызначалася імперскім намеснікам, кіраўніка раёнаў — ландраты (Landrat), якія прызначаліся імперскімі намеснікам, выканаўчыя органы раёнаў — раённыя камітэты (Kreisausschuss), якія складаліся з ландрата (Landrat) і раённых дарадцаў (Kreisrat), якія прызначаліся ландратам, кіраўніка суполак — бургамістры (Bürgermeister), якія прызначаліся імперскімі намеснікамі, выканаўчыя органы абшчын — супольныя камітэты (Gemeindeausschuss), якія складаюцца з бургамістра і супольных дарадцаў (Gemeinderat), якія прызначаліся бургамістрам. Да 30 студзеня 1934 года існавалі заканадаўчыя органы зямель — зямельныя соймы (Landtag), да 30 студзеня 1935 года прадстаўнічыя органы раёнаў — раённыя соймы (Kreistag), суполак — супольныя парады (Gemeinderat).

Тэрыторыі, уключаныя ў склад рэйха падчас тэрытарыяльна-палітычнай экспансіі і населеныя пераважна этнічнымі немцамі, уваходзілі ў склад рэйха ў статусе рэйхсгау — імперскіх акруг. На сем рэйхсгау была падзелена Аўстрыя, асобнымі рэйхсгау сталі Судзецкая вобласць, вобласць Рэйхсгау Данцыг — Заходняя Прусія і Вартэланд (польская вобласць з цэнтрам у Познані). На вялікай частцы тэрыторыі Чэхіі быў створаны залежнае дзяржаўнае ўтварэнне Пратэктарат Багеміі і Маравіі (з 1939 года). На чале пратэктарата стаяў рэйхспратэктар, прызначаны непасрэдна Гітлерам. Пасля акупацыі Польшчы на яе тэрыторыі было створана Генерал-губернатарства, якое не ўваходзіла ў склад рэйха.

На іншай частцы акупаваных тэрыторый ствараліся залежныя адміністрацыйна-тэрытарыяльныя ўтварэнні іншага тыпу — рэйхскамісарыяты. Усяго было створана 5 рэйхскамісарыятаў, яшчэ 4 планавалася да стварэння. Фактычна створаныя рэйхскамісарыяты:

• Рэйхкамісарыят Нідэрланды (1940-1945)
• Рэйхкамісарыят Нарвегія (1940-1945)
• Рэйхкамісарыят Украіна (1941-1944)
• Рэйхкамісарыят Остланд (1941-1944)
• Рэйхкамісарыят Бельгія-Паўночная Францыя (1944)

Плануемыя рэйхскамісарыяты:

• Рэйхкамісарыят Масковія
• Рэйхкамісарыят Дон-Волга
• Рэйхкамісарыят Каўказ
• Рэйхкамісарыят Туркестан

Кіраўнік дзяржавы і ўрада — імперскі канцлер (Reichskanzler), да 2 жніўня 1934 года існавала пасада імперскага прэзідэнта (Reichspräsident), абіранага народам, выканаўчы орган — імперскі ўрад (Reichsregierung), якое складалася з імперскага канцлера і імперскіх міністраў (Reichsminister), якія прызначаліся імперскім канцлерам, магло выдаваць законы, заканадаўчы орган — імперскі сойм (Reichstag), абіраўся народам на безальтэрнатыўных выбарах (у 1933 годзе на альтэрнатыўных), і да 14 лютага 1934 года імперскі савет (Reichsrat), прызначаюць зямельнымі ўрадамі.

Адзіная легальная партыя — Нацыянал-сацыялістычная нямецкая рабочая партыя, да 14 ліпеня 1933 года існавалі таксама кансерватыўная манархічная — Германская нацыянальная народная партыя, ліберальная рэваншысцкая — Германская народная партыя, кансерватыўная дэмакратычная — Германская партыя цэнтра, ліберальная дэмакратычная — Радыкальна-дэмакратычная партыя.

Вышэйшая судовая інстанцыя — Імперскі суд (Reichsgericht), суды апеляцыйнай інстанцыі — вышэйшыя зямельныя суды (Oberlandesgericht), суды першай інстанцыі — зямельныя суды (Landgericht), ніжэйшае звяно судовай сістэмы — участковыя суды (Amtsgericht), вышэйшая судовая інстанцыя адміністрацыйнай юстыцыі — Імперскі адміністрацыйны суд (Reichsverwaltungsgericht), суды апеляцыйнай інстанцыі адміністрацыйнай юстыцыі — вышэйшыя зямельныя адміністрацыйныя суды (Oberlandesverwaltungsgericht), суды першай інстанцыі адміністрацыйнай юстыцыі — зямельныя адміністрацыйныя суды (Landesverwaltungsgericht), вышэйшая судовая інстанцыя ваеннай юстыцыі — Імперскі ваенны суд (Reichskriegsgericht), суды апеляцыйнай інстанцыі адміністрацыйнай юстыцыі — вышэйшыя ваенныя суды (Oberkriegsgericht), суды першай інстанцыі адміністрацыйнай юстыцыі — ваенныя суды (Kriegsgericht), суд палітычнай юстыцыі — народны суд (Volksgericht).

• Сухапутныя сілы — «Абарончыя сілы» (англ.: Heer)
• Ваенна-марскія сілы — «Ваенны флот» (англ.: Kriegsmarine)
• Ваенна-паветраныя сілы — «Паветраная ахова» (англ.: Luftwaffe)

Камплектаваліся на аснове ўсеагульнай вайсковай павіннасці.

Сімваламі н��цысцкай улады з’яўляліся імперскія арлы са свастыкай.

• Сцяг Трэцяга рэйха
• Герб Трэцяга рэйха
• Гімн Трэцяга рэйха
• Нацысцкае прывітанне
• Свастыка

• Расізм, антысемітызм, крайні нацыяналізм, нордицизм, расавая гігіена (еўгеніка);
• Антымарксізм, антыкамунізм, антыбальшавізм, непрыманне дэмакратыі;
• Таталітарызм, прынцып правадырства;
• Ідэя і палітыка пашырэння «жыццёвай прасторы», галоўным чынам за кошт ваеннай экспансіі («Жыццёвая прастора на Усходзе»);

Прапаганда гуляла важную ролю для знаходжання падтрымкі НСДАП у насельніцтва ў часы барацьбы за ўладу, аднак Трэці рэйх, які праіснаваў усяго 12 гадоў, не мог трымацца толькі на прапагандзе. У нацысцкай Германіі яна не была адзіным слупом, на які абапіраўся рэжым, як гэта нярэдка лічыцца. Рэвалюцыйная прэтэнцыёзная задача нацысцкага рэжыму складалася ў тым, каб дасягнуць «народнай супольнасці» (Volksgemeinschaft) і праўдзівай гармоніі класаў, чаму і была прысвечана галоўная задача прапаганды. Але тым не менш, поспех прапаганды не варта вымяраць выключна ў яе магчымасцях радыкальным чынам мяняць погляды і стаўленне грамадства. Часам яна не толькі трансфарміравала погляды, але і ўмацоўвала ўжо існуючыя. І для таго, каб прапаганда была найбольш эфектыўнай, яна павінна была з гранічнай асцярожнасцю прыменена да тых, чые погляды ўжо часткова былі якім-небудзь чынам скажоныя, накіроўваючы іх у патрэбнае рэчышча^[20]. НСДАП, з’яўляючыся па класавым складзе партыяй працоўных, абапіралася на агульнапрызнаваемыя і цяпер каштоўнасці, звязаныя з працоўнымі заслугамі асобы і іх непасрэднага ўплыву на грамадскае прызнанне яе як члена грамадства. І выкарыстоўвала гэта ў сваёй прапагандысцкай дзейнасці. Пры гэтым асноўнымі праваднікамі ідэалогіі была інтэлігенцыя (настаўнікі).

Пра ўплыў нацысцкай прапаганды кажуць наступныя дадзеныя: па адносінах да ўсяго насельніцтва рабочыя-члены НСДАП складалі 5,1%, ад 46,3% усіх працоўных. Служачыя - (Angestellte) адпаведна 12% і 12,5%; настаўнікі (Lehrer) — 29,4 % і 0,9 %; чыноўнікі (Beamte) — 18,7 % і 3,7 %; прадпрымальнікі (Selbständige) — 14,9 % і 9,8 %; сяляне — 12 % і 6,6 %; іншыя — 1,2% і 20,2%. У выніку ад усіх працоўных члены НСДАП складалі 7,3%, а ад усяго насельніцтва — 3,8%.

Сацыяльны склад самой партыі быў такі: рабочыя складалі ў ёй 30,3%, г. зн. былі найбольш прадстаўнічай сацыяльнай групай, што адпавядала назве партыі — Нацыянал-Сацыялістычная Нямецкая Працоўная Партыя. Працэнт служачых складаў 19,4%; настаўнікаў — 3,4%; чыноўнікі прадстаўлялі сабой 9% складу партыі; прадпрымальнікі — 19 %; сяляне — 10,2 %; іншыя — 3,2%. Працоўныя ўсіх прафесій складалі 94,5% ад агульнай колькасці партыйцаў, якіх было на 1 студзеня 1935 года 2 495 000 чалавек. Больш за ўвесь час існавання НСДАП падобная статыстыка не друкавалася^[21].

У Германіі існаваў вялізны навуковы сектар у сістэме вышэйшых навучальных устаноў, да якога належалі ўніверсітэты і вышэйшыя тэхнічныя навучальныя ўстановы. Сюды ж уваходзілі і навукова-даследчыя інстытуты «Грамадства кайзера Вільгельма». Усе гэтыя ўстановы арганізацыйна падпарадкоўваліся Міністэрству навукі, выхавання і асветы. У гэтай сетцы, якая ахоплівае тысячы навукоўцаў, меўся навукова-даследчы савет, які складаўся з прадстаўнікоў розных галін навукі (фізікі, хіміі, горнай і ліцейнай справы, медыцыны і г. д.). Кожны член навуковага савета з’яўляўся кіраўніком асобнай групы навукоўцаў адзінага профілю і павінен быў накіроўваць планаванне і навукова-даследчую дзейнасць гэтай групы. Нароўні з такой вучэбнай навукова-даследчай арганізацыяй існавала абсалютна незалежная прамысловая навукова-даследчая арганізацыя, або, так званы, «сектар», велізарнае значэнне якога стала ясна ў агульным толькі пасля таго, як саюзнікі ў 1945 годзе прысвоілі сабе вынікі яго навукова-даследчай дзейнасці. Сюды ставіліся лабараторыі прадпрыемстваў, напрыклад канцэрнаў «Фарба», «Цэйс», «Сіменс», «Осрам», «Тэлефункен» і многія іншыя, якія, маючы буйныя сродкі, высокакваліфікаваных спецыялістаў і апаратуру, якая адпавядала сучасным тэхнічным патрабаванням, маглі працаваць з большай прадукцыйнасцю, чым інстытуцкія лабараторыі, якія не мелі часцяком самага неабходнага, каб ажыццяўляць навуковыя пошукі.

Больш за тое пасля прыходу да ўлады нацыстаў у выніку праграмы па «праверцы светапогляду» з вышэйшых навучальных устаноў Германіі было звольнена больш за 1500 дацэнтаў. Што, на думку саміх нямецкіх навукоўцаў толькі, пашкодзіла каардынацыі навукова-даследчай дзейнасці ў дзяржаўным маштабе. Хоць на практыцы асобныя прамысловыя лабараторыі дамагліся большага поспеху, чым даследчыя групы вышэйшых навучальных устаноў, да таго як нацысты змянілі існуючыя да іх парадкі. Навукова-даследчая арганізацыя прамысловасці з’яўлялася незалежнай структурай, якая не мала патрэбы ў дапамозе міністэрстваў, дзяржаўнага навукова-даследчага савета або якіх-небудзь ведамстваў, якія займаліся пытаннямі кантынгентаў. Арганізацыя працавала для сябе, і за зачыненымі дзвярыма.

Следствам гэтага вучоны-даследчык якога-небудзь вышэйшай навучальнай установы не толькі нічога не ведаў, але нават не падазраваў аб даследаваннях, адкрыццях і ўдасканаленнях, якія вырабляліся ў прамысловых лабараторыях. Так атрымлівалася таму, што канцэрнам было выгадна з меркаванняў канкурэнцыі захоўваць вынаходкі і адкрыцця сваіх навукоўцаў у таямніцы.

Трэцяй буйной навуковай арганізацыяй, акрамя прамысловых даследчых груп і ��авуковых лабараторый вышэйшых навучальных устаноў, быў навукова-даследчы апарат узброеных сілаў. Але і гэты апарат быў не адзіным, а зноў-такі расколатым на часткі, раскіданым па асобных відах узброеных сіл.

У час вайны набыло вялікую вагу міністэрства Альберта Шпеера. Паколькі ў перыяд вайны моцна скараціліся магчымасці атрымання інстытутамі і лабараторыямі сыравіны, кадраў і абсталявання, прамысловасць краіны ледзь спраўлялася з замовамі мноства ўпраўленняў узбраенняў, то гэта міністэрства імкнулася атрымала паўнамоцтвы на рашэнне пытанняў аб тым, якія даследчыя працы варта спыніць як непатрэбныя, якія працягваць далей як такія, што маюць «важнае ваеннае значэнне», а якім павінна быць аддадзена перавага як такім, што маюць «вырашальнае значэнне для вайны».

Акрамя «зброі помсты» і вялікай колькасці іншых наватарскіх ваенных і навуковых распрацовак, Трэці рэйх вёў уранавы праект па стварэнні ядзернай зброі, які, аднак, зайшоў у тупік да разгрому.

Вынікі работ навукоўцаў Германіі ў шэрагу выпадкаў паслужылі штуршком для навукова-даследчай дзейнасці краін антыгітлераўскай кааліцыі.

Сталіца Германіі была абраная месцам правядзення XI летніх Алімпійскіх гульняў да прыходу Гітлера і нацыстаў да ўлады. У 1933 годзе нацысцкая прэса пачала правакацыйныя нападкі на наступныя гульні, называючы іх «фестывалем, на якім радуюцца яўрэі». Аднак як толькі Гітлер зразумеў, што Алімпійскія гульні могуць рэальна падняць прэстыж яго рэжыму ў вачах сусветнай грамадскасці, усякая крытыка спынілася. Падрыхтоўка да правядзення гульняў пачалася з вялікім размахам. Урад выдзеліў 25 млн. рэйхсмарак на будаўніцтва дзясятка спартыўных аб'ектаў. Асноўная частка бюджэту пайшла на будаўніцтва велізарнага Алімпійскага стадыёна ў Берліне. За некалькі тыдняў да афіцыйнага пачатку спаборніцтваў на тэрыторыі дзяржавы была вельмі строга забароненая любая антысеміцкая прапаганда.

На цырымоніі адкрыцця Алімпійскіх гульняў прысутнічала больш за 110 тысяч чалавек. У першы ж дзень радасныя немцы віталі Ханса Вёльке, які заваяваў першую вышэйшую ўзнагароду ў штурханні ядра. Гэты спартсмен стаў першым у гісторыі немцам, якія атрымалі алімпійскае золата ў лёгкай атлетыцы. Вёльке і Герхард Шток, які заняў трэцяе месца, былі неадкладна запрошаныя ў ложу Адольфа Гітлера, каб прыняць асабістыя віншаванні фюрэра. У той жа дзень немка Цілі Флэйшар заваявала залаты алімпійскі медаль у спаборніцтвах па кіданні дзіды. Пасля таго як у другой палове дня тры амерыканца, Карнеліюс Джонсан, Дэйв Ольбрытан і Дэлас Турбер (двое апошніх былі чарнаскурымі) перамаглі ў спаборніцтвах па скачках у вышыню, Гітлер пакінуў стадыён: прадстаўнікі Алімпійскага камітэта нагадалі яму, што, прымаючы ў сваёй ложы спартсменаў-пераможцаў, ён павінен удастойвацца гэтага гонару ўсіх прызёраў без выключэння, а не толькі нямецкіх спартсменаў. Пасля гэтага прыёмы якіх бы там ні было пераможцаў у ложы Гітлера былі спыненыя.

Аналагічна паступіў Гітлер і ў дачыненні да Джэсі Оуэнса — лёгкаатлета з універсітэта Агаё — чатыры залатыя медалі якога зрабілі чарнаскурага амерыканца сапраўдным героем Алімпіяды. На трэці дзень спаборніцтваў Оуэнс ўсталяваў алімпійскі рэкорд у бегу на 100 м (10,3 с), а на наступную раніцу заваяваў другую вышэйшую ўзнагароду ў скачках у даўжыню, перамогшы нямецкага атлета Луца Лонга. Яшчэ праз дзень Оуэнс перакрыў яшчэ адзін алімпійскі рэкорд, прабегшы 200 м за 20,7 с. У гэты момант фюрэр прысутнічаў на трыбуне, але пакінуў стадыён перш, чым амерыканцу ўручылі трэці залаты медаль: прадстаўнікі алімпійскага камітэта папярэдзілі Гітлера, што ён павінен віншаваць альбо ўсіх узнагароджаных без выключэння, альбо нікога. Рэйхсканцлер аддаў перавагу апошняму^[22][23]. Сам Оуэнс пасля сказаў, што расчараваў яго не Гітлер, а Рузвельт: прэзідэнт ЗША нават не паслаў тэлеграмы чатырохразоваму залатому медалісту (апошні залаты медаль спартсмен узяў у пераможнай эстафеце на 400 м); ні Рузвельт, ні Трумэн не прынялі спартсмена ў Белым Доме пасля Алімпіяды^[24].

Поспехі Оуэнса і яшчэ дзясятка чарнаскурых амерыканскіх спартсменаў паставілі Адольфа Гітлера ў цяжкае становішча. Пераможцамі спаборніцтваў апынуліся другагатунковыя, па арыйскай расавай тэорыі, людзі. Іх нядаўнія продкі, як лічылася, вялі ў джунглях першабытнае жыццё, аднак іх фізічныя дадзеныя апынуліся вышэй, чым у «цывілізаваных белых спартсменаў». Гітлер неафіцыйна намякнуў, што спаборніцтвы на самай справе былі несправядлівымі, і што чарнаскурых варта не дапускаць на наступныя Алімпійскія гульні. Ён з непадробнай натхненнем і асалодай сачыў за тымі спаборніцтвамі, у якіх у ліку пераможцаў аказваліся нямецкія спартсмены.

• Крыгсмарынэ
• Група армій С
• Група армій А
• Армія Нарвегія
• Нямецкая ядзерная праграма

• Полякова А. А. Пропаганда войны в кинематографе Третьего Рейха Архівавана 4 сакавіка 2014.. — М., 2013 — 2-ое изд. — 204 с. — ISBN 978-5-91146-829-3
• Г. Филатов. «История фашизма в Западной Европе»
• Большая энциклопедия Кирилла и Мефодия.
• Ватикан и гитлеровская Германия Архівавана 1 лютага 2009. — В Либереи «Нового Геродота».
• Галкин А. А. Германский фашизм / Отв. ред. Б. И. Коваль; АН СССР. — 2-е изд., доп. и перераб. — М.: Наука, 1989. — 352 с. — ISBN 5-02-008986-9.
• Гудрик-Кларк Н. Оккультные корни нацизма. М.: Евразия,1993. — ISBN 5-85233-003-18 (памылк.)
• Дашичев В. И. Банкротство стратегии германского фашизма. — М.: Наука, 1973.
  • Том 1 — Подготовка и развертывание нацистской агрессии в Европе 1933—1941 гг;
  • Том 2 — Агрессия против СССР. Падение «третьей империи».
• Лица Третьего рейха Архівавана 24 снежня 2009.
• Мадиевский С. «Народное государство» Гитлера
• Материалы о политике, войсках, лидерах, знаках различия, униформе и военных традициях армии Германии времен Третьего рейха Архівавана 16 лістапада 2018.
• Аненербе: рассекреченные файлы Архівавана 8 студзеня 2014. / В. В. Цибулькин, И. П. Лысюк. — М.: [б. в.], 2010. — 288 с. — ISBN 2000070166833.
• Оружие Третьего рейха
• Рецензия на книгу С. А. Мадиевского «Другие немцы. Сопротивление спасателей в Третьем рейхе»
• Русскоязычный сайт «Эстетика нацизма» Архівавана 10 сакавіка 2010.
• Третий рейх в цвете Архівавана 29 жніўня 2011.: История Второй мировой войны.
• Уолкер М. Наука при национал-социализме
• Шваниц В. Г. Америка и Третий рейх =America and the Third Reich. (англ.)