Йән

Йән (рус. душа; лат. anima, animus) — дини һәм ҡайһы бер фәлсәфәүи тәғлимәттәрҙә үлемһеҙ субстанция, матди булмаған нәмә, унда кешенең тәбиғәте һәм асылы, йәшәүен, һиҙеү, фекерләү һәләтен, аңын, хисен, сағылдыра торған төшөнсәләрҙең береһе. Дин һәм идеалистик фәлсәфәлә йән, рух — материаль донъяға капма-каршы булған үҙенсәлекле есемһеҙ нәмә. Йән, кеше тәненә кереп, уны йәнләндерә, әүҙем башланғыс булып тора; уның тәбиғәткә бәйләнешһеҙ, ирекле йәшәй алыуын, һиҙеү һәм фекерләү һәләтен, төп шәхси үҙенсәлектәрен тәьмин итә; шуның менән бергә, йән — мәңгелек нәмә.

Барлыҡ халыҡтарҙа ла диндә йән, рух төшөнсәләре «теге донъя» тураһындағы өйрәтеүҙәр менән бәйләнгән. Унда әйтелгәнсә, кешегә Аллаһы Тәғәлә йән индерә, унан һуң уны, теге донъяла мәңге йәшәтеү өсөн кире ала. Ислам динендә кешенең йәнен Ғазраил фәрештә ала. Йән ауыҙҙан, тын юлы ағзаларынан, тән яраһынан ҡан менән бергә сығып китергә мөмкин. Йән тәндән ваҡытлыса сығып, осоп та йөрөй ала. Кеше был ваҡытта төш күрә. Йән тураһындағы бындай төшөнсә фән әле кеше организмының төҙөлөшөн белмәгән, психик күренештәрҙе аңлатырлыҡ дәрәжәлә үҫмәгән осорҙа барлыҡҡа килгән.

Хәҙерге заман караштарға ярашлы, йән төшөнсәһе кеше һәм хайуан организмында, ҡайһы саҡта үҫемлектә булған махсус көстөң анимистик төшөнсәләренә барып тоташа. Борондан кеше тереләр менән йәнһеҙлек араһындағы айырма тураһында уйлана. Мифологик фекерләү үҫеше барышында йәнде тере йәндең билдәле бер атрибуты итеп күҙаллау барлыҡҡа килә. Тере йәндең үлгәндән һуң юҡҡа сыҡҡан тын алыуын күҙәтеүҙәр, тышҡы яҡтан барлыҡҡа килгән тын алыуы кеүек йән тураһында боронғо ҡараштарҙың барлыҡҡа килеүенә булышлыҡ итә. Ҡанды тейешле күҙәтеү һәм уны ҙур юғалтыуы менән йәшәүҙең туҡтатыуына килтереүе, ҡанды йәнде йөрөтөүсе тип күрә башлайҙар. Төштәр йәндең тәнгә бойондороҡһоҙ булған матдә итеп күҙ һалыуға килтергән.

Йәнде матдә булараҡ аңлатылғанға күрә, уны, грек фәлсәфәһендәге сократикаға тиклемгеләр (Эмпедокл, Анаксагор, Демокрит) кеүек үк, ҡандағы йоҡа матдәнең үҙенсәлектәренә бәйләйҙәр.

Платон фекеренсә, йән үлемһеҙ һәм матди булмаған, һәм физик организмда йәшәй башлашлауҙан алда бара. Кеше тыумаҫ элек йән матди булмаған донъялағы идеялар тураһында уйлана, ә организмда йәшәй башлағас та уларҙы «онота». Ошонан Платондың бөтә белемдәр ҙә тыуғанға тиклем йән тарафынан онотолған идеяларҙы иҫкә алыу ғына тигән фекере бар. Аристотель уны йәшәүгә яраҡлы тәндең беренсе энтелехияһы тип атай; кешенең (рухтың) рациональ күңеле генә организмдан айырыла һәм үлемһеҙ була ала.

1863 йылда Вильгельм Вундт кеше һәм хайуандар йәненең үҫеш тарихы буйынса лекциялар уҡый. Вундт психогенез проблемаларын үҙенең «Grundzüge der physiologischen Psychologie» (1908—1911) һәм «Völkerpsychologie» (1908—1917) әҫәрҙәрендә тасуирлай. Хәҙер, антиклыҡ һәм романс көндәрендәге кеүек, күңел менән аң араһында йыш ҡына айырма үткәрәләр.

Кешенең рухи тормошоноң төп йүнәлеше — үҙ-үҙеңде аңлау, үҙеңде үҙенә генә хас кеше булараҡ аңлау, индивидуаллек.

Йән боронғо гректарҙа рациональ анализы өсөн ҡулай булған фәлсәфәүи төшөнсә булараҡ ҡарала башлай.

Сократҡа тиклемге фәйләсуфтар йән тураһында, бигерәк тә уның тән менән бәйләнеше — кеше йәшәйешенең ике фундаменталь үлсәме тураһында уйлана.

Платон күҙлегенән ҡарағанда, йән менән тән бер-береһенән айырым йәшәй. Йән «тормош эйдосы» булып һанала һәм үлемгә дусар ителмәй, үлем йәнде тәндән ҡыуып сығара, әммә үлемһеҙ булғанға уны юҡ итә алмай (Федон 105а — 107b).

Аристотель өсөн йән менән тән бер-беребеһе менән тығыҙ бәйләнгән. Йән тән формаһы булып тора. Ул шулай уҡ йәнде «тәндең беренсе энтелехияһы» тип атай.

Аристотель өс төрлө йәнде айыра:

• үҫемлек (туҡланыуға һәм үрсеүгә һәләтле);
• хайуан (функциялары — һиҙеү һәм хәрәкәт);
• аҡыллы (кешегә генә хас, уның функцияһы — фекерләү).

Кешелә йәндең өс төрө лә бар. Тәүге икәүһе тураһында Аристотель уларҙың үлемле булыуына һәм есемдәр кисермәүенә, аҡыл йәне тураһында — уның тәнһеҙ йәшәй алыуына ышана.

Демокрит һәр нәмәнең йәне бар тип иҫәпләгән, ул хатта йәнһеҙ әйберҙәрҙә лә (мәҫәлән, таштарҙа), тик бик аҙ ғына бар тигән.

Йәнде ул атомдарҙан һәм үлемдән тора тип һанаған. Ул тын алыуҙы эске йәндең тышҡы йән менән алмашыу процесы тип һанаған: тын алып, кеше йәки хайуан тышҡы йән менән тула, тынды сығарып, үҙ йәненең киҫәксәләрен һауала ҡалдыра. Шуға ла йән үҙгәреүсән. Йән торошо уның ойоштороусы атомдарының хәрәкәтсәнлегенә бәйле. Ҡартлыҡта күсмә атомдар һаны кәмей.

Эпикурсылар, йән, тән кеүек үк, бушлыҡта хәрәкәт итеүсе атомдарҙан тора, тип фаразлайҙар. Үлгәс тә тарҡалалар. Эпикурға ошо афоризм япһарыла: «Үлемдең беҙҙең менән бер ниндәй ҙә бәйләнеше юҡ; беҙ булғанда үлем юҡ әле, әммә үлем килгәс, беҙ бөтөнләй юҡбыҙ».

Стоиктар шулай уҡ йәнде материаль һәм йоҡа пневманан торған тип һанаған. Шуға күрә йән тән менән йә унан һуң күп тә үтмәй, арауыҡта тарҡала, тип иҫәпләгәндәр.

Стоиктар йәнде һигеҙ өлөшкә бүлә:

• аҡыл;
• күреү һәләте;
• ишетеү;
• еҫ һиҙеү;
• ҡағылыу;
• Тәм;
• тауыш;
• Үрсеү һәләте.

Стоиктар сабыйҙың йәнен «папирустың буш бите» менән сағыштыра, шулай итеп улар tabula rasa төшөнсәһенең авторҙары булып тора.

Фома Аквинский, боронғо философтар артынан эйәреп, йәнде (anima) «беренсе тормош башы» (primum principium vitae) тип билдәләй^[1].

• З. Шафиғи. Рауил Үтәбай-Кәрими. Ислам. Белешмә һүҙлек. — Ҡазан-1993 й. — ISBN 5-298-00949-2

• Йән // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• Серебреников В. С. Душа // Православная Богословская Энциклопедия. Том 5. Издание Петроград. Приложение к духовному журналу «Странник» за 1904 г.
• Пономарёв А. В., Фокин А. Р., Михайлов П. Б., Апполонов А. В., Казарян А. Т. Душа // Православная энциклопедия. Том XVI. — М.: Церковно-научный центр «Православная энциклопедия», 2007. — С. 440-502. — 752 с. — 39 000 экз. — ISBN 978-5-89572-028-8
• Владимир Петрович Зинченко, Валерий Александрович Подорога. О человеческой душе и плоти: Из выступлений на научно-практической конференции в МосГУ «Междисциплинарные проблемы психологии телесности» (октябрь 2004 г.) // Знание. Понимание. Умение. — 2005. — № 1. — С. 34—43.
• Романов Сергей Федорович. Истины XXI века (3 редакция) (DOC-версия) // СПб., "Астерион". — 2010. — С. 33—86.
• душа — Ҡыҫҡа йәһүд энциклопедияһынан (рус.)

Был фәлсәфә буйынса тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып Википедия проектына ярҙам итә алаһығыҙ.