Əmək iqtisadiyyatı

Əmək iqtisadiyyatı — muzdlu əmək bazarlarının fəaliyyətini və dinamikasını öyrənən elm.^[1][2] Əmək adətən tələbkar firmalar tərəfindən ödənilən əmək haqqı müqabilində işçilər tərəfindən təmin edilən bir əmtəədir. Bu işçilər sosial, institusional və ya siyasi sistemin hissələri kimi mövcud olduqları üçün əmək iqtisadiyyatı sosial, mədəni və siyasi dəyişənləri də nəzərə alır.^[3]

Əmək bazarları işçilərlə işəgötürənlərin qarşılıqlı əlaqəsi vasitəsilə fəaliyyət göstərir. Əmək iqtisadiyyatı əmək xidmətlərinin təchizatçılarına (işçilərə) və əmək xidmətlərinin tələblərinə (işəgötürənlərə) baxır və nəticədə əmək haqqı, məşğulluq və gəlir modelini anlamağa çalışır. Bu nümunələr ona görə mövcuddur ki, bazarda hər bir fərd əmək haqqı, əmək təmin etmək istəyi və asudə vaxt istəyi ilə bağlı bildiyi məlumatlara əsaslanaraq rasional seçimlər edir. Əmək bazarları adətən coğrafi olaraq məhdudlaşır, lakin internetin yüksəlişi bəzi sektorlarda “planetar əmək bazarı”na səbəb olmuşdur.^[4]

Əməyin iqtisadiyyatı ilə bağlı problemlər həm kəmiyyət və statistik metodlarla, həm də keyfiyyət aspektindən təhlil edilir. Bu sahədə amillər metodu, tarixi yanaşma, dialektik metod, kibernetik metod, sosioloji metodlar (o cümlədən sorğu və müşahidə üsulları), müxtəlif mikro və makro göstəricilərin hesablanması qaydaları mühüm əhəmiyyət daşıyır. Əməyin iqtisadiyyatı öz xarakterinə və məzmununa görə çoxşaxəli və elmlərarası problemlərlə əlaqəli olduğundan dərin, sistemli analitik təhlil və sintez tələb edir.^[5]

Metodologiya ümumi prinsiplər və məntiqi təfəkkürlə üzvi şəkildə əlaqəlidir. Obyektiv reallığa yanaşma baxımından ən geniş yayılmış metodlar sırasında metafizik və dialektik metodlar xüsusi yer tutur. Metafizik metod hadisələri təkamül prizmasından nəzərdən keçirir, onları qarşılıqlı əlaqədə deyil, təcrid olunmuş halda öyrənir və daxili ziddiyyətləri nəzərə almır. Dialektik metod isə hadisələrdəki keyfiyyət dəyişikliklərini əksliklərin mübarizəsi nəticəsi kimi qiymətləndirir və onları qarşılıqlı əlaqə və vəhdət içində tədqiq edir.^[5]

Cəmiyyətdə insanlar arasında əmək, milli, siyasi, ailə və digər münasibətlər mövcuddur. Bu münasibətlərin əsasında istehsal və iqtisadi əlaqələr dayanır, çünki istehsal cəmiyyət həyatının əsasını təşkil edir. Əmək bölgüsü və onun müxtəlif formalarının inkişafı ilə istehsal əmək əlaqələri də inkişaf edir ki, bu da istehsal münasibətlərinin genişlənməsinə şərait yaradır. İstehsal prosesində insanlar həm təbiətlə qarşılıqlı münasibətdə olur, həm də bir-birilə əlaqə qururlar. İnsan əməyindən istifadə edərək maddi nemətlər əldə edir. Bu səbəbdən iş qüvvəsinin, yəni əmək qabiliyyətinin istifadəsi təbiətlə insan arasında müəyyən münasibətlər yaradır. Bu prosesdə insan və onun əməyi bir tərəfdə, təbiət və onun resursları isə digər tərəfdə dayanır. Maddi nemətlərin istehsalı üçün iş qüvvəsi ilə istehsal vasitələrinin birləşməsi zəruridir.^[5]

İbtidai icma cəmiyyətində insanlar kiçik icmalar şəklində yaşayır, birgə işləyib, birgə istehlak edirdilər. Xüsusi mülkiyyət mövcud olmadığı üçün istehsal vasitələri bütün icmaya məxsus idi. Bu dövrdə nə siniflər, nə də istismarçılar vardı, lakin insanların təbiətlə mübarizəsi zəif olduğu üçün yaşayış vasitələrini əldə etmək çətin idi. Quldarlıq, feodalizm və kapitalizm cəmiyyətlərində təbiətlə mübarizə nisbətən asanlaşsa da, bu sistemlərin yaranması yeni ziddiyyətlər doğurdu. İstehsal münasibətlərinin dəyişməsi əsasən mülkiyyət formalarının dəyişməsi ilə bağlı idi ki, bu da siniflər və fərdlər arasında maddi nemətlərin bölüşdürülməsində ciddi dəyişikliklərə səbəb oldu. Beləliklə, istehsal olunan məhsulların mənimsənilməsi, bölüşdürülməsi, mübadiləsi və istehlakı formalaşdı.^[5]

Quldarlıq cəmiyyətində istehsal münasibətlərinin əsasında quldarın istehsal vasitələri və qul üzərindəki mülkiyyəti dayanırdı. İbtidai icma quruluşunun dağılması ilə istehsal vasitələri xüsusi mülkiyyətə çevrildi və bu, ictimai bərabərsizliyə səbəb oldu. Həmin dövrdə hərbi əsirlər və borcunu ödəyə bilməyən şəxslər qula çevrilirdi. Bunun nəticəsində istismarçılar və istismar olunanlar meydana çıxdı. Feodalizmə keçid məhsuldar qüvvələrin inkişafında və mülkiyyət formalarının dəyişməsində mühüm bir mərhələ oldu. Feodalizm dövründə istehsal münasibətlərinin əsasında feodalın istehsal vasitələri və təhkimçi üzərindəki natamam mülkiyyəti dayanırdı. Kapitalizm şəraitində iş qüvvəsi əmtəəyə çevrildi və işçilər formal olaraq azad şəxslər oldular. Bu, istehsal vasitələrindən məhrum edilmə və kapitalist istehsal münasibətlərinin inkişafı ilə əlaqəli idi. Kapitalizmin erkən dövrlərində əmək intensivliyinin artırılması üçün müxtəlif üsullar tətbiq olunurdu. Teylorizm və fordizm kimi sistemlər bu dövrün əmək təşkilində məşhur idi. Teylorizm fəhlələrin ən güclü işçiyə uyğun normativlərə əməl etməsini tələb edir, mükafat və ya cərimə mexanizmləri tətbiq edirdi. Fordizm isə kütləvi sənaye istehsalında daha geniş istifadə edilərək istismar xarakterini artırırdı. Sosializm modeli istehsal münasibətlərinin məhsuldar qüvvələrin inkişafından geri qalması səbəbindən bəzi ziddiyyətlər doğurdu. Bu cəmiyyətdə müəssisələrlə dövlət, işçilərlə müəssisə və dövlət arasında qarşılıqlı münasibətlər mürəkkəb iqtisadi əlaqələr sistemini təşkil edirdi.^[5]