Lanaja

Lanaja
Alministración
País	España
Autonomía	Aragón
Provincia	provincia d'Uesca
Tipu d'entidá	conceyu d'España
Nome oficial	Lanaja (es)[1]
Códigu postal	22...
Xeografía
Coordenaes	41°46′22″N 0°19′42″W / 41.772777777778°N 0.32833333333333°O / 41.772777777778; -0.32833333333333
Lanaja Lanaja (España)
Superficie	183.695807 km²
Altitú	369 m
Llenda con	Alcubierre, Poleñino, Lalueza, Sariñena (es) , Castejón de Monegros y Monegrillo
Demografía
Población	1173 hab. (2023) - 621 homes (2019) - 553 muyeres (2019)
Porcentaxe	0.52% de provincia d'Uesca
Densidá	6,39 hab/km²
Más información
Estaya horaria	UTC+01:00
Llocalidaes hermaniaes	Chasseneuil-du-Poitou
lanaja.es

Lanaja ye un conceyu de la provincia d'Huesca (Aragón, España). Amás del nucleu urbanu, entiende les entidaes de población de Cantalobos y Orillena. La so población ye de 1 324 habitantes (INE 2014).

Lanaja ta asitiada al norte de la depresión del Ebro, xunto al ribayu de los Paúles, afluente del Flumen, a 369 msnm. Forma parte de la contorna de Los Monegros, tando a 17 km de Sariñena, la capital comarcal, y a 61 km de Zaragoza.

La so temperatura medio añal ye de 14 °C y la so precipitación añal de 475 mm.^[2]

Na llocalidá atopen los xacimientos de Val de Lupo, Valderrey, Peñalveta, La Malena y L'Aldea del Corréu. Toos ellos indiquen que'l poblamientu d'esta zona toma dende'l Neo-Eneolíticu hasta'l imperiu romanu. En L'Aldea del Corréu, xacimientu perteneciente a la dómina romana, alvirtiéronse restos de construcción que tuvieron de pertenecer a un establecimientu rústicu de la dómina.

Pero quiciabes el xacimientu de mayor interés sía'l de La Malena, nel ribayu de Valonguera, que los sos restos —con abondosos materiales y estructures de filiación ibérica— amuesen que se trata d'un pobláu indíxena darréu romanizado. Atopóse material cerámico de la primer Edá del Fierro (700-450 e.C.), cerámica ibérica, cerámica campaniense y restos de terra sigillata hispánica llisa. Tamién se topó una piedra de molín con furu central y un importante grupu de monedes romanes de dellos emperadores romanos, amás de monedes hispanu-llatines de Caesaraugusta, Celsa y Osca.^[3]

El topónimu Lanaja ye d'orixe árabe. Nel sieglu X, delles mesnadas d'Abderramán III fueron n'auxiliu del rei de Zaragoza Abu Yahya, al mandu de Nadja, antiguu esclavu que aportó a el primer xeneral del Califatu. Una hipótesis ye que se dio'l nome de Al Nadja a esti pobláu n'honor a Umm Kuraish al Nadja, hermana del xeneral Nadja, favorita de la esposa del califa.^[4]

Jerónimo Zurita, historiador del sieglu XVI, cree que fueron los guerreros franceses, al serviciu d'Alfonsu I el Batallador, quien s'apoderaron de toes estes tierres ente 1114 y 1118, señalando espresamente que tomaron Sariñena y otros llugares onde hasta entós los moros defendiérense nos sos castiellos. Por tanto, puede asitiase la reconquista cristiana de Lanaja en redol a 1115.^[4]

Darréu, Xaime I apurrió Lanaja a la Orde Hospitalaria de San Xuan de Xerusalén, con sede nel Monesteriu de Sigena, y de dichu monesteriu dependía en tolos aspeutos al ser feudu donáu pol Rei. Pagábense los tributos a los clérigos del monesteriu nuna dependencia construyida al efeuto y conocida como «el tenada de abrasar», onde s'apurría la décima parte de les colleches de ceberes, aceite y vinu. Cuando nel sieglu XVI ésti resultó pequeñu, construyóse unu nuevu xunto a la ilesia de l'Asunción. La dependencia del monesteriu perduró hasta mediaos del sieglu XVIII, momentu nel que Lanaja empezó la so vida como conceyu independiente, coincidiendo les sos llendes colos qu'Alfonsu I estableciera al faer entrega a la Orde Sanjuanista.

En 1507, estableciéronse los Cartuxos de San Bruno no que güei ye la Cartuxa de La nuesa Señora de les Fontes Cartuxa de la Virxe de Les Fontes. Cola desamortización de Mendizábal, la Cartuxa pasó a manes de los sos actuales dueños, la casa de Bastares, quien al adquirila, rexistraron la propiedá na vecina Sariñena al ser los impuestos más baratos en dichu conceyu.^[5]

Nel sieglu XIX, Lanaja sufrió les correríes de los carlistes y de delles partíes de bandoleros, qu'operaben na contorna dende los sos abellugos na cercana sierra de Alcubierre. Pascual Madoz, nel so Diccionario Geográfico-Estadístico-Histórico de España de 1845, señala que Lanaja «tien 216 cases, de les cualos, les dos terceres partes solo tienen un pisu, y les restantes dos, ufiertando por consiguiente poques ó nenguna comodidá; tán xuníes formando 2 places y distintes cais ensin empedrar».^[6]

El términu municipal de Lanaja foi escenariu de la muerte del llexendariu bandoleru Mariano Gavín Suñén «la Cucaracha», asocedida'l 28 de febreru de 1875, según l'estractu de partíes de fallecimientu de Lanaja nesi añu. Foi tirotiáu pola Guardia Civil en siendo envelenáu xunto con cuatro compañeros más de la so banda na aldega de Peñalbeta. Tenía fama d'arrogante, pos robaba a los ricos pa dar a los probes, escorriendo y vejando a los caciques de la rexón.^[7]

La Guerra Civil foi especialmente cruenta en Lanaja.^[8] Nos primeros díes de la sulevación militar de 1936, foi refugada una primer incursión de falanxistes provenientes de Zaragoza; inda se caltién a lo cimero del Saso un monolitu, conocíu pol Monolitu de los falanxistes», que recuerda la muerte d'un alférez y seis falanxistes cuando intentaron entrar el 24 de xunetu de 1936. A otru día, la ilesia parroquial foi escalada, siendo destruyíes les obres d'arte qu'había nel so interior, según la documentación esistente.^[5] Esi mesmu día, una fuercia militar procedente de Zaragoza ocupó'l pueblu, pero tuvo entós que replegase pola cercanía de columnes de milicianos catalanes. Dellos vecinos y trabayadores fueron llevaos a Alcubierre y ellí fusilaos por falanxistes.^[9] Finalmente, la villa foi ocupada a finales de xunetu pola columna Arquer-Piquer del POUM.^[10]

Lanaja permaneció lleal al gobiernu de la República hasta la cayida del frente d'Aragón en marzu de 1938, polo que sufrió intensos bombardeos per parte de l'aviación del exércitu de Franco. La rotura del frente provocó l'éxodu d'una parte de la población escontra Cataluña. Al ser definitivamente ocupada la villa poles tropes franquistes, desencadenóse una fuerte represión que produció un númberu indetermináu de víctimes.^[9]

En 1857, Lanaja cuntaba con 1 697 habitantes.^[11] Ente 1900 y 1980, la población del conceyu caltúvose estable en redol a los 2 000 habitantes, pero a partir d'esa fecha repara un descensu demográficu hasta los a 1 324 habitantes de 2014.^[12]

Gráfica d'evolución demográfica de Lanaja ente 1900 y 2014

Población de fechu (1900-1991) según los censos de población del INE.      Población de derechu (2001 d'equí p'arriba) según el padrón municipal del INE.

Periodu	Alcalde	Partíu
1979-1983	Esteban Abadíes Callén[13]	PSOE
1983-1987
1987-1991
1991-1995
1995-1999
1999-2003	Mercedes Abadíes Ezquerra	CHA
2003-2007		PSOE
2007-2011	Cecilio Boned Yago
2011-2015	Armando Borraz Alcubierre[14]
2015-2017

Eleiciones municipales[15]
Partíu	2003	2007	2011	2015
PSOE	5	6	6	6
PP	1	-	2	3
CHA	2	2	1
PAR	1	1	-
Total	9	9	9	9

La ilesia parroquial de l'Asunción paez que foi construyida sobre la mezquita musulmana y ésta, de la mesma, sobre la primitiva ilesia visigoda de la llocalidá. Consta de dos naves distintes. La del norte, más antigua, respuende al estilu góticu cisterciense, probablemente de la segunda metá del sieglu XIII y tien tres tramos abovedaos en forma de cañón apuntáu. El ábside del llau norte tien siete paños y dos ventanes apuntaes, decoraes coles avezaes puntes de diamante o columnillas, dovelas y chambrana.

La nave sur ye daqué más llarga y consta de cuatro tramos de cañón apuntáu. Comunicar cola nave antigua por un gran arcu del mesmu perfil pero bien esnacháu. N'el so muriu abre una formosa puerta abocinada, enmarcada por dos contrafuertes, decididamente góticu; la portada paez yá de los sieglos XIV o XV, lo que dexa inferir en que fecha tuvo llugar l'ampliación del templu.^[16]

La Ermita de San Sebastián, asitiada nel «Saso» —montículo dende'l cual apodérase tol pueblu— edificar nel llugar qu'en tiempos pasaos tuvo'l Castiellu de Montoro, del cual apenes perviven los restos d'una muralla. Ye una construcción del sieglu XVIII d'estilu barrocu popular.

La Ermita de Santa Bárbara, a 1 km del cascu urbanu, atópase en ruines dende la Guerra Civil.

El Pozu de xelu, asitiáu nel Saso, usar pa caltener el xelu recoyíu pel hibiernu pa usalo pel branu. Ye un barcal cilíndricu, cubiertu superiormente con una cúpula de gruesos murios de mampostería. Tien 6 m de diámetru y más de 11 m d'altor.

Pela so parte, el Cañu ye una construcción soterraña d'unos 400 m que s'atopa na parte norte la población. Pol tipu de construcción puede pensase que ye de dómina árabe.^[16]

De la Guerra Civil caltiénse, na carretera de Cantalobos, un allugamientu p'ametralladores o tamién pa fusil ametrallador. Foi proyeutáu y construyíu por inxenieros y soldaos republicanos. Esta estructura de formigón armao protexía como fortín y observatoriu a un vastu territoriu en direición noroeste y nordés, dientro d'un conxuntu defensivu güei práuticamente inesistente, enmarcáu na denomada «llinia Lenin» de defensa.^[17]

En 2009 foi inauguráu en Lanaja, nel edificiu del sieglu XVI llamáu'l Tenada de Abrasar, el Muséu Barbie, dedicáu a la conocida muñeca de Mattel. La coleición cuntaba con más de mil pieces, ente elles más de 700 «barbies» y 200 traxes iguaos pola so propietaria. El muséu cerró en 2011 y prevese el so treslláu a Cuba.^[18]

• El 20 de xineru ye la festividá de San Sebastián, na actualidá les fiestes pequeñes. La viéspora encienden les tradicionales fogueres.
• El 5 de febreru celébrase Santa Águeda, entamada poles muyeres de la llocalidá.
• El 19 de marzu, San José, equí llamada Fiesta de Quintos, entámase una fiesta pa los mozos que cumplen 20 años.
• Na festividá de San Isidro, el 15 de mayu, les muyeres suelen dir pela mañana andáu hasta'l Monesteriu de La nuesa Señora de la Fontes. Na antigüedá esti día sirvía pa dir pidir agua a la Virxe de les Fontes.
• Ls fiestes mayores de Lanaja, n'honor a San Mateo, tienen llugar ente'l 20 y el 24 de setiembre. Hai de solliñar el día 20 el desfile de xarrés, y el 21 la procesión y la representación del «dance». Ésti ye de los clásicos de pastorada, con mayoral, rabadán y dieciséis danzantes en grupos de cuatro.^[2]

Una de les tradiciones más enraigonaes ente los vecinos de Lanaja ye la de l'ayalga del Castiellu de Montoro. Cúntase que mientres la dominación musulmana, unu de los sos reyezuelos mandó fundir l'oru recaldáu a los habitantes del pobláu, dándo-y la forma d'un toru. Despintó'l toru d'oru nel pasadizo que conducía dende'l castiellu a la mezquita y, d'alcuerdu a la tradición, permanez inda soterráu.^[19]

• Cristina Grande (n. 1962). Fotógrafa y escritora española.

• Chasseneuil-du-Poitou, Francia.^[20]

• conceyos de la provincia d'Huesca

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Lanaja.

• Alagón Laste, José María (2014). «¿Viviendes aisllaes o nucleos urbanos? Modelos urbanísticos del Institutu Nacional de Colonización n'Aragón: la zona de Monegros-Flumen (Huesca)». Norba. Revista d'Arte XXXIV:  páxs. 221-247.