Гісторыя Пружанаў

Пружаны — магдэбурскае места гістарычнай Берасьцейшчыны. Да нашага часу тут захаваўся сядзібна-паркавы комплекс Швыкоўскіх, помнік архітэктуры і садова-паркавага мастацтва XIX ст. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаўся збудаваны ў стылі клясыцызму касьцёл (Прачысьценская царква), помнік архітэктуры XIX ст., зруйнаваны савецкімі ўладамі.

Датай заснаваньня Пружаны лічыцца 1433 рок, калі ў пісьмовых крыніцах упершыню сустракаецца згадка пра Прушанскую воласьць. У гэтым годзе вялікі князь Жыгімонт Кейстутавіч зьвярнуўся зь лістом да Ягайлы. Скардзячыся на Сьвідрыгайлу, ён паведамляе:

	…около Берестя, около Каменца всё пусто учінілі, а ещё волості Прушаную, Кобрін, Здітов, Вяды і Слонімское волості зачінілі.

У хроніках Ордэну крыжакоў пад 1401 рокам таксама згаданы тэрмін «Прушын» (von Pruszin hin ken Russin), што супрацоўнікі Пружанскага музэю называюць першай згадкай пра Пружаны^[1]. Аднак верагодней, што гэтак у летапісах называецца менавіта Прусія^[2].

Сам горад упершыню называецца Пружанамі ў 1463 року як паселішча Кобрынскага княства. У 2-й палове XV стагодзьдзя тут існавалі княскі паляўнічы двор, псярня, 2 вуліцы — Сялецкая і Задворная^[3], жыдоўскае пахавальнае братэрства(en)^[4]. У 1463 року ў жыдоўскім квартале паўстала першая сынагога (згарэла ў 1863).

У 1473 князь Іван Кобрынскі з жонкай Фядорай, дачкой Івана Рагатынскага, зафундавалі пабудову ў Дабучыне царквы ў гонар Нараджэньня Божага, пра што сьведчыць акт, датаваны 9 кастрычніка 1473, які знаходзіцца ў літоўскай мэтрыцы і ў царкоўнай кнізе. Аднак ягоная аўтэнтычнасьць паддаецца сумневу. Адным з доказаў таго, што дакумэнт падроблены, зьяўляецца той факт, што ў ім кн. Іван Кобрынскі названы ўладаром цэлай жмудзкай зямлі, хоць дакладна вядома, што ў гэты час (1450—1485) генэральным старостам Жмудзі быў Ян Кезгайлавіч. Царква знаходзілася між вытокам Мухаўцу і паваротам на цяперашнюю вуліцу Камсамольскую. Згарэла ў першай палове XIX стагодзьдзя.

Да нядаўняе пары датай заснаваньня места лічыўся 1487 год^[5], калі ўпершыню згаданы Дабучын. Заснаваць тут паселішча пастанавіў князь Іван Сямёнавіч Кобрынскі, які зьбіраўся зрабіць Дабучын дваром кобрынскіх князёў. Паводле іншых зьвестак, паселішча заснаванае прускімі насельнікамі, якія, уцякаючы ад перасьледу крыжакоў, схаваліся ў валоданьнях кобрынскіх князёў ля вёскі Дабучын, а пазьней паселішча атрымала ад іх і назву^[6].

У 1492 годзе Дабучын увайшоў у Кобрынскае княства ў складзе Вялікага Княства Літоўскага, якое падпарадкоўвалася і належала вялікаму княз��. У 1495 жыды былі выгнаныя з Пружанаў паводле загаду вялікага князя Аляксандра.

Аднак ужо ў красавіку 1503 року Аляксандар Ягелончык дазволіў жыдам вярнуцца ў Вялікае Княства Літоўскае і вярнуў ім маёмасьць. Наступны князь Жыгімонт Стары ўраўняў жыдоў у падатках зь мяшчанамі, вызваліў іх ад абавязку выстаўляць на вайну тысячу вершнікаў, прадаставіў свабоду гандлю і рамёстваў^[7].

Па сьмерці кобрынскага князя Юрыя Пацэвіча (1506) ягонай жонцы Фядоры давялося судзіцца за права валоданьня княствам. У 1507 року вялікі князь Аляксандар выдаў Фядоры пацьвярджальную грамату на валоданьне трацінаю спадчынных і вотчынных маёнткаў у Кобрыні і Дабучынах^[8].

Па сьмерці апошняе прадстаўніцы роду кобрынскіх князёў Ганны Дабучын у складзе Кобрынскага староства, перададзенага ў арэнду маршалку гаспадарскаму Вацлаву Касьцевічу, у 1520 увайшоў у Кобрынскі павет Падляскага ваяводзтва. Касьцевіч заснаваў тут у 1522 року каталіцкую царкву сьвв. Жыгімонта і Вацлава.

Пасьля ягонае сьмерці ў 1532 годзе землі Кобрынскага староства перайшлі да каралевы Боны Сфорцы, другой жонкі Жыгімонта I, якая аднавіла царкву^[9] і заахвочвала разьвіцьцё рамёстваў, гандлю і земляробства. Пружаны за яе ўладай сталі мястэчкам. У 1563 ейны рэвізор Дзьмітры Сапега склаў інвэнтарную кнігу(ru), паводле якой тут зафіксавана 278 гаспадарак і 7 вуліц (Кобрынская, Хватка, Загор’е, Дзярэчын, Сялецкая, Шырокая і Задворная^[1]); працавалі 10 мясьнікоў, 7 краўцоў, 6 кавалёў. Пружанскі каралеўскі двор служыў рэзыдэнцыяй пад час паляваньня каралеўскай сям’і ў Ружанскай і Белавескай пушчах. У склад двару ўваходзілі аднапавярховы драўляны палац на мураваным фундамэнце, 2 флігелі, гаспадарчыя пабудовы^[10]. Цікава, што ў даволі падрабязным апісаньні земляў, пашаў, сенажацяў і да т. п. няма згадкі пра рэчкі Муха і Вец, адно пра Мухавец ды Пружонку^[8].

З 1566 году — у складзе Берасьцейскага павету Берасьцейскага ваяводзтва.

3 траўня 1588 году каралева Ганна Ягелонка даравала мястэчку Магдэбурскае права разам зь пячаткаю і гербам «у срэбным полі зьвілістая блакітная зьмяя з залатой каронай на галаве вывяргае дзіця»^[11], запазычаным ад роду Сфорцаў. Ад гэтага часу за местам замацавалася назва Пружаны.

З прывілеем места атрымала дазвол на 2 рэгулярныя кірмашы штогод: на другі дзень па Тройцы і на дзень Перамяненьня Пана або на Ўзьвіжаньне; у даход места пераходзілі падушныя, памерныя, сталповыя і лапаткавыя зборы. Месьцічы атрымалі дазвол на ўласныя крамы, васкабойні і вагі(pl). 6 траўня 1589^[6] прывілей Ганны Ягелонкі быў пацьверджаны^[12] загадам караля Жыгімонта III з наданьнем дадатковага прывілею на правядзеньне 4 кірмашоў шторок.

Гэта садзейнічала далейшаму разьвіцьцю ў горадзе рамёстваў і гандлю. Да пачатку XVII стагодзьдзя Пружаны зрабіліся буйным рамесьніцкім цэнтрам, які славіўся вытворчасьцю задымленага чорнага глінянага посуду і кафлі. У інвэнтары Пружанаў 1597 году адзначаны палац, 2 падворкавыя пабудовы, гаспадарчыя пабудовы, млын.

Ад пачатку XVII стагодзьдзя Пружаны славіліся вытворчасьцю задымленага чорнага глінянага посуду і кафлі.

Жыдоўская грамада Пружаны па пастанове Літоўскага вааду(en) за 1623 рок улучаная ў склад Берасьцейскае кагальнае акругі. У 1628 року на паседжаньні вааду, якое адбылося ў Пружанах, было пастаноўлена і надалей ладзіць ягоныя паседжаньні тут. Аднак насамрэч з тае пары ніводзін сход тут так і не адбыўся^[13]. 20 сьнежня 1644 року кароль і вялікі князь Уладзіслаў Ваза сваім прывілеем надаў жыдам дазвол будаваць сынагогі (з тою ўмоваю, каб яны не паходзілі на каталіцкія касьцёлы), набываць хаты, займацца вінакурствам і рамёствамі, варыць піва і мёд, весьці гандаль. З гэтае пары Пружана актыўна засялялася жыдамі. У 1650 прывілеі (за выняткам набыцьця зямлі для сынагогаў) пацьвердзіў Ян Казімер, пасьля яны пацьвярджаліся таксама ў 1677 і 1698^[4].

Адна зь першых школаў на тэрыторыі Пружаншчыны зьявілася пры кляштары манахаў-базылянаў. Праграма навучаньня ў базылянскіх школах прадугледжвала вывучэньне рускай, грэцкай, лацінскай, царкоўнаславянскай, польскай, нямецкай, францускай моваў. Выпускнікі мелі права паступаць ва ўнівэрсытэт^[14].

У час войнаў другой паловы XVII — першай паловы XVIII стагодзьдзяў было зруйнавана каля 80% забудовы Пружанаў, у 1661 року застаўся толькі 91 дым.

Жыды (у тым ліку з сэкты караімаў^[a]) у XVIII стагодзьдзі складалі ўжо блізу 40% насельніцтва мястэчка, якое складала 1500 жыхароў (першая сынагога паўстала яшчэ ў 1463).

У 1776 у выніку разбурэньняў Пружана была пазбаўленая Магдэбурскага права, але ў 1791 прывілей вернуты^[1]. Да канца стагодзьдзя эканоміка была адноўленая, адбываўся гандаль збожжам, жывёлай і гарэлкай.

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў (1795) места апынулася ў складзе Расейскае імпэрыі, цэнтар павету Слонімскай губэрні, ад 1797 году — Літоўскай, урэшце ад 1801 году — Гарадзенскай. Кацярына II падаравала Пружанскія землі графу, генэралу-фэльдмаршалу Румянцаву-Задунайскаму. Па ягонай сьмерці ў 1796 імі валодалі нашчадкі Мікалай, пасьля Міхаіл Румянцавы. У 1798—1803 Міхаіл Румянцаў здаваў маёнтак у арэнду павятоваму маршалку Фэліцыяну Грабоўскаму.

9 верасьня 1801 году загадам расейскага цара Аляксандра I Пружанскі павет зрабіўся часткаю Гарадзенскае губэрні, у складзе якой прабыў больш за 100 гадоў. У 1803 годзе складзены першы плян Пружанаў. У найбольш старую частку гораду ўваходзілі адцінкі вуліцаў Кобрынская (цяпер Савецкая) і Слонімская (цяпер Камсамольская) ды забудова на поўнач ад сутокі рэчак Муха і Вец і поймы Мухаўца.

Румянцавы нядоўга валодалі землямі павету, хутка распрадаўшы іх Трэмбіцкаму(pl), Булгарыну і Влодкам. Пружаны сталі ўласнасьцю маршалка кобрынскага Паўла Ягміна, а напрыканцы першай чвэрці стагодзьдзя нарэшце перайшлі да Бэрнарда Швыкоўскага.

У француска-расейскую вайну 1812 году Пружаны занятыя і разрабаваныя францускімі войскамі пад кіраваньнем генэрала Рэнье. У 1817 �� Пружане заставалася 242 драўляныя хаты.

Першы цагляны будынак — меская вязьніца — паўстаў у 1820 годзе. У 1834 годзе як вынік вострай неабходнасьці ў атрыманьні ведаў па элемэнтарнай граматыцы і арытмэтыцы была адчыненая жыдоўская мяшчанская вучэльня. Аднак у гэтай установе навучаліся толькі жыдоўскія дзеці, а да таго ж яна не давала сярэдняй адукацыі, а адпаведна і магчымасьць працягнуць адукацыю. Таму пружанская шляхта пачала дамагацца адкрыцьця школьнай установы для свайго саслоўя.

У 1837 року была адчыненая дваранская вучэльня, якая лічылася адной з найлепшых у заходняй Беларусі. Тут было 10 настаўнікаў і 130 вучняў, тэрмін навучаньня складаў 5 рокаў. Гэтую вучэльню ў 1844 скончыў вядомы беларускі гісторык і этнограф Павал Баброўскі. Аднак ужо ў 1848 яна была зачыненая з прычыны актыўнага ўдзелу настаўнікаў у грамадзка-палітычным жыцьці краю^[14].

Зь сярэдзіны стагодзьдзя ў месьце ладзіліся тэатральныя прадстаўленьні.

У 1838 року плошча Пружаны складала 1398 дзесяцінаў. 3 вуліцы забрукаваныя (Новасялецкая, Рынкавая, часткова Кобрынская). У месьце пражывалі 15 сьвятароў, 10 ганаровых грамадзянаў, 34 купцы. У гандлёвых радах дзейнічалі 44 крамы; драўляных хат 562 і 3 мураваныя (гаўптвахта, астрог, меская скарбніца). Дзейнічалі гарбарня, медны завод, 9 кавальняў, 9 млыноў, бровар, бойня і лазьня, якімі валодаў жыд Янкель Гольдбэрг. Асноўным заняткам жыхароў быў гандаль віна-гарэлачнай прадукцыяй: у прыватных хатах знаходзіліся 5 вінных склепаў, 47 піўніцаў, 4 карчмы, 12 шынкоў. Гандлявалі таксама палатнянымі і суконнымі вырабамі^[15].

Гербы Пружанаў

У 1843 па сьмерці Пятра Бэрнардавіча Швыкоўскага маёмасьць падзялілі два ягоныя сыны Валенці і Міхаіл, у выніку чаго пружанскі ключ быў падзелены на ўласна Пружану і Белавусаўшчыну^[16].

У 1845 годзе места атрымала новы герб «на сьветла-карычневым тле яліна, на галінах якой вісіць паляўнічая труба».

У 1857 дзейнічалі бровар, маслабойня, тытунёвы, мукамольны і мылаварны заводы, 44 карчмы. У горадзе мешкалі 22 купцы, больш за 200 ганчароў, каля 80 краўцоў, 10 кавалёў, 20 цесьляроў, 10 рамесьнікаў.

13 лютага 1863 году атрады паўстанцаў Кастуся Каліноўскага (100 чалавек пад кіраўніцтвам С. Сангіна і Р. Рагінскага) занялі Пружаны. Жыхары гораду спачувальна паставіліся да паўстанцаў, і гарадзкія ўлады не далі рады даць адпор «каліноўцам». У гэтым самым годзе згарэла найстарэйшая пружанская сынагога.

У 1866 збудаваны праваслаўны Сабор Аляксандра Неўскага^[b], праз 12 рокаў паўстала Спаса-Прэабражэнская царква. У 1873 дзейнічалі 4 сынагогі і бясплатная жыдоўская больніца. Дзейнічала лякарня, зельня (аптэка). Існавалі тры брукаваныя вуліцы. Побач зь местам працавала цагельня. У 1878 працавалі дзьве праваслаўныя царквы (адна зь іх прыходзкая), каталіцкія касьцёл і капліца, паштовая станцыя, павятовая школа, шпіталь, тытунёвая і 2 запалкавыя фабрыкі, 2 бровары, паравы млын.

7 ліпеня 1873 року ў месьце зьявіўся тэлеграф^[17].

У 1881 на месцы старога збудаваны мураваны касьцёл. У 1896 годзе на зьмену старым драўляным гандлёвым радам пабудаваныя новыя цагляныя — «Белыя лаўкі».

У 1896 украінскія жыхары намагаліся стварыць у Пружане самадзейны тэатар, аднак не атрымалі дазволу ад віленскага генэрал-губэрнатара^[18].

У 1897 годзе ў месьце было 769 двароў, 14 дробных прадпрыемстваў, павятовая прыходзкая вучэльня, 2 царквы, касьцёл, сынагога, некалькі жыдоўскіх малітоўных дамоў. У 1899 годзе ў Пружанах адчынілася другаклясная школка для падрыхтоўкі пэдагогаў. Першым яе загаднікам быў сьвятар Іаан Катовіч.

У 1904 року 1157 двароў (зь іх 71 мураваны), 2 шпіталі, аптэка, 5 навучальных установаў, 2 друкарні, бібліятэка-чытальня, 13 фабрык і заводаў. Ладзіліся 5 кірмашоў шторок^[19].

Напачатку стагодзьдзя ў Пружане паўсталі сіянісцкія арганізацыі, у 1905 створаны атрад самааховы. Дзейнічалі 9 сынагогаў, Талмуд Тора, жыдоўская вучэльня, могілкі. У 1915 была адкрытая школа з выкладаньнем на ідышы.

Падчас рэвалюцыі 1905—1907 у Пружанах адбываліся страйкі працоўных макароннай, тытунёвай фабрык і вінакурні.

У жніўні 1915 году Пружаны акупаваныя войскамі Нямеччыны. Вялікая колькасьць насельнікаў эвакуяваная ў глыб Расеі. Большасьць зь іх трапілі ў Башкірыю^[1]. Немцы збудавалі чыгунку, якая злучыла места са станцыяй Лінова на лініі Берасьце—Баранавічы. Выкладаньне ў жыдоўскай школе вялося па-нямецку, але ў 1917 ізноў было вернутае выкладаньне на ідышы.

У студзені 1919 Пружану на некалькі дзён занялі бальшавікі. 30 студзеня 1919 з рук бальшавікоў яе адбіў Віленскі аддзел Польскага войска пад кіраўніцтвам ротмістра Ўладыслава Дамброўскага(pl)^[20]. 7 чэрвеня 1919 Пружаны ўвайшлі ў склад Берасьцейскай акругі Грамадзянскай управы Ўсходніх земляў — часовай польскай адміністрацыйнай адзінкі^[21]. 27 ліпеня 1920 у выніку наступу Тухачэўскага(ru) бальшавікі авалодалі местам^[22], якое знаходзілася пад іхняй уладай да 19 верасьня^[23].

18 сакавіка 1921 году паводле ўмоваў Рыскае дамовы Пружанскі павет у складзе Палескага ваяводзтва зрабіўся часткаю міжваеннай Польскае Рэспублікі, цэнтар гміны. Сядзіба староства знаходзілася ў сядзібе Веры Кляйнміхель.

Нягледзячы на ад’езд вялікай колькасьці жыдоў у ЗША, іхняя колькасьць павялічылася і ў 1921 складала 4152 чалавекі^[24]. У 1927 амаль 60% насельніцтва пружанцаў складалі жыды, якія займалі 16 з 24 пасадаў у выбарных органах улады. На цэнтральных вуліцах (раён Дамброўскай, Берасьцейскай, Кобрынскай і доктара Пацэвіча) жылі пераважна жыды; прадстаўнікі іншых веравызнаньняў (хрысьціяне) насялялі пераважна ўскрайкі.

У 1922 годзе ў Пружанах была адчыненая гімназія імя Адама Міцкевіча. Працавала настаўніцкая сэмінарыя. У 20-я—30-я рокі дзейнічалі 5 жыдоўскіх школаў, у 1929 адкрытая ешыва.

У 1930 року дзейнічала адна сынагога. Выдаваўся жыдоўскі Бундысцкі штотыднёвік «Пружэнэр лебн» (1930—1939), з 1931 — сіянісцкі штотыднёвік «Пружэнэр штымэ».

Ладзіліся тры кірмашы шторок: 15 і 30 кастрычніка, а таксама кірмаш сельскагаспадарчай прадукцыі на наступны дзень па Пяцідзясятніцы паводле старога стылю^[25]. 18 красавіка 1934 году да гораду далучылі паселішчы з аднайменнай гміны — частка маёнтку Губэрня й маёнтак Аўгустынаўка (123,9 гектараў)^[26].

Працавалі два памяшканьні для паказу нямога кіно; пазьней быў адчынены кінатэатар на сталай аснове. Ладзіліся выступы вандроўных тэатраў.

19 верасьня 1939 году Пружаны акупавалі войскі СССР, 4-й Арміі камдыва Васіля Чуйкова. Неўзабаве польскія вайскоўцы, якія вярнуліся да сваіх сем’яў, былі інтэрнаваныя. У лютым 1940 року распачаліся арышты і высылка польскай інтэлігенцыі: шляхцічаў, прамыслоўцаў, лекараў, юрыстаў, настаўнікаў, лесьнікоў, купцоў^[27].

Ад 15 студзеня 1940 па 1941 год места было раённым цэнтрам Берасьцейскай вобласьці Беларускай ССР у складзе Саюзу Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік. Зь 1 студзеня 1940 року прадпрыемствы, гандаль і вытворчасьць былі нацыяналізаваныя. У Пружанах было 1385 двароў, электрастанцыя, 6 мэханічных млыноў, 2 маслабойныя, кафэльны заводы, 2 сьлясарныя майстэрні^[28]. Былі створаныя новыя працоўныя месцы для краўцоў, абуткоўцаў, кавалёў, стальмахаў, цырульнікаў; на працу прымаліся ўсе незалежна ад нацыянальнасьці, у тым ліку і на адміністрацыйныя пасады. Абрагам Брэсцкі ў сваіх успамінах згадвае, што гэта было нязвыкла пасьля пэрыяду пад польскай акупацыяй^[29][30].

Адбыўся перавод адукацыйных установаў на савецкую сыстэму. Была ўведзеная «дзесяцігодка». У Пружане былі адчыненыя сярэднія школы на ўсіх чатырох мовах (беларускай, ідышы, польскай і расейскай). Для дарослых таксама была створаная вышэйшая школа. Навучаньне было бясплатным. Неўзабаве колькасьць шкаляроў павялічылася ўдвая ў параўнаньні зь мінулымі рокамі^[29]. Дзейнічала грамадзкая бібліятэка зь вялікай колькасьцю кніг на ўсіх чатырох мовах. Выходзіла газэта «Новы шлях».

Два сіроцкія прытулкі (жыдоўскі і хрысьціянскі), якія дзейнічалі пад Польшчай, былі аб’яднаныя ў адзін пад дзяржаўным кіраваньнем. Ён разьмяшчаўся на вуліцы Пацэвіча. Дзеці атрымоўвалі добрае харчаваньне, утрыманьне і адукацыю^[29].

Мэдычная дапамога таксама зрабілася бясплатнай. Гарадзкі шпіталь утрая павялічыў колькасьць ложкаў для хворых. Зьявілася магчымасьць таксама выклікаць доктара на дом. Была адчыненая вэнэралягічная клініка і раддом.

У часы нямецка-савецкае вайны 1941—1945, ад 23 чэрвеня 1941 году — Пружаны пад нямецкаю акупацыяю. Тут створанае гета, дзе ўтрымлівалася да 10 000 чалавек, зь якіх было загублена больш за 4000.

17 ліпеня 1944 году ў Пружаны зноў увайшлі савецкія войскі Першага Беларускага фронту. За ваенны час места было зруйнаванае на 70%, у ім налічвалася 5 тысячаў жыхароў.

16 жніўня 1945 Польшча і СССР прынялі дамову аб мяжы. Такім чынам, паводле міжнароднага права, Пружаны фармальна перасталі быць часткай польскай тэрыторыі пад савецкай акупацыяй і наноў сталі раённым цэнтрам Берасьцейскай вобласьці Беларускай ССР.

У 1944 адноўленыя райпрамкамбінат, харчовы камбінат, масласырзавод, скураны і мылаварны цэхі, вузел сувязі, 2 сярэднія школы. У 1945 адчынены дзіцячы дом, у 1956 — школа-інтэрнат.

Схема перапляніроўкі Пружанаў распрацаваная ў Баранавічах у 1959 року. У пачатку 60-х рокаў жыдоўскія могілкі былі зачыненыя. Будынак сынагогі аддадзены «Пружанскім электрасеткам». У 1974 року ў менскай філіі Цэнтральнага НДІ горадабудаўніцтва быў складзены генэральны плян забудовы Пружанаў, паводле якога яны значна зьмяніліся.

8 сьнежня 1991 году ў беларускай урадавай рэзыдэнцыі ў Белавескай пушчы (каля былога хутару Віскулі, Пружанскі раён) кіраўнікі Беларусі (С. Шушкевіч, В. Кебіч), Расеі (Б. Ельцын, Г. Бурбуліс) і Украіны (Л. Краўчук, В. Фокін) падпісалі Белавескія пагадненьні аб спыненьні існаваньня Саюзу Савецкіх Сацыялістычных Рэспублікаў і аб стварэньні Садружнасьці Незалежных Дзяржаваў.

З 1991 году Пружаны — у складзе Рэспублікі Беларусь.

3—4 кастрычніка 2003 году ў Пружанах прайшоў дзяржаўны фэст-кірмаш «Дажынкі-2003» (выдаткавана 60 мільярдаў рублёў)^[31], у выніку чаго выгляд цэнтральнае часткі места значна зьмяніўся.

У 2007 року адкрыты пружанскі Лядовы палац^[32], які стаў першай падобнай установай у месьце раённага падпарадкаваньня^[33].

У 2010 збудаваны водны палац з аквапаркам.

• Гістарычныя здымкі Пружанаў
• 
  Другаклясная школа, пач. XX стагодзьдзя
• 
  Александэрштрасе (цяпер Рыгора Шырмы), 1915—1917
• 
  Фляйшэрштрасэ (цяпер Свабоды), 1915—1918
• 
  Шлёсштрасэ (цяпер Савецкая) з мостам ля вытоку Мухаўцу і будынкам аптэкі (справа), 1915—1918
• 
  Тамашаўштрасэ (цяпер Тармасава, 1915

• 
  Вільгельмштрасэ (цяпер зав. Тармасава), 1917. Зьлева — сынагога
• 
  Рынкавая плошча, 1915—1917
• 
  На Мухаўцы, 1915—1917
• 
  25-ы полк вялікапольскіх уланаў
• 
  Марка адміністрацыйнай аплаты гміны Пружана

• 
  Гімназія імя Адама Міцкевіча
• 
  Штандар гімназіі імя Адама Міцкевіча
• 
  Навучэнцы Беларускай народнай школы, што разьмяшчалася ў будынку былой гімназіі Адама Міцкевіча
• 
  Разбомблены немцамі Пружанскі аэрадром, 1941

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2001. — Т. 13: Праміле — Рэлаксін. — 576 с. — ISBN 985-11-0216-4
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Нашы гарады: грамадска-палітычнае даведачнае выданне / У. А. Малішэўскі, П. М. Пабока. — Мн.: Народная асвета, 1991. — 303 с.: фота. — ISBN 5-341-00240-7.
• Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Пружанскага р-на / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш.; Маст. А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1992. — 452 с.: іл. ISBN 5-85700-094-7.
• Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 5: М — Пуд. — 592 с. — ISBN 985-11-0141-9
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom IX: Poźajście — Ruksze. — Warszawa, 1888. — S. 110