Эдмунд Галлей

Эдмунд Галлей
ингл. Edmond Halley
Зат	ир-ат[1][2]
Гражданлыҡ	Королевство Англия[d]  Бөйөк Британия короллеге[d]
Тыуған көнө	8 ноябрь 1656({{padleft:1656|4|0}}-{{padleft:11|2|0}}-{{padleft:8|2|0}})[3][4][5][…]
Тыуған урыны	Хаггерстон[d], Мидлсекс[d], Королевство Англия[d]
Вафат булған көнө	25 ғинуар 1742({{padleft:1742|4|0}}-{{padleft:1|2|0}}-{{padleft:25|2|0}})[6] (85 йәш)
Вафат булған урыны	Гринвич[d], Кент[d], Бөйөк Британия короллеге[d]
Ерләнгән урыны	St Margaret's, Lee[d][7]
Хәләл ефете	Mary Tooke[d][4]
Яҙма әҫәрҙәр теле	инглизсә
Һөнәр төрө	математик, геофизик, астроном, метеоролог, картограф, фәлсәфәсе, физик, университет уҡытыусыһы, климатолог
Эшмәкәрлек төрө	геофизика[d], Метеорология, демография, математик, метеоролог[d], физик[d], астрономия һәм астроном[d]
Эш урыны	Гринвичская обсерватория[d] Королевский монетный двор[d][4] Оксфорд университеты[4]
Биләгән вазифаһы	королевский астроном[d][8] һәм Savilian Professor of Geometry[d]
Уҡыу йорто	Школа Святого Павла[d][4] Куинз-колледж[d][4] Оксфорд университеты[9][4]
Уҡыусылар	Джеймс Поунд[d][9]
Кемдә уҡыған	Джон Флемстид[d][9] һәм Роберт Гук[d][9]
Әүҙемлек урыны	Остров Святой Елены[d][8][4]
Ойошма ағзаһы	Лондон король йәмғиәте[d]
Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре	Лондон король йәмғиәте ағзаһы[d]
Изображается на	Edmond Halley, 1656-1742, Astronomer Royal[d] һәм Edmond Halley[d]
Вики-проект	Проект:Математика[d]
Хеҙмәттәре тупланмаһы	Музей судоходства (Амстердам)[d][10]
Авторлыҡ хо��уҡтары статусы	авторлыҡ хоҡуҡтарының ғәмәлдә булыу ваҡыты үткән[d]
Эдмунд Галлей Викимилектә

Эдмунд Галлей (Эдмонд Хэлли, ингл.^[11] Edmond Halley; 29 октябрь (8 ноябрь) 1656(16561108) — 14 (25) ғинуар 1742) — инглиз астрономы, геофизик, физик һәм демограф, һанап үтелгән фәндәргә ҙур өлөш индерә. Уның исеме бирелгән Галлей кометаһын тикшеренеүҙәре менән танылған. Галлей был кометаның барлыҡҡа килеү ваҡытын күрһәтә һәм башҡа кометаларҙың да шундай уҡ ҡылығы тураһында^[12] фекерен белдерә.

Лондон король йәмғиәте ағзаһы (1678), Париж фәндәр академияһының сит ил ағзаһы (1729). 1720 йылдан король астрономы[1]^[13]

Урыҫ телле традицияларҙа Галлейҙың транслитератив яҙыуы тарихи рәүештә раҫлана, әммә Галлей үҙе үҙенең фамилияһын яҡынса Холи тип әйтә, ә беҙҙең көндәрҙә Хэли йәки (АҠШ-та) Хейлиға^[14][15] яҡын әйтелеш өҫтөнлөк итә.

1656 йылдың 29 октябрендә (Англияла 1752 йылға тиклем ғәмәлдә булған юлиан календары буйынса) ҙур булмаған Хаггерстон ауылында (хәҙер Лондон ситендә) хәлле һабын ҡайнатыусы ғаиләһендә тыуа. Изге Павел мәктәбендә, һуңынан, 1673 йылдан, Оксфордта Куинз-колледжда уҡый.

1676 йылда уҡ, Оксфорд университетының өсөнсө курсы студенты булараҡ, Галлей үҙенең «Планеталар орбиталары тураһында» тип аталған беренсе ғилми хеҙмәтен баҫтырып сығара һәм Юпитерменән Сатурндың тигеҙһеҙлеген аса (Юпитерҙың тиҙлеге тиҙ арала арта, ә Бына Сатурнда кәмей). Был асыш беренсе тапҡыр астрономдар алдында кешелек өсөн тотороҡлолоҡ, Ҡояш системаһының оҙон ғүмерлелеге тураһындағы мәсьәләне ҡуя. 1693 йылда Галлей Айҙың быуаттар буйына үҙенең тиҙлеген тиҙләтә барыуын асыҡлай, был асыш уның өҙлөкһөҙ рәүештә Ергә яҡынлашыуын раҫлай.

Оксфордтан киткәндән һуң Галлей 1676 йылда, Көньяҡ ярымшар йондоҙҙарын өйрәнеү маҡсатында, Көньяҡ Атлантикалағы Изге Елена утрауына бара. 1677 йылда Галлей Ҡояшҡа тиклемге алыҫлыҡты, йәғни астрономик берәмек дәүмәлен билдәләүҙең яңы ысулын тәҡдим итә. Бының өсөн Венераның киңлеге буйынса алыҫ булған ике урындан Ҡояш дискыһы буйлап үтеүен күҙәтергә кәрәк була. Галлейҙың ысулы XIX быуат аҙағына ҡояш параллагын билдәләгәндә хатаны 25 тапҡырға кәметергә мөмкинлек бирә.

1678 йылдың ноябрендә Англияға ҡайта, ә 1679 йылда Көньяҡ күк йөҙө каталогын баҫтырып сығара, унда Көньяҡ ярымшарҙағы 341 йондоҙ тураһындағы мәғлүмәтте бирә. Айырым ҡаҙаныштары өсөн Галлей Оксфордта астрономия магистры дәрәжәһенә тәҡдим ителә һәм Лондон король йәмғиәте ағзаһы итеп ҡабул ителә. Англияла Галлей планеталар хәрәкәте менән идара итеүсе көстө тикшереү менән шөғөлләнә башлай. 1684 йылда ул был көс планетаға тиклемге араның квадратына кире пропорциональ тигән һығымтаға килә. Әммә Галлей, башҡа физиктар кеүек үк, ошондай көс йоғонтоһо аҫтында булған орбиталарҙың ниндәй формала булыуҙарын билдәләй итә алмай. Шул уҡ ваҡытта был проблеманы уға тиклем ике тиҫтә йыл элек Исаак Ньютон хәл иткән була, тик үҙенең һөҙөмтәләрен ул баҫтырып сығарырға теләмәй. Был хаҡта белгәс, Галлей Ньютонды тикшеренеүҙәрҙе ҡайтанан башларға күндерә һәм уларҙы баҫтырып сығарыу сығымдарын үҙ өҫтөнә ала. Шулай итеп, данлыҡлы «Тәбиғи фәлсәфәнең математик башланғыстары» мәҡәләһе донъя күрә (1687). Галлей, латин телендә был мәҡәләнең бөйөк авторына арнап, һоҡланыулы бағышлау яҙа.

1682 йылда Галлей ҡаҙнасылыҡта аудитор булып эшләгән кешенең ҡыҙы Мэри Тукҡа (Mary Tooke) өйләнә, уларҙың өс балаһы тыуа — Эдмонд, Маргарет һәм Кэтрин.

1692 йылда үҙенең күп һанлы һәм мөһим асыштары менән дан ҡаҙанған Галлей Оксфорд университетында математика профессоры вазифаһына кандидат итеп тәҡдим ителә, әммә Галлейҙың ышаныслы атеист булараҡ абруйы был вазифаға тәғәйенләнеүенә ҡамасаулай. Был ғәйепләүҙе тикшереүҙе епископ Бентлиға йөкмәтәләр. Галлей үҙен-үҙе аҡларға тырышмай һәм ысын күңелдән христиан түгеллеген таный, шунан һуң профессураны Галлейҙың дуҫы һәм Ньютондың уҡыусыһы Дэвид Грегориға тапшыралар.

Галлей демография фәненең аяҡҡа баҫыуына ҙур өлөш индерә. 1693 йылда ул Бреславль (Вроцлав) ҡалаһы халҡы өсөн тәүге тулы вафат булыу таблицаһын (таблица смертности) төҙөй, уға сабыйҙар һәм балалар үлемен дә индерә. Галлей вафат булыу таблицаһының төп күрһәткестәрен билдәләй, замандаштары өсөн ғүмерҙең һәм үлемдең ихтималлығын иҫәпләй, фәнгә алдағы ғүмерҙең уртаса оҙайлығы төшөнсәһен индерә, вафат булыу таблицаһы ярҙамында ғүмерҙе страховкалауҙа тарифтарҙы көйләү методикаһын төҙөй. Ғәмәлдә, Галлей тормошто страховкалау өлкәһендә актуар иҫәпләүҙәр теорияһына нигеҙ һалыусы булып тора. Страховкалауҙа процент нормаһы йәки аҡса үҫеше нормаһы төшөнсәһен индерә. Галлейҙың вафат булыу таблицаһының формаһы һәм уны төҙөү принциптары бөгөнгө көнгә тиклем страховкалауҙа ҡулланыла.

1698—1700 йылдарҙа. Галлей, үҙенең командалығына 6 пушкалы HMS Paramour пинкын ҡабул итеп, 1701 йылда Атлантик океан буйлап экспедиция ваҡытында магнит ауышлығына бик күп үлсәүҙәр яһай. Үҙенең мәғлүмәттәренә нигеҙләнеп баҫылып сыҡҡан һәм беҙгә килеп еткән беренсе магнитлы ауышлыҡтар картаһын төҙөй, унда тәүге тапҡыр изогондар ҡуллана. Картаны уға ебәрелгән мәғлүмәттәр менән тулыландырып, 1702 йылда ул артабанғы ярты быуатта әүҙем ҡулланылған ошоға оҡшаш донъя картаһын төҙөй. Изогонды «Галлей һыҙаттары» тип атау бик оҙаҡ ваҡыт дауам итә: урыҫ телендә — XX быуат башына тиклем.^[16]

Кометалар тураһындағы күҙаллауҙарҙағы төп һынылыш та Эдмунд Галлей исеме менән бәйле. Яңы дәүерҙә Ньютонға тиклем бөтәһе лә уларҙы ябыҡ булмаған параболик орбиталар буйлап Ҡояш системаһы аша осоусы илгиҙәрҙәр тип һанаған. 1680 һәм 1682 йылдарҙа ике сағыу комета барлыҡҡа килгәндән һуң, Галлей 1705 йылда 24 кометаның орбиталарын иҫәпләп сығара һәм баҫтырып сығара һәм уларҙың бер нисәһенең орбита параметрҙарының 1682 йылғы комета параметрҙары менән оҡшашлығына иғтибар итә. Был кометаларҙың барлыҡҡа килеү арауығы 75-76 йыл тәшкил итә. 1716 йылда ул ентекле иҫәпләүҙәрҙе баҫтырып сығара, был бер үк комета, һәм уның киләһе күренеүе 1758 йылдың аҙағында булырға тейеш, тип белдерә. Ысынлап та, уны Иоганн Георг Палич 1758 йылдың 25 декабрендә таба. Кометаның алдан әйтелгән ваҡытта кире ҡайтыуы Ньютондың ауырлыҡ теорияһын беренсе тапҡыр раҫлай һәм Галлейҙың исемен данлай. Был комета беҙҙең көндәрҙә Halley, 1P йәки Галлей кометаһы тип атала.

1714 йылғы мәҡәләһендә Галлей, быға тиклем ерҙән сыҡҡан пар тәьҫирендә тоҡанған ут тип иҫәпләнгән болидтар Ерҙең йыһандағы планета-ара материяның ойошҡан киҫәктәре менән осраҡлы рәүештә осрашыуы һөҙөмтәһе булып тора, тигән һығымтаға килә. Был идея унан һуңғы тикшеренеүселәрҙе һәм улар араһында — метеориттар һәм болидтарҙың фәнни йыһан теорияһына нигеҙ һалыусы немец астрофизигы Эрнст Хладниҙы илһамландыра (1794).

1718 йылда Галлей тәүге тапҡыр хәрәкәтһеҙ йондоҙҙарҙың традицион атамаһының шартлылығын күрһәтә. Даими прецессияны аныҡлау өсөн, ул хәҙерге заман йондоҙҙары каталогтарын антик йондоҙҙар менән сағыштыра, һәм иң тәүҙә Птолемейҙың «Альмагеста»һындағы Гиппархтың йондоҙ каталогы менән сағыштыра. Бөтә йондоҙҙарҙың законлы тайпылыуы фонында Галлей ғәжәйеп фактты аса: ""с йондоҙ… Буға күҙе Альдебаран, Сириус һәм Арктур был ҡағиҙәгә буйһонмай. Шулай итеп, йондоҙҙарҙың үҙҙәренең хәрәкәте булыуы асыла^[12]. Ул 1770-се йылдарҙа, немец астрономы Тобиас Майер һәм инглиз астрономы Невил Маскелайн тиҫтәләгән йондоҙҙарҙың хәрәкәтен үлсәгәндән һуң, тулыһынса танылыу ала.

Галлей беренсе булып астрономдарҙың иғтибарын ул саҡтағы бөтөнләй серле булған объекттарға — томанлыҡтарға йүнәлтә. 1715 йылғы мәҡәләһендә ул, томанлыҡтарҙы үҙенән-үҙе яҡтыртыусы йыһан объекттары, тип раҫлай. Ғалим шулай уҡ Ғаләмдәге бындай объекттар, һис шикһеҙ, күп һәм «уларҙың ҙур арауыҡтарҙы биләүе ихтимал, хатта, беҙҙең Ҡояш системаһы менән бер ҙурлыҡта булыуы ла мөмкин», тигән һығымтаға килә.

1721 йылда Галлей космологияла фотометрик парадокс тип аталған идеяны (элек Иоганн Кеплер баҫтырып сығарған) әйтә: әгәр Ғаләм арауығында йондоҙҙарҙың һаны сикһеҙ булһа, төнгө күк ҡара була алмай, ә тулыһынса яҡтыртылырға тейеш. Әммә Галлейҙың формулировкаһы бик үк дөрөҫ түгел: ул, был яҡтылыҡтың сағыулығы Ҡош Юлы кеүек булырға тейеш, тип иҫәпләй, әммә ысынын да ул күпкә ҙурыраҡ булырға тейеш, һуңыраҡ Ж.-Ф. Шезо ��илдәләгәнсә, Ҡояш өҫтөндәге сағыулыҡҡа тиң булырға тейеш

Эдмунд Галлейҙың ғилми ҡаҙаныштары тере сағында уҡ таныла. 1703 йылдан ул Оксфорд университетының геометрия кафедраһын етәкләй, 1713 йылдан Лондон король йәмғиәтенең ғилми секретары була, 1720 йылдан — Король астрономы, йәғни Гринвич обсерваторияһы директоры (уның өсөн инструменттар менән яңынан йыһазландырыла).

1710 йылда һуңғы бөйөк антик геометр Аполлоний Перг­сегтың^[12] ғәрәпсә математик хеҙмәттәренән тәржемәләр баҫтырып сығара.

Эдмунд Галлей Гринвич ваҡыты менән 1742 йылдың 14 (25) ғинуарында вафат була. Уның исеме данлыҡлы комета, Айҙағы кратерҙар һәм Марстағы кратерҙарҙың атамаларында мәңгеләштерелгән.

• • Колчинский И. Г., Корсунь А. А., Родригес М. Г. Астрономы: Биографический справочник. — 2-е изд., перераб. и доп. — Киев: Наукова думка, 1986. — 512 с.
  • Иностранные члены Российской академии наук XVIII−XXI вв.: Геология и горные науки. / Отв. редактор И. Г. Малахова. М.: ГЦ РАН, 2012. − 504 с. ISBN 978-5-904509-08-8 (эл. версия).
  • Хауз Д. Гринвичское время и открытие долготы. Пер. с англ. Малышева М. И. Под ред. и с предисл. В. В. Нестерова. — М.: «Мир», 1982. — 240 с.

• Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
• Эдмунд Галлей һәм уның тикшеренеүҙәре.
• М. Хоскин, Стукелейҙың «Космологияһы» һәм Ольберҙың "Парадокс"ының Ньютон сығанаҡтары, J. Hist. Astr., V.16, с. 77, 1985. Архив күсермәһе Machine сайтында ноябре
• Edmund Halley and Stellar Proper Motions Архив күсермәһе, 7 июнь на Machine
• Edmond Halley in MacTutor Архив күсермәһе 13 февраль 2009 Machine