Anti-Hitler koalisiyası
Pörl-Harbora hücumdan sonra müharibəyə qoşulmuş müttəfiqlər
Berlin-Roma-Tokio oxu
Neytral qüvvələr
Anti-Hitler koalisiyası (ing. Allies of World War II) — İkinci Dünya müharibəsi zamanı (1939–45) təcavüzkar dövlətlər olan Almaniya, İtaliya, Yaponiya və onların tərəfdarlarına qarşı yaradılan hərbi-siyasi ittifaq.
Tarixi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Faşist Almaniyası, İtaliya və Yaponiya 1940-cı il sentyabrın 27-də öz aralarında bağladıqları Üçlər paktına görə dünyanı iştirakçı ölkələr arasında bölüşdürməyi nəzərdə tuturdular. 1945-ci ilin sentyabrında 56 dövlətin daxil olduğu anti-Hitler koalisiyasının əsas üzvləri Böyük Britaniya, ABŞ, SSRİ olmuşdur. Fransa ilə Çində anti-Hitler koalisiyasına daxil idilər. Müharibənin sonunadək ona 50-dən çox dövlət (Polşa, Çexoslovakiya, Yuqoslaviya, Kanada, Hindistan və s.) qoşulmuşdu. 1941-ci il iyunun 22-də Böyük Britaniyanın baş naziri Vinston Çörçill, iyunun 24-də isə ABŞ prezidenti Franklin Ruzvelt Almaniyaya qarşı müharibədə SSRİ-ni müdafiə edəcəkləri barədə bəyanat verdilər. Anti-Hitler koalisiyasının diplomatik və hüquqi cəhətdən təşəkkülü mürəkkəb yol keçmişdi. 1941-ci il iyulun 12-də Moskvada SSRİ ilə İngiltərə arasında Almaniyaya qarşı müharibədə birgə fəaliyyət barədə saziş imzalandı. Daha sonra 1941-ci il sentyabrın 29-u – oktyabrın 1-də Moskvada 3 dövlətin (SSRİ, ABŞ, İngiltərə) konfransı oldu. Konfransda ABŞ və İngiltərənin SSRİ-yə hərbi yardımı barədə protokol imzalandı. 1942-ci il yanvarın 1-də (ABŞ rəsmən müharibəyə qoşulduqdan sonra) Vaşinqtonda iyirmi altı dövlətin bəyənnaməsi (1942) imzalandı. Tehran konfransı (1943) anti-Hitler koalisiyasının inkişafında mühüm hadisə oldu. Bu konfransda qərb dövlətləri 1944-ci ilin may ayında 2-ci cəbhəni açacaqlarını vəd etdilər. SSRİ hökuməti Almaniya məğlub edildikdən sonra Yaponiyaya qarşı müharibəyə başlamağı öhdəsinə götürdü. Müharibədən sonra əməkdaşlıq haqqında, həmçinin Polşanın sərhədləri barədə deklarasiyalar qəbul edildi. 1944-ci il iyunun 6-da qərb müttəfiqlərinin Normandiyaya desant çıxarmasından sonra hərbi əməkdaşlıq genişləndirildi. 1943–45-ci illərdə İngiltərə, Amerika və Almaniya arasındakı gizli danışıqlar nəticəsində anti-Hitler koalisiya daxilində münasibətlərin kəskinləşməsinə baxmayaraq, Krım konfransında (1945) müharibədən sonrakı vəziyyət barədə müzakirələr aparıldı. San-Fransisko konfransında (1945) BMT-nin nizamnaməsi qəbul edildi. Potsdam konfransında (1945) müharibədən sonrakı Almaniyanın idarəedilmə prinsipləri razılaşdırıldı. 1945-ci il may ayının 8-də Almaniyanın kapitulyasiyası haqqında aktı qəbul etdikdən sonra anti-Hitler koalisiya Almaniyanı idarə etməyə başladı. Antihitelr koalisiya tərəfindən yaradılmış beynəlxalq tribunal hərbi cinayətkarların məhkəməsinə başladı. 1945-ci ilin yazında SSRİ ilə qərb dövlətləri arasında ziddiyətlər artdı. Buna baxmayaraq SSRİ 1945-ci il avqustun 9-da öhdəliyini yerinə yetirərək Yaponiyaya müharibə elan etdi və onun Kvantun ordusunu darmadağın etdi. 1947-ci ilin 2-ci yarısında «soyuq müharibə» nəticəsində anti-Hitler koalisiyasının fəaliyyəti dayandırıldı.[1]
Üzvlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]Polşanın işğalından sonra
Polşa - 1 sentyabr 1939[2]
Avstraliya - 3 sentyabr 1939[3]- {{ {{{1}}}
| alias = Böyük Britaniya | flag alias = Flag of the United Kingdom.svg | flag alias-1707 = Union flag 1606 (Kings Colors).svg | flag alias-1658 = Flag of the Commonwealth (1658-1660).svg | flag alias-1651 = Flag of The Commonwealth.svg | flag alias-1649 = Flag of the Commonwealth (1649-1651).svg | flag alias-1606 = Union flag 1606 (Kings Colors).svg | flag alias-HDQ = Naval Ensign of the United Kingdom.svg | flag alias-ticarət = Civil Ensign of the United Kingdom.svg | flag alias-HHQ = Air Force Ensign of the United Kingdom.svg | flag alias-diplomatik = Government Ensign of the United Kingdom.svg | flag alias-ordu = Flag of the British Army.svg | variant = | altlink = | miqyas = }} - 3 sentyabr 1939[4]
Britaniya Hindistanı: 3 sentyabr 1939[5][6]
Fransa - 3 sentyabr 1939[4]
Yeni Zelandiya - 3 sentyabr 1939[7]
Nepal - 4 sentyabr 1939[8]
CAR - 6 sentyabr 1939[9]
Kanada - 10 senytabr 1939[9]
Danimarka - aprel 1940
.svg){kind=small}
Qəribə müharibədən sonra
Norveç - 9 aprel 1940[9]
Belçika - 10 may 1940
Lüksemburq - 10 may 1940
Niderland - 10 may 1940
Yunanıstan - 28 oktyabr 1940
Yuqoslaviya - 6 aprel 1941
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Barbarossa əməliyyatından sonra
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Pyörl-Harbora hücumundan sonra
ABŞ - 7 dekabr 1941[10]
Filippin - 8 dekabr 1941[11]
Panama - 7 dekabr 1941[9]
Kosta-Rika - 8 dekabr 1941[9]
Dominikan Respublikası - 8 dekabr 1941[9]
Salvador - 8 dekabr 1941[9]
Haiti - 8 dekabr 1941[9]
Honduras - 8 dekabr 1941[9]
Nikaraqua - 8 dekabr 1941[9]
ÇXR - 9 dekabr 1941[9]
Qvatemala - 9 dekabr 1941[9]
Kuba - 9 dekabr 1941[9]
.svg){kind=small}
Birləşmiş Millətlərin deklarasiyasından sonra
Meksika - 22 may 1942
Braziliya - 22 avqust 1942
Efiopiya - 14 dekabr 1942
Boliviya - 7 aprel 1943
Kolumbiya - 26 iyul 1943
İran - 9 sentyabr 1943
Liberiya - 27 yanvar 1944
Peru - 12 fevral 1944
.svg){kind=small}
Normandiya əməliyyatından sonra
Rumıniya - 23 avqust 1944
Bolqarıstan - 8 sentyabr 1944
Tailand - 1944
San-Marino - 21 sentyabr 1944
Macarıstan - 20 yanvar 1945
Ekvador - 2 fevral 1945
Paraqvay - 7 fevral 1945
Uruqvay - 15 fevral 1945
Venesuela - 15 fevral 1945
Türkiyə - 23 fevral 1945
Misir - 24 fevral 1945
Livan - 24 fevral 1945
Suriya - 27 fevral 1945
Səudiyyə Ərəbistanı - 1 mart 1945
Argentina - 3 mart 1945
Finlandiya - 27 mart 1945
Çili - 11 aprel 1945
.svg){kind=small}
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə). 1-ci cild: A – Argelander (25 000 nüs.). Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. 2009. səh. 539. ISBN 978-9952-441-02-4.
- ↑ Weinberg, Gerhard L. (2005) A World at Arms: A Global History of World War II (2nd ed.). Cambridge University Press. pp. 6.
- ↑ Morgan, Kenneth. Australia: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press. 2012. 89. ISBN 9780199589937. 2016-11-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-05-06.
- ↑ 1 2 "1939: Britain and France declare war on Germany". BBC. 6 April 2008 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 February 2015.
- ↑ Connelly, Mark. The IRA on Film and Television: A History. McFarland. 2012. 68. ISBN 9780786489619. 2016-11-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-05-06.
- ↑ Weinberg, Gerhard L. A World at Arms: A Global History of World War II. Cambridge University Press. 2005. 65. ISBN 9780521618267. 2018-11-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-05-06.
- ↑ 'New Zealand declares war on Germany', URL: http://www.nzhistory.net.nz/new-zealand-declares-war-on-germany Arxivləşdirilib 2016-11-12 at the Wayback Machine, (Ministry for Culture and Heritage), updated 14-Oct-2014
- ↑ Selley, Ron; Cocks, Kerrin. I Won't Be Home Next Summer: Flight Lieutenant R.N. Selley DFC (1917Ð1941). Pinetown: 30 Degrees South Publishers. 2014. 89. ISBN 9781928211198. 2018-11-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-05-06.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Martin, Chris. World War II: The Book of Lists. Stroud: The History Press. 2011. 8–11. ISBN 9780752467047. 2018-11-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-05-06.
- ↑ Kluckhohn, Frank L. "U.S. Declares War, Pacific Battle Widens". The New York Times. 8 December 1941: 1. 9 February 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 May 2015.
- ↑ Dear and Foot, Oxford Companion to World War II pp 878-9