Estoniu meridional

Estoniu meridional
Faláu en	Estonia  Letonia  Rusia
Estatus oficial
Oficial en	Nengún país
Reguláu por	Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1	nengún
ISO 639-2	fiu
ISO 639-3
Grupos llingüísticos del idioma estoniu meridional:võro, tartu, mulgi, seto. Al llau, les entiguas islles idiomátiques estoniomeridionales de los dialeutos de Leivu y Lutsi en Letonia y Kraasna, Rusia

El dialeutu estoniu meridional, denomináu tamién por otros investigadores como idioma estoniu meridional (lõunaeesti kiil, n'estoniu lõunaeesti keel) ye una llingua ugrofinesa cercana al võro que falen unes 80.000 persones de la rexón del Bálticu, principalmente n'Estonia, Letonia, nel nordeste d'Europa según en rexones fronterices de Rusia. Engloba esencialmente les siguientes variantes: võro, tartu, mulgi y seto.

Según la opinión más tradicional de los llingüistes, l'estoniu meridional sería anguaño una variante dialeutal del estoniu septentrional, idioma que dende fines del sieglu XIX ye consideráu como estoniu estándar. Según otros autores, l'estoniu meridional pertenez al grupu balto-finés de les llingües uráliques, ye dicir sería una llingua urálica independiente.

Llingües ugrofineses

Caña finu-permia

Grupu finu-volgaico

Grupu sami-finés

Grupu finu-bálticu

La hestoria del estoniu meridional como llingua escrita empieza cola traducción del Nuevu testamentu (Wastne Testament) en 1686, muncho primero de qu'esistiera una traducción al estoniu septentrional. L'estoniu meridional tuvo la so dómina de puxanza ente los sieglos XVII y XIX. La pronunciación estándar basar nel dialeutu que se falaba en Tartu de l'antigua Livonia y la so contorna, por aquel tiempu un importante centru cultural del bálticu.

Recién en 1739, coles primeres traducciones de la Biblia al estoniu del norte empezó la paulatina decadencia del estoniu meridional. Un golpe adicional foi la previa quema de Tartu y la deportación completa de la población nativa llevada a efeutu por tropes ruses en 1708.

En 1806 apaeció'l primer periódicu estoniu, Tarto-ma rahwa Näddali leht, n'estoniu meridional.^[1] Alredor de 1880 la influencia del estoniu meridional decayó cuasi dafechu. Sicasí, Johann Hurt publicó en 1885 en Tartu el llibru más importante en Võro, esto ye, Wastne Wõro keeli ABD raamat («Nuevu ABC de la lengia Võro»).

El movimientu nacional estoniu esixó que se dexara la esistencia d'una única llingua estonia. L'estoniu que se fala na zona norte, impúnxose finalmente cola so capital Tallinn como centru políticu y económicu. A fines del sieglu XIX l'estoniu meridional atopábase yá dafechu marginalizado. Cola proclamación de la República d'Estonia en 1918 sumió práuticamente por completu y tresformóse nun dialeutu puramente pal llinguaxe familiar.^[2]

Dende la década de los '80 l'estoniu meridional esperimenta una renacencia. Anguaño volvióse a incentivar. Por sobremanera'l Võro ganó fuercia, por cuenta de qu'espublízase nes escueles y nos medios rexonales. Los intentos d'establecer el Võro como idioma estándar d'estonia meridional tán siendo sofitaos por organismos del estáu d'Estonia. Tamién s'enseña na Universidá de Tartu.

L'institutu estatal Võru Instituut fundáu en 1995 con sede en Võru dedicar a la investigción científica de la llingua y edita un diccionariu võro –estoniu. La institución depende del Ministeriu de Cultura d'Estonia. L'estáu estoniu aguiya col programa «Llingua estoniu meridional y cultura» (Lõunaeesti keel ja kultuur) el fortalecimientu de la llingua y la cultura d'estonia meridional, sobremanera sobre la base del võro. El tartu y el mulgi, sicasí, son llingües, que siquier en cuatro idiomes escritos atópense práuticamente escastaos. La seto, en tanto elementu d'identidá del pueblu de los sebes, sigui teniendo dalguna importancia.

Ente los autores importantes qu'anguaño escriben n'estoniu meridional cúntense los poetes Mats Traat y Nikolai Baturin (dambos nacíos en 1936). Nel Festival del Cantar d'Eurovisión 2004 que tuvo llugar en Estanbul, la banda musical femenina Neiokõsõ concursó en representación del so país con un cantar n'estoniu meridional.

En dómines bien recién (dende 2000) lleváronse a cabo estudio muncho más precisos alrodiu de los contactos ente l'estoniu y el finés. Nuna serie de proyeutos académicos d'investigación nos que collaboraron distintos departamentos de la Universidá de Ḥélsinki llogróse axuntar gran cantidá de muestres de publicaciones realizaes nes distintes variantes dialeutales del estoniu meridional que dexen apreciar la influencia del finés. Ente otros proyeutos encetaos nesti contestu, destaca la investigación de les llingües uráliques minoritaries amenaciaes d'estinción, cola construcción y sistematización de bases de datos documentales, l'establecimientu d'un mapa llingüísticu prehistóricu del norte d'Europa, como coles mesmes l'analís fonolóxico y antropolóxico teóricu del estoniu meridional (esti últimu proyeutu empobináu principalmente por Karl Pajusalu y desenvueltu ente los años 2000 y 2003).^[3]

L'estoniu meridional estremar del estoniu estándar na so pronunciación, l'orde de les pallabres, la sintaxis según tamién el so vocabulariu.

Dalgunes de les diferencies son les siguientes:

• La tercer persona del singular nel estoniu estándar lleva siempres una -b como terminación. Nel estoniu meridional puede construyise de dos maneres: cola terminación -s o ensin terminación. Amás de nel võro, la doble conxugación subsiste namái en seto y en careliu.
• Bien característicu del estoniu meridional ye la harmonía vocálica, inesistente nel estoniu estándar. L'Aldea dizse, por casu, küla n'estoniu estándar, y külä n'estoniu meridional.
• Pa construyir la negación, la partícula negatival ta siempres antes del verbu nel estoniu estándar, nel estoniu meridional, la mayoría de les vegaes dempués del verbu.
• El plural nominativu constrúyese al traviés del agregáu d'una -d nel estoniu estándar, ente que nel estoniu meridional faise al traviés d'una oclusiva glotal, la que se señala cola lletra -q. La oclusión glotal fai que l'estoniu meridional suene más "sópitu" en comparanza col estoniu del norte.^[4]

Meie Esä taiwan: pühendetüs saagu sino nimi. Sino riik tulgu. Sino tahtmine sündigu kui taiwan, niida ka maa pääl. Meie päiwälikku leibä anna meile täämbä. Nink anna meile andis meie süü, niida kui ka meie andis anname omile süidläisile. Nink ärä saada meid mitte kiusatuse sisse; enge pästä meid ärä kurjast: Sest sino perält om riik, nink wägi, nink awwustus igäwätses ajas. Aamen.

Mi Esä taivan: pühendedüs saaguq sino nimi. Sino riik tulguq. Sino tahtminõ sündkuq, ku taivan, nii ka maa pääl. Mi päävälikku leibä annaq meile täämbä. Nink annaq meile andis mi süüq, nii ku ka mi andis anna umilõ süüdläisile. Ni saatku-i meid joht kiusatusõ sisse, a pästäq meid ärq kur’ast, selle et sino perält om riik ja vägi ni avvustus igävädses aos. Aamõn.

Meie isa, kes Sa oled taevas: pühitsetud olgu Sinu nimi. Sinu riik tulgu. Sinu tahtmine sündigu, nagu taevas nõnda ka maa peal. Meie igapäevast leiba anna meile tänapäev. Ja anna meile andeks meie võlad nagu meiegi andeks anname oma võlglastele. Ja ära saada meid kiusatusse, vaid päästa meid ära kurjast. Sest Sinu päralt on riik ja vägi ja au igavesti. Aamen.

• Võro-Seto language 

• Võro Instituut (en võro, estoniu ya inglés)