Sinif diskriminasiyası

Sinif diskriminasiyası və ya sosial siniflərə əsaslanan ayrı-seçkilik (ing. Class discrimination) — cəmiyyətdə fərdlərin sosial, iqtisadi və ya peşəkar ^[1] statuslarına görə bərabərsizliyə məruz qalmasıdır. Bu fenomenin tarixi qədim dövrlərə gedib çıxır və siniflərə bölünmə cəmiyyətin sosial quruluşunun ayrılmaz hissəsi olmuşdur. Kökləri feodal dövrünə və hətta ondan əvvəlki kast sistemlərinə əsaslanır.^[2] Qədim Hindistanda kast sistemi, orta əsr Avropasında isə feodalizm sosial təbəqələr arasındakı sərt sərhədləri qoruyurdu. Bu sistemlərdə insanların hüquqları, peşə seçimi və cəmiyyətdəki rolu onların mənsub olduqları təbəqə ilə müəyyən edilirdi.^[3]

Sənaye inqilabından sonra sinif diskriminasiyası yeni forma aldı.^[4] Kapitalizmin yüksəlişi ilə cəmiyyət varlı kapitalistlər və zəhmətkeş işçi sinfi arasında daha aydın şəkildə bölündü.^[5] Bu dövrdə işçi sinfinin hüquqsuzluğu, aşağı maaşlar və sərt iş şəraiti sinif diskriminasiyasının təzahürləri idi. Sinif diskriminasiyası müasir dövrdə də müxtəlif formalarda özünü göstərir, məsələn, sosial statusa görə işə qəbulda ayrı-seçkilik, təhsilə və səhiyyəyə bərabər giriş imkanlarının olmaması.^[6] Bunun qarşısını almaq üçün sosial ədaləti təşviq edən qanunvericilik və maarifləndirmə kampaniyaları vacib rol oynayır. Sinif diskriminasiyası ilə mübarizə cəmiyyətin daha inklüziv və bərabər olmasına şərait yaradır.^[7]

Sinif diskriminasiyasının tarixi cəmiyyətin sosial təbəqələrə bölündüyü ən qədim dövrlərə qədər gedib çıxır.^[8] Qədim Misir, Babil və Hindistan kimi sivilizasiyalarda insanlar əsasən doğulduqları sinfə görə sosial mövqelərini müəyyənləşdirirdilər. Hindistanda kast sistemi, sosial və iqtisadi fərqliliyi sərt şəkildə qoruyan, min illər boyu mövcud olmuş bir sistem idi. Bu sistemdə fərdlərin peşəsi, hüquqları və hətta gündəlik həyatı doğulduqları kasta ilə məhdudlaşırdı.^[9] Antik Romada və Yunanıstanda da sinif fərqləri geniş yayılmışdı: burada azad vətəndaşlar, qullar və patrisilər arasında ciddi hüquqi və sosial fərqlər mövcud idi.^[10]

Orta əsrlərdə sinif diskriminasiyası əsasən feodal sistem vasitəsilə davam etdi. Feodalizm cəmiyyəti zadəganlar, ruhanilər və kəndlilər olmaqla üç əsas təbəqəyə ayırırdı.^[11] Kəndlilər (və ya serflər) torpaq sahibi zadəganlara asılı vəziyyətdə idilər və onların sosial statusunu dəyişdirmək demək olar ki, mümkün deyildi. Sənaye inqilabı (XVIII-XIX əsrlər)^[12] ilə sosial siniflər arasındakı fərqlər yeni bir forma aldı. Kapitalizmin inkişafı ilə cəmiyyət burjuaziya (kapital sahibləri) və proletariat (əməkçi sinif) arasında dərin bir şəkildə bölündü. İşçi sinfi uzun iş saatları, aşağı maaşlar və təhlükəli iş şəraitinə məruz qalırdı, bu da sinif diskriminasiyasının birbaşa təzahürü idi.^[13]

XX əsrdə sinif diskriminasiyasına qarşı mübarizə güclənməyə başladı.^[14] Bir çox ölkələrdə sosial ədalət hərəkatları və siniflərarası bərabərliyi təşviq edən siyasətlər tətbiq olundu. Sosial rifah sistemləri, minimal əmək haqqı qanunları^[15] və təhsilə bərabər giriş imkanlarının yaradılması sinif fərqlərinin təsirini azaltmaq məqsədi daşıyırdı. Lakin sinif diskriminasiyası müasir dövrdə də qalmaqdadır. Təhsil, səhiyyə və iş bazarında mövcud olan imkanlar sosial statusa görə dəyişir və bu, cəmiyyətdəki bərabərsizlikləri davam etdirir. Sinif diskriminasiyasının tarixi, cəmiyyətin sosial strukturlarını başa düşmək və ədaləti təmin etmək üçün vacib bir dərsdir.^[16]

İnstitusional klassizm və şəxsi klassizm sosial siniflərə qarşı ayrı-seçkiliyin iki fərqli formasıdır. İnstitusional klassizm sistematik şəkildə həyata keçirilən və qanunlar, siyasətlər və qurumlar vasitəsilə siniflər arasında bərabərsizliyi davam etdirən ayrı-seçkilik formasıdır. Məsələn, zənginlərin daha yaxşı təhsil və səhiyyə xidmətlərinə çıxışı, aşağı gəlirli insanların isə bu imkanlardan məhrum qalması institusional klassizmə misaldır. Bu cür ayrı-seçkilik sistematik olduğu üçün fərdlərin iradəsindən asılı olmayaraq davam edir və cəmiyyətin sosial və iqtisadi strukturuna dərin təsir göstərir. İnstitusional klassizm geniş miqyaslı və uzunmüddətli təsirləri ilə fərqlənir.

Şəxsi klassizm isə fərdlərin şəxsi münasibət və davranışlarında sinif fərqlərinə görə ayrı-seçkiliyin ifadə olunmasıdır. Bu, adətən, fərdlərin sosial statuslarına görə başqalarını dəyərləndirməsi və ya dəyərsizləşdirməsi formasında təzahür edir. Məsələn, yüksək gəlirli şəxslərin aşağı gəlirli insanlara qarşı üstünlük münasibəti bəsləməsi və ya onları təcrübəsiz və ya dəyərsiz hesab etməsi şəxsi klassizmə aid edilə bilər. Şəxsi klassizm daha çox fərdi səviyyədə baş versə də, cəmiyyətdəki institusional klassizmi dəstəkləyən və onun davamını təmin edən bir mədəniyyəti gücləndirir. Hər iki forma arasında fərqlər olsa da, onlar bir-birini tamamlayaraq sosial ədalətsizliyi gücləndirir. Bu səbəbdən, sinif ayrı-seçkiliyinə qarşı mübarizə həm sistematik, həm də fərdi səviyyədə aparılmalıdır.

• Bowker, Geoffrey C., and Susan Leigh Star. Sorting Things Out: Classification and Its Consequences. MIT Press, 1999.
• Capuano, Angelo. "Giving Meaning to 'Social Origin' in International Labour Organization ('ILO') Conventions, the Fair Work Act 2009 (Cth) and the Australian Human Rights Commission Act 1986 (Cth): 'Class' Discrimination and Its Relevance to the Australian Context" (PDF). (2016) 39(1) University of New South Wales Law Journal 84. SSRN 2771056
• A People's History of the United States by Howard Zinn.
• Hill, Marcia, and Esther Rothblum. Classism and Feminist Therapy: Counting Costs. New York: Haworth Press, 1996.
• hooks, bell . Where we stand: class matters. New York & London: Routledge, 2000.
• Gans, Herbert. The War Against the Poor, 1996.
• Homan, Jacqueline S. Classism For Dimwits. Pennsylvania: Elf Books, 2007/2009.
• Packard, Vance. Status Seekers, 1959.
• Beegle, Donna M. See Poverty - Be the Difference, 2009.
• Leondar-Wright, Betsy . Class Matters: Cross-Class Alliance Building for Middle-Class Activists: New Society Publishers, 2005.