አማርኛ

አማርኛ^[1] ፡ የኢትዮጵያ ፡ መደበኛ ፡ ቋንቋ ፡ ነው ። ሴማዊ ፡ ቋንቋዎች ፡ ውስጥ ፡ የሚመደብ ፡ ሲሆን ፡ ካረቢኛ ፡ ቀጥሎ ፡ ሁለተኛ ፡ ብዙ ፡ ተናጋሪዎች ፡^[2] ያሉት ፡ ቋንቋ ፡ ነው ። በአፍሪካ ፡ ከስዋሂሊ ፡ ቀጥሎ ፡ 3^ኛውን ፡ ቦታ ፡ የያዘ ፡ ነው(በተናጋሪ ፡ ቁጥር)።^[1] እንዲያውም ፡ 85.6 ፡ ሚሊዮን ፡ ያህል ፡ ተናጋሪዎች ፡ እያሉት ፣ አማርኛ ፡ ከአረብኛ ፡ ቀጥሎ ፡ ትልቁ ፡ ሴማዊ ፡ ቋንቋ ፡ ነው። የሚጻፈውም ፡ በአማርኛ ፡ ፊደል ፡ ነው። አማርኛ ፡ ከዓረብኛና ፡ ከዕብራይስጥ ፡ ያለው ፡ መሰረታዊ ፡ ልዩነት ፡ እንደ ፡ ላቲን ፡ ከግራ ፡ ወደ ፡ ቀኝ ፡ መጻፉ ፡ ነው።

የዐምሐራ * ግዛት ፡ ተብሎ ፡ የሚታወቀው ፡ ቦታ ፡ በአሁኑ ፡ መካከለኛና ፡ ደቡብ ፡ ወሎ ፡ እና ፡ ሰሜን ፡ ሸዋ ፡ ይገኝ ፡ እንደነበር ፡ በታሪክ ፡ ይጠቀሳል^[3]። ከክርስቶስ ፡ ልደት ፡ በፊት ፡ ከ200 - 130 ዓ.ዓ. ፡ የነበረው ፡ አጋታርከስ ፡ ስለ ፡ ቀይ ፡ ባህር ፡ እና ፡ አካባቢው ፡ ሲጽፍ ፣ ትሮጎዶላይት ፡ ያላቸው ፡ ሕዝቦች – τής Kαμάρ λέξιςα (የካማራ Camàra ቋንቋ) ወይንም ፡ Kαμάρα λέξιςα (ካማራ Camàra ቋንቋ) ይናገሩ ፡ እንደነበር ፡ ዘግቧል^[4]። ከዚህ ተነስተው ፡ የተለያዩ ፡ ታሪክ ፡ አጥኝዎች ፡ የአጋታርከስ ፡ ካማራ ፡ ቋንቋ ፡ የአሁኑ ፡ አማርኛ በወር የቋንቋ አባሪና ፡ ወላጅ ፡ እንደሆነ ፡ ያስረዳሉ^[5][6][7]።

ትክክለኛው ፡ አማርኛ ፡ አንዳንዴ ፡ «የንጉሥ ፡ ቋንቋ» ፡ ወይም ፡ ደግሞ ፡ «ልሳነ-ንጉሥ» በመሰየም ፡ ታወቋል። አማርኛ ፡ ልሳነ-ንጉሥ ፡ የሆነው ፡ በ1272 ዓ.ም. ከዛጔ ሥርወ መንግሥት ፡ በኋላ ፡ አጼ ፡ ይኩኖ ፡ አምላክ ፡ ሰሎሞናዊውን ፡ ሥርወ-መንግሥት ፡ መልሶ ፡ ሲያቋቁም ፡ ነበር።^[1] አማርኛ ፡ ልሳነ-ጽሑፍ ፡ መሆን ፡ የጀመረው ፡ በ14^ኛው ፡ ክፍለ ፡ ዘመን ፡ ላይ ፡ ሲሆን ፡ ይህንንም ፡ ያደረገው ፡ ሁሉንም ፡ የግዕዝ ፡ ፈደላትን ፡ በመውሰድና ፡ 6 ፡ አዳዲስ ፡ የላንቃ ፡ ፊደላትን ፡ (ማለትም ሸ ፣ ቸ ፣ ኘ ፣ ዠ ፣ ጀ ፣ ጨ) እና ፡ ኸን ፡ በመጨመር ፡ ነበር።^[1] ነገር ፡ ግን ፡ በጽሑፍ ፡ ይበልጥ ፡ መስፋፋት ፡ የጀመረው ፡ ከአጼ ፡ ቴዎድሮስ ፡ ጀምሮ ፡ ሲሆን ፡ ለእዚህም ፡ በተለይ ፡ አስተዋጽኦ ፡ ያደረገው ፡ ጸሐፊያቸው ፡ ደብተራ ፡ ዘነብ ፡ ነበር።^[1] አማርኛ ፡ በተለይ ፡ የተስፋፋው ፡ የዳግማዊ ፡ አጼ ፡ ምኒሊክን ፡ የግዛት ፡ ማስፋፋት ፡ ዘመቻ ፡ ተከትሎና ፡ እንዲሁም ፡ ዘመናዊ ፡ ትምህርት ፡ ኢትዮጵያ ፡ ውስጥ ፡ ከተጀመረ ፡ በኋላ ፡ ነበር።^[1]

አማርኛ ለብዙ ዘመናት በእጅ ሲጻፍ ቆይቶ በ፲፱፻ ዓ.ም. ገደማ በማተሚያ መሣሪያ ሊከተብ ችሏል። የግዕዝን ፊደል በዶ/ር ኣበራ ሞላ ፈጠራ ወደ ኮምፕዩተር ገብቶ ከ፲፱፻፹ ዓ. ም. ወዲህ በኮምፕዩተር መጠቀም ከመቻሉም ሌላ በዩኒኮድ ዕውቅና ኣግኝቷል። ይህ የተስፋፋ ገጽም የቀረበው በእዚሁ ሥርዓት ሲሆን በቋንቋው የተጻፉ መረጃዎች ቊጥሮች እያደጉ ነው። የዓማርኛ ፊደልና ቋንቋም ዕውቅና እያደገ ስለመጣ በእጅ ስልኮችም በሚገባ ሥራ ላይ እየዋለ ነው። ኣፕል የቋንቋ ገበታዎቹን ሌሎችም እንዲጠቀሙበት በ፳፻፯ ዓ. ም. ስለከፈተ ዓማርኛን እንደሌሎች የዓለም ባለፊደል ቋንቋዎች መርጦ መጠቀም ተችሏል። በ፳፻፰ ዓ. ም. ግዕዝ የመጀመሪያን የኣሜሪካ የባለቤትነት መታወቂያ (ፓተንት) ኣግኝቷል። [1]

ይህም የሆነው በየካቲት 10 ቀን 2008 ዓ.ም. አማርኛ ወደ ማናቸውም ሌላ ቋንቋ በኮምፒውተር በቀላሉ ወደሚተረጎሙት ቋንቋዎች ገብታለች። ሆኖም የትርጉሙ ጥራት ከፍ ያለ ሳይሆን ስኅተቶች የተሞላበት ሆኖ ቀርቷል።

ዘዬ

አማርኛ ቋንቋ ወስጥ አራት ዋና ዘዬዎች አሉ እነሱም የጎንደር፣ የጎጃም፣ የወሎ፣ የሸዋ እና ዘመናዊ አማርኛ ናቸው። ዘየወቹ ብዙም ልዩነት የላቸውም ይህም ማለት ሁለት የተለያየ አማርኛ የሚያወሩ ሰዎች ይግባባሉ ማለት ነው። በመላ ኢትዮጵያ ውስጥ በስፋት የሚነገረው ዘመናዊ አማርኛ ነው። ዘመናዊ አማርኛ በብዛት በሸዋ አማርኛ ላይ የተመሰረተ ሲሆን የሚለይበት ብዙ ገጸ ባህሪያትም አሉ። ከነዚህ በሃሪያት ውስጥ የሚከተሉት የተወሰኑት ናቸው።

ሸዋ አማርኛ ዘመናዊ አማርኛ

'ቀ' እንደ 'ኧ' ሲባል 'ቀ' እንደ 'ቀ' ነው የሚባለው

'ከ' በ'ተ' እና በ'ኸ' ሲባል 'ከ' እንደ 'ከ' ይባላል

ከላይ ከተጠቀሱት ምሳሌያት ማየት እንደሚቻለው ከሸዋ አማርኛ በተቃራኒ ዘመናዊ አማርኛ እንደሚጻፈው ነው የሚባለው። በተጨማሪም ዘመናዊ አማርኛ ውስጥ ብዙ የተውሶ ቃላት ይገኛሉ።

በሷዴሽ ዝርዝር 207 ተራ ቃላት ውስጥ

• 28 ቃላት ወይም 13.5% ከግዕዙ በምንም አይለዩም (አንተ፣ እንስሳ፣ ዓሣ፣ ፍሬ፣ ሥጋ፣ ደም፣ ዐይን፣ አፍ፣ እግር፣ ክንፍ፣ ልብ፣ ነከሰ፣ ሞተ፣ ቆመ፣ ዞረ፣ አሠረ፣ ፀሐይ፣ ኮከብ፣ ባሕር፣ ደመና፣ ሰማይ፣ ነፋስ፣ ጢስ፣ እሳት፣ ሌሊት፣ ዓመት፣ ክብ፣ ስም።)

• 77 ወይም 37% ከግዕዙ ቃላት በቀጥታ የተደረጁ ናቸው (እኔ፣ እኛ፣ እናንተ፣ ማን፣ ምን፣ የት፣ መቼ፣ ሁሉ፣ ብዙ፣ አንድ፣ ሁለት፣ ሦስት፣ አራት፣ አምስት፣ ረጅም፣ ከባድ፣ ትንሽ፣ አጭር፣ ጠባብ፣ ቀጭን፣ ሴት፣ ሰው፣ ልጅ፣ ሚስት፣ አባት፣ ወፍ፣ ቅማል፣ ዘር፣ ቅጠል፣ ሥር፣ ልጥ፣ ሣር፣ አጥንት፣ ስብ፣ እንቁላል፣ ቀንድ፣ ጸጉር፣ ራስ፣ ጥፍር፣ እጅ፣ ጉበት፣ ጠጣ፣ በላ፣ ጠባ፣ ነፋ፣ ተነፈሰ፣ ሳቀ፣ አየ፣ ሰማ፣ አሠበ፣ ፈራ፣ ገደለ፣ ቈረጠ፣ መጣ፣ ወደቀ፣ ያዘ፣ ጨመቀ፣ አጠበ፣ ሳበ፣ ገፋ፣ ጣለ፣ ሰፋ፣ አለ፣ አበጠ፣ ዝናብ፣ ጨው፣ ጉም፣ አመዳይ፣ አመድ፣ ቀይ፣ ሙቅ፣ ሙሉ፣ አዲስ፣ አሮጌ፣ እርጥብ፣ ቅርብ፣ ሩቅ።)

በዝርዝሩ ከተረፉት ግማሽ ቃላት፣ ብዙዎች ከሌሎች የግዕዝ ሥሮች በሌላ መንገድ መጡ፣ ለምሳሌ «እርሱ» በግዕዝ «ውእቱ» ፈንታ፣ ከ«ርዕሱ» (ራሱ) ይመስላል።

ከግዕዝ ጭምር ከሰው ልጆች ልሳናት የተበደሩ ሌሎች ቃላት እንደ ዘመኑ ይለያያሉ፦ ከግሪክኛ፣ ከአረብኛ፣ ከፖርቱጊዝኛ፣ ከቱርክኛ፣ ከፈረንሳይኛ፣ ከጣልኛና ከእንግሊዝኛ ቃላት የተቀበሉባቸው ዘመኖች ኑረዋል። ከ16ተኛው ፡ ክፍለ ፡ ዘመን ፡ በኋላ ፡ አማርኛ ፡ ውስጥ ፡ ኦሮምኛ ፡ ቃላት ፡ መግባት ፡ ጀምረዋል ፡ ባሁኑ ፡ ሰዓትም ፡ እየገቡ ፡ ይገኛሉ።

ምሳሌዎች፦

• ከግሪክኛ፦ ጠረጴዛ
• ከአረብኛ፦ ባ��ድ፣ ሻይ፣ ብርቱካን
• ከቱርክኛ፦ ሰንደቅ
• ከፈረንሳይኛ፦ ባቡር
• ከጣልኛ፦ ቡሎን፣ መኪና
• ከእንግሊዝኛ፦ ኢንተርናሽናል፣ ሬዲዮ
• ከኦሮሚኛ፦ ጨጨብሳ፣ ጉዲፈቻ

• መዝገበ ፡ ቃላት
• ቅድመ-ሴማዊ ፡ ጽሕፈት

• አማርኛ-እንግሊዝኛ ፡ መዝገበ ፡ ቃላት
• ኢትዮፒክ.ኮም በኣበራ ፡ ሞላ Archived ኦገስት 1, 2007 at the Wayback Machine
• አዲስ ፡ ሳይንስ
• ዋርካ - ውይይት ፡ በአማርኛ
• ፌስቡክ ፡ በአማርኛ
• ግዕዝኤዲት ፡ ነፃ ፡ የአማርኛ ፡ መክተቢያ ለዊንዶውስና ማክ Archived ዲሴምበር 4, 2020 at the Wayback Machine
• ጉግል ፡ በአማርኛ Archived ጁላይ 10, 2011 at the Wayback Machine
• የኢትዮጵያ ፡ ፊደል
• የiPhone አማርኛ ፡ ቋንቋ ፡ መማሪያ
• ታይፕ፥ ኢሜል፥ እና ቴክስት በአማርኛ - iPhone
• itunes.com/apps/amharic [2]
• itunes.com/apps/ahaz [3]
• [4] ግዕዝኤዲት ቴክስት በአማርኛ ለመጻፍ፣ ለመላክ፣ ለመፈለግ፣ በኣይፎን 6 እና ኣይፓድ GeezEdit Amharic Typing for iPhone 6 and iPad
• [5] ግዕዝኤዲት ለዊንዶውስ
• ስለ ፡ ነፃው ፡ ግዕዝኤዲት GeezEdit ቪድዮ ፡ በዶ/ር ፡ ኣበራ ፡ ሞላ ፡ እና ፡ የኣዲስ ፡ ኣበባ ፡ ዩኒቨርሲቲ ፡ ተማሪዎች
• [6] ኣበራ ፡ ሞላ Aberra Molla, "Ethiopic character entry", published 2015-04-07, issued 2015-04-07
• [7] ኣበራ ፡ ሞላ Aberra Molla, "Phonetic Keyboards", published 2017-08-15, issued 2017-08-15

ጅምር! ይህ አጭር ጽሑፍ መሠረት ወይም መዋቅር ነው። አሁን ሊያስፋፉት ይችላሉ!

nbsp; |- style="font-size:2em" !style="font-size:0.5em"|Script error: No such module "Lang". |ደ||ዱ||ዲ||ዳ||ዴ||ድ||ዶ||colspan="2" style="background:#ccc;"| nbsp; |- style="font-size:2em" !style="font-size:0.5em"|Script error: No such module "Lang". |ቸ||ቹ||ቺ||ቻ||ቼ||ች||ቾ||colspan="2" style="background:#ccc;"|