Державин Гавриил Романович

Державин Гавриил Романович
Зат	ир-ат[1][2]
Гражданлыҡ	Рәсәй империяһы
Хеҙмәт итеүе	Рәсәй империяһы
Тыуған көнө	3 (14) июль 1743[3][4][5]
Тыуған урыны	Сокуры[d], Ҡазан губернаһы, Рәсәй империяһы
Вафат булған көнө	8 (20) июль 1816[3][4][5] (73 йәш)
Вафат булған урыны	Званка (усадьба)[4]
Ерләнгән урыны	Хутынский монастырь[d]
Хәләл ефете	Державина, Дарья Алексеевна[d]
Нәҫеле	Державины[d]
Яҙма әҫәрҙәр теле	урыҫ теле
Һөнәр төрө	лингвист, шағир, яҙыусы
Эшмәкәрлек төрө	проза һәм драматургия[d]
Биләгән вазифаһы	член Государственного совета Российской империи[d]
Хәрби звание	прапорщик
Һуғыш/алыш	1773—1775 йылғы Крәҫтиәндәр һуғышы
Ғәскәр төрө	ҡораллы көстәр
Жанр	шиғриәт
Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре
Гражданский чин	действительный тайный советник[d]
Авторлыҡ хоҡуҡтары статусы	авторлыҡ хоҡуҡтарының ғәмәлдә булыу ваҡыты үткән[d]
Авторҙың Викимилектәге ҡалыбы	Gavrila Derzhavin
Державин Гавриил Романович Викимилектә

Гавриил (Гаврило) Романович Державин (3 [14] июль 1743 йыл, Сокур ауылы, Ҡазан губернаһы — 8 [20] июль 1816 йыл, Званка имениеһы, Новгород губернаһы) — Мәғрифәтселек дәүеренең рус шағиры, Рәсәй империяһының дәүләт эшмәкәре, сенатор, ғәмәли йәшерен советник.

Ғаилә риүәйәттәре буйынса, Державиндар һәм Нарбековтар татар ырыуының береһенән килеп сыҡҡан. Багрим-мырҙа тигән кеше Оло Урҙанан Мәскәүгә килә һәм суҡынғандан һуң бөйөк кенәз Василий Васильевичҡа хеҙмәт ит^[6].

Гавриил Романович Ҡазан янындағы Сокур имениеһында ваҡ биләмәле дворяндар ғаиләһендә 1743 йылдың 14 июлендә тыуған, бала сағын шунда үткәргән. Әсәһе — Фекла Андреевна (ҡыҙ фамилияһы Козлова). Атаһын, секунд-майор Роман Николаевичты, Гаврила Романович иртә йәштә юғалта.

1762 йылда Преображенск полкында рядовой гвардиясы булып хеҙмәт итә, полк составында 1762 йылдың 28 июнендә дәүләт түңкәрелешендә ҡатнаша, һөҙөмтәлә тәхеткә Екатерина II ултыра.

1772 йылдан полкта офицер вазифаһында (подпоручик дәрәжәһендә) хеҙмәт итә, 1773-1775 йылдарҙа Емельян Пугачев ихтилалын баҫтырыуҙа ҡатнаша. Державиндың ихтилал тураһындағы яҙмалары ҡиммәтле мәғлүмәттең төп сығанағы була, сөнки ғәскәрҙәр командующийы генерал А.И. Бибиков^[7] штабы янында ул эш башҡарыу һәм урындағы дворяндар, дворян ополчениеһы ойошмаһы (атлы корпус) менән бәйләнеш тотоу менән шөғөлләнә, агентура саралары (лазутчиктарҙы оҙатыу, дошман агентураһын вербовкалау) менән етәкслек итә, фетнәселәр исемлеген төҙөүгә шәхсән үҙе ҡатнаша, хөкүмәт көстәре яғынан мөһим кешеләр менән даими бәйләнеш тота, төрлө ҡатлам кешеләренән һорау ала. Өҫтәүенә, ул хәрби хәрәкәттәр театрын яҡшы белә, сөнки шул урындарҙа тыуған һәм үҫкән. А. С. Пушкин «История Пугачёвского бунта» һәм «Капитанская дочка» әҫәрҙәре өҫтөндә эшләгәндә ваҡиғалар ысын картинаһына ярашлы булһын өсөн Державиндың материалдарына таяна. Ихтилал осоронда Державин тарафынан бер нисә ҡалын дәфтәр яҙыла, хәҙер улар мәғлүмәттең ҡиммәтле сығанағы булып тора: 1) «Пугачев комиссияһы буйынса минең ҡара ялдар»,

2) «Пугачев комиссияһы буйынса ордерҙар», 3) «Пугачев комиссияһы буйынса хәбәрҙәр һәм рапорттар», 4) «Пугачев болаһы ваҡытында партикуляр хаттар». Пугачев кампанияһына ҡарата Державиндың хеҙмәттәрен системалаштырыуҙ академик Я. К. Грот үткәрә.

Державиндың беренсе шиғырҙары 1773 йылда донъя күрә.

1777 йылда, отставкаға сығыу менән Хөкүмәт Сенатындағы статский советник Г. Р. Державиндың граждандар хеҙмәте башлана

Г.Р. Державинға киң әҙәби танылыу 1782 йылда «Фелица» одаһын баҫтырып сығарғандан һуң килә, уны автор Императрица Екатерина II арнай

1783 йылда Импесратор Рәсәй академияһына нигеҙ һалынған ваҡыттан алып Державин уның ағзаһы була, беренсе рус аңлатма һүҙлеген төҙөүҙә һәм нәшер итеүҙә туранан-тура ҡатнаша.

1784 йылдың май айында Олонецкий наместниклығының хакимы итеп тәғәйенләнә. Петрозаводскҡа килеп, губерна административ, финанс һәм суд учреждениелары ойоштора, губернала беренсе дөйөм граждандар дауалау учреждениеһын — ҡала дауаханаһын ғәмәлгә индерә. Уның губерна өйәҙҙәре буйлап күсмә инспекциялар һөҙөмтәһе булып «Подённая записка, учинённая во время обозрения губернии правителем Олонецкого наместничества Державиным» хеҙмәте тора, унда Державин тәбиғи һәм иҡтисади факторҙарҙың үҙ-ара бәйләнгәнлеген күрһәтә, крайҙың матди һәм рухи мәҙәниәте элементтарын билдәләй. Һуңыраҡ Карелия образдары уның ижадына инә: «Лебедь», «Ко второму соседу», «На Счастие», «Водопад» шиғырҙары

1786—1788 йылдарҙа Тамбов наместниклығы хакимы булып хеҙмәт итә. Үҙен мәғрифәтле етәксе итеп күрһәтә, крайы тарихында сағыу эҙ ҡалдыра. Державин ваҡытында бер нисә халыҡ училищеһы, театр, типография (1788 йылда унда Рәсәй империяһының тәүге гәзите «Тамбовские известия» баҫыла) асыла, Тамбовтың планы төҙөлә, эш башҡарыу тәртипкә килтерелә, етемдәр йорто, хәйриә йорто, дауахана төҙөү башлана.

1791—1793 йылдарҙа — Екатерина II кабинеты-секретары

1793 йылда йәшерен советник итеп ҡуйылып сенатор булып тәғәйенләнә.

1795 йылдан алып 1796 йылға тиклем Коммерц-коллегия президенты. Был вазифаны биләп, тышҡы сауҙа үҫеше өсөн сығыш яһай, рәсәй сауҙагәрҙәрен «бөтә үҙ көстәрен Левант, Һиндостан, Ҡытай һәм Америкаға йүнәлтергә» саҡыра, сөнки улар күптән Рәсәй халҡынан уларҙан отошло хаҡҡа хазиналар алыуҙы һорай^[8]

1802—1803 йылдарҙа — Рәсәй империяһы юстицияһы министры.

Бөтә ошо ваҡытта Державин әҙәбиәт өлкәһен ҡалдырмай, «Бог» (1784), «Гром победы, раздавайся!» (1791, рәсми булмаған Рәсәй гимны), «Вельможа»] (1794), «Водопад»] (1798) һәм башҡа одалар яҙа.

Гавриил Романович кенәз С.Ф. Голицын менән дуҫ була һәм Зубриловкалағы Голицындарҙың усадьбаһына йыш килә^[9]. Уға билдәле «Осень во время осады Очакова» (1788) шиғырын арнай.

1803 йылдың 7 октябрендә отставкаға ебәрелә һәм барлыҡ дәүләт вазифаларынан бушатыла («бөтә эштәрҙән бушатыла»).

Отставкала Новгород губернаһында үҙенең Званка имениеһында йәшәй. Ғүмеренең һуңғы йылдарында әҙәби эшмәкәрлек менән шөғөлләнә.

Державин 1816 йылда Званка имениеһында үҙ йортонда вафат була.

1778 йылдың 18 апрелендә Гавриил Романович 16 йәшлек Бастидон Екатерина Яковлевнаға (8 ноябрь 1760 йыл — 15 июль 1794 йыл) (Державин тарафынан Пленира кеүек мәүгеләштерелгән), Петр III элекке камердинеры португал Бастидондың һәм бөйөк кенәз Павел Петровичтың һөт әсәһенең ҡыҙына өйләнә^[10].

794 йылда 34-се йәшендә ул ҡапыл вафат була. Санкт-Петербургтың Александро- Невская лавраһының Лазарев зыяратында ерләнә^[11].

Ярты йылдан һуң Г. Р. Державин Дарья Алексеевна Дьяковаға өйләнә (ул Милена кеүек маҡтап йырлана)

Державиндың беренсе никахынан да, икенсе никахынан да балалары булмай. 1800 йылда, дуҫы, Лазарев Петр Гаврилович үлгәндән һуң, уның балаларын тәрбиәгә ала, улар араһында күренекле адмирал, һуңынан Антарктиданы асыусы, Севастополь губернаторы Михаил Петрович Лазарев була.

Бынан тыш, йортта Дарья Дьякованың ҡыҙ туғанының — һеңлеһе Марияның һәм шағир Николай Львовтың етем ҡалған балалары: Елизавета, Вера һәм Прасковья тәрбиәләнә. Прасковьяның көндәлегендә Державин ғаиләһе тураһында ҡыҙыҡлы мәғлүмәттәр бар.

Гавриил Романович Державин һәм уның ҡатыны Дарья Алексеевна (1842 йылда вафат була) Бөйөк Новгород янында Варлаам-Хутын монастырының Спас-Преображенский соборында ерләнә.

Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында монастырь ҡоролмалары артиллерия утына дусар була һәм ҡырҡ йыл буйына емереклектәрҙә ята. 1959 йылда Г.Р. Державиндың һәм уның ҡатынының кәүҙәләре Новгород кремленә күсереп яңынан ерләнә.

1993 йылда Г.Р. Державиндың тыуыуының 250-йыллығына тап килтереп Варлаам-Хутын монастырының Преображенский соборы реставрацияланғандан һуң, Гавриил Романович һәм уның ҡатыны Дарья Алексеевна Державиндарҙың кәүҙәләре Новгород кремленән монастырь ҡәберенә кире ҡайтарыла.

• 
• 
  Варлаам-Хутын монастырында ирле-ҡатынлы Державиндарҙың ҡәбере

• Изге Александр Невский ордены;^[12]
• 3 дәрәжә Изге Владимир ордены;
• 2-се дәрәжә Изге Владимир ордены.
• 1 се Изге Анна ордени
• Иерусалим Изге Иоанн орденының командор тәреһе

Г. Р. Державин ижады М.В. Ломоносовтың һәм А.П. Сумароковтың рус классицизмы түбәһенән ғибәрәт.^[13]

Г. Р. Державин аңлауында шағирҙың бурысы — бөйөк эштәрҙе данлау һәм насарлыҡты шелтәләү. «Фелица» одаһында ул Екатерина II идараһы кәүҙәләндергән мәғрифәтсе монархияһына дан йырлай. Аҡыллы, ғәҙел император ҡатын ҡомһоҙ һарай яны вельможаларына ҡаршы ҡуйыла.

Державин шиғриәтенең төп объекты булып шәхси зауыҡтарының һәм мауығыуҙарының бөтә байлығында ҡабатланмаҫ шәхес булараҡ кеше тора. Төп объект поэтик драматургия һәм шәхси кешеләр бөтә байлығы булараҡ, ҡабатланмаҫ тәме Державин ситтекенә булып тораКүп одалары фәлсәфәүи характерҙа була, уларҙа кешенең ерҙәге тәғәйенләнеше һәм урыны, йәшәү һәм үлем проблемалары күтәрелә

Державин бер нисә лирик шиғыр өлгөһөн ижад итә, уларҙа одаларҙың фәлсәфәүи көсөргәнешлеге һүрәтләнеүсе ваҡиғаларға ҡарата эмоциональ мөнәсәбәт менән берләшә. «Снигирь» (1800) шиғырында Державин Александр Суворовтың үлеменә ҡайғыра.

Профессор Андрей Зорин билдәләүенсә, Державинға яңыса ҡарау һәм уны яңынан асыу «көмөш быуатҡа» ҡарай —XIX быуаттың икенсе яртыһы уҡыусылары уның ижадын үткән йылдарҙың күптән иҫкергән риүәйәттәре тип иҫәпләй^[14].

Державиндың шиғриәтенә һүрәт кеүек үҙенсәлек хас, уны «һөйләүсе һынлы сәнғәт» тип атайҙар^[15] 1788 йылда Тамбовта Державиндың 40 гравюранан торған йыйылмаһы була^[16], улар араһында 13 бит Анжелика Кауфман нөсхәләре буйынса, 11 бит Бенджамин Вест нөсхәләре буйынса төҙөлгән. Державин йыш ҡына Кауфмандың сентименталь неоклассицизмы йоғонтоһона бирелә, рәссамға «К Анжелике Кауфман» (1795) шиғырын арнай.

Бенджамин Вестың репродукциялы картиналарының барлығы Державиндың тарихҡа ҡыҙыҡһыныуы менән аңлатыла. Георг Өсөнсөнән «ғали йәнәптәренең тарихи рәссамы» тигән рәсми титул алыусы Вест, тарихи жанрҙа махсуслашҡан тәүге рәссамдарҙың береһе була. Державин йыйған 40 гравюраның 12-һе үткәндәрҙең данлыҡлы геройҙарының һәләкәте менән бәйле. Тағы 13 гравюра боронғо тарихтан һәм мифологиянан киҫкен драматик ваҡиғаларҙы күрһәтә. Державинда шулай уҡ рус рәссамы Гаврила Скородумовтың — «Клеопатра» һәм «Артемисия» эштәре лә була.

• 
  Рәсәй банкының иҫтәлекле тәңкәһе. 1993 йыл
• 
  Рәсәйҙең үҙенсәлекле маркаһы менән почта карточкаһы, 1993 йыл
• 
  СССР почта маркаһы, 1972 йыл

• Г. Р. Державина исеме менән Тамбов дәүләт университеты атала.
• Татарстанда Лайышта берҙән-бер парк Державин исемен йөрөтә
• Тамбов ҡалаһында урамдарҙың береһе Державин исемен йөрөтә^[17].
• Бөйөк Новгородта Рәсәйҙең мең йыллығына арналған 129 күренекле шәхестәр һәйкәле араһында Г.Р. Державиндың да һыны бар.
• Шағирҙың тыуған илендә (Сокур) Державино ауылында иҫтәлекле стела ҡуйылған.
• Ҡазанда (1846—1932 йылдар) Державин һәйкәле, 2003 йылда яңынан тергеҙелгән.
• Лайышта Державин майҙанында һәйкәле^[18].
• Тамбовта һәйкәле^[19].
• Петрозаводскта Державин лицейы урамында һәйкәл, мемориаль таҡта^[20].
• Званкела мемориаль билдә (хәҙер Новгород өлкәһе Чудовский районы биләмәһендә, Волхов йылғаһы яры буйында^[21]
• Г.Р. Державиндың һәм уның ваҡытының рус һүҙенең музей-усадьбаһы (Фонтанка яры буйы, 118-се йорт). Санкт-Петербургта һәйкәл ^[22].
• Лайышта тыуған яҡты өйрәнеү музейы шағир исемен йөрөтә.
• Лайышта йыл һайын Державин байрамы (2000 йылдан алып), Державин исемендәге республика әҙәби премияһы тапшырылып Державин уҡыуҙары (2002 йылдан алып), Бөтә Рәсәй әҙәби Державин фестивале (2010 йылдан алып).
• Лайыш районы йыш ҡына Державин крайы тип рәсми түгел атала.
• Державин хөрмәтенә Меркурийҙа кратер атала^[23]
• 2003 йылда Тамбов өлкә думаһы Державинға Тамбов өлкәһенең почетлы гражданы тигән исем бирә^[24].
• 2016 йылда Мәскәү һәм бөтә Рәсәй патриархы Кирилл һәм Татарстан президенты Миңлеханов Рөстәм Нурғәле улы рус шағиры һәм дәүләт эшмәкәре Гаврила Романович Державиндың вафат булыуының 200-йыллығы көнөндә Ҡазан янындағы кесе тыуған илендә һәйкәл асыу тантанаһында ҡатнаша. ^[25].

Петрозаводсктың Губернатор паркында Олонецкий губернаторы Г.Р,.Державин һәйкәле (скульптор Сойни Вальтер проекты)	Ҡазандың Лядский баҡсаһына инеү урынында Гаврило Державин һәйкәле	Бөйөк Новгородта «Рәсәйҙең 1000-йыллығына» һәйкәлендә Г.Р. Державин

• Державин Г. Сочинения. Ч.1. М., 1798.
• Державин Гаврила Романович «Духовные оды» Библиотека ImWerden
• Державин Гавриил Романович «Сочинения. Под ред. Я. Грота. Том 1. 1864» Библиотека ImWerden
• Державин Гавриил Романович «Сочинения. Под ред. Я. Грота. Том 2. 1865» Библиотека ImWerden
• Державин Гавриил Романович «Сочинения. Под ред. Я. Грота. Том 3. 1866» Библиотека ImWerden
• Державин Гавриил Романович «Сочинения. Под ред. Я. Грота. Том 4. 1867» Библиотека ImWerden
• Державин Гавриил Романович «Сочинения. Под ред. Я. Грота. Том 5. 1869» Библиотека ImWerden
• Державин Гавриил Романович «Сочинения. Под ред. Я. Грота. Том 6. 1871» Библиотека ImWerden
• Державин Гавриил Романович «Сочинения. Под ред. Я. Грота. Том 7. 1872» Библиотека ImWerden
• Державин Гавриил Романович «Сочинения. Под ред. Я. Грота. Том 8. Жизнь Державина. 1880» Библиотека ImWerden
• Державин Гавриил Романович «Сочинения. Под ред. Я. Грота. Том 9. 1883» Библиотека ImWerden
• Державин Г. Р. Стихотворения, Л., 1933. (Библиотека поэта. Большая серия)
• Стихотворения Г. Р. Державина. Ленинград., Советский писатель,1957.(Библиотека поэта. Большая серия)
• Стихотворения Г. Р. Державина. Ленинград., 1981
• Стихотворения. Проза. (Г. Р. Державин). Воронеж., 1980
• Избра��ная проза. (Г. Р. Державин). Москва., 1984

• Иванов А. И. Материалы для биографии Г. Р. Державина // Памятная книжка Олонецкой губернии на 1868—1869 год. Петрозаводск, 1869. С. 201—212.
• А. Западов. Державин. М.: Молодая гвардия, 1958 (ЖЗЛ)
• О. Михайлов. Державин. М.: Молодая гвардия, 1977 (ЖЗЛ, вып. 567), 336 с., 100 000 экз.
• М. Гусельникова, М. Калинин. Державин и Заболоцкий. Самара: Самарский университет, 2008. — 298 с., 300 экз., ISBN 978-5-86465-420-0
• «Никогда не будет подлец» — Статья д.ф.н. Ю. Минералова
• Эпштейн Е. М. Г. Р. Державин в Карелии. — Петрозаводск: «Карелия», 1987. — 134 с.: ил.
• История литературы Карелии. Петрозаводск, 2000. Т.3
• История Карелии с древнейших времён до наших дней. Петрозаводск, 2001
• Коровин В. Л. Державин Гавриил Романович // Православная энциклопедия. Том XIV. — М.: Церковно-научный центр «Православная энциклопедия», 2007. — С. 432–435. — 752 с. — 39 000 экз. — ISBN 978-5-89572-024-0
• Чехов А. П. Памятник Плениры // Исторический вестник. Историко-литературный журнал. СПб. Типография А. С. Суворина. 1892. Т. 48. С. 754—765.

	Гавриил Державин Викиөҙөмтәлә
	Гавриил Державин Викикитапханала
	Гавриил Державин Викимилектә
	Гавриил Державин Викияңылыҡтарҙа