Spoorvervoer in Suid-Afrika

Spoorvervoer in Suid-Afrika is 'n belangrike komponent van die land se vervoerinfrastruktuur. Alle groot stede is per spoor verbind en Suid-Afrika se spoornetwerk is die gevorderdste in Afrika.^[1]

Die eerste spoorlyn vir stoomaangedrewe lokomotiewe was 'n lyn van 3,2 km in KwaZulu-Natal wat die dorp Durban met die hawe verbind het en wat op 26 Junie 1860 in gebruik geneem is.^[2] Kaapstad het reeds in 1859 'n 72 km lyn begin bou wat die stad met Wellington sou verbind. Vertragings het egter meegebring dat die eerste deel van die lyn tot by Eersterivier eers op 13 Februarie 1862 geopen kon word. Transvaal en Oranje-Vrijstaat het eers later spoorlyne begin bou, maar die verskillende spoorweë is in 1898 met mekaar verbind en het 'n nasionale spoornetwerk gevorm.^[3] Met die versmelting van die vier state in die Unie van Suid-Afrika in 1910 is die spoorlyne oor die unie ook versmelt in die Suid-Afrikaanse Spoorweë en werk aan hierdie netwerk was teen 1910 reeds grotendeels voltooi.^[1] Alhoewel spoorlyne ook buite Suid-Afrika uitgebrei het — so ver as die hedendaagse Zambië^[4] — het die visie van Cecil John Rhodes om 'n spoornetwerk te hê wat van Kaapstad tot in Kaïro strek, nooit gematerialiseer nie. Die Suid-Afrikaanse Spoorweë en Hawes was die regeringsagentskap wat vir die land se spoorwegstelsel verantwoordelik was.

In 1981 is die Suid-Afrikaanse Spoorweë se naam verander na die Suid-Afrikaanse Vervoerdienste. Later gedurende die 1980's is die vervoerbedryf herorganiseer. In plaas daarvan om 'n direkte regeringsagentskap te wees, is dit volgens besigheidsmodelle gestruktureer en in 'n regeringsbeheerde korporasie genaamd Transnet omskep. Transnet Freight Rail (voorheen Spoornet) is die divisie van Transnet wat die spoorstelsel bedryf.^[5] Alhoewel daar nie tans planne op die tafel is om die regeringsbesit van die spoornetwerk te beëindig nie, is daar in onlangse verwikkelinge wel klein dele van die spoorstelsel geprivatiseer.^[6]

Transnet (en voorheen Spoornet en sy voorgangers) het beroemd geword vir sy luukse passasiersdienste, veral die Bloutrein, wat van Kaapstad tot in Pretoria loop. Die Bloutrein is gereeld as die beste luuksetrein ter wêreld aangewys en die 1 600 km rit bly vandag nog 'n gewilde toeriste-aantreklikheid vir besoekers aan Suid-Afrika.^[6]

Verbeterde nasionale dekking deur Suid-Afrika se snelweë het egter tot 'n vermindering in langafstandvervoer per trein in die land bygedra. Alhoewel vele pendelaars steeds hul daaglikse pendel per spoor aflê, word slegs die helfte van die land se 20 000 km spoor ten volle benut, terwyl ongeveer 35% van die spoor geen of bykans geen aktiwiteit dra.^[1] Gevolglik het Transnet sy fokus op vragvervoer geplaas in 'n poging om die spoorstelsel winsgewend te hou.

Planne om luukse pendeltreine in bedryf te stel, het in 2006 begin vorm aanneem. Metrorail se visie was om die publiek se siening van spoorvervoer te verander deur die gemak en gerief van treinreise te demonstreer, aan pendelaars 'n keuse van spoordienste te verskaf, die waardigheid van spoorreise te herstel, en om te reageer op verbruikers se bereidwilligheid om vir 'n voortreflike diens te betaal.

Suid-Afrika se eerste luukse pendeltrein is in 2007 in die Wits Metrorail-gebied by die Naledi-stasie in Soweto bekend gestel en het hoogs suksesvol presteer. Gevolglik is 'n gewilde besigheidsneldiens in Khayelitsha geopen, waarna ook een tussen Strand en Kaapstad in die Wes-Kaap en tussen Pretoria en Johannesburg in Gauteng. Vroeg in 2010 is die Khayelitsha-stel van diens onttrek vir klein opknappingswerk. Sedert April 2010 staan hierdie ses-rytuig stel bekend as die "Boland Business Express" en bied hy vir 294 passasiers die kans om in 70 minute tussen Hugenot- (Paarl) en Kaapstad-stasies te pendel.^[7]

Die sneltreine het 'n nuwe kleurskema en kan maklik onderskei word van die lopende vloot. Om die luukse beeld te versterk, bevat hierdie treine gemakliker sitplekke, gordyne en matte. Aanboorddienste sluit in kajuit- en veiligheidspersoneel, 'n komplimentêre dagblad, en verfrissings. Die Strand-Kaapstad-express het ook twee LCD-skerms per wa vir aanboordkommunikasie-doeleindes.

Daar word ook tans aan ander, soortgelyke sneltreine beplan, maar PRASA se finansiële omstandighede verhoed hierdie en ander projekte.

Die eerste twee spoorlyne wat in Natal en Kaapstad gebou was, was 1 435mm (4 voet 8 ½ duim) wyd terwyl 'n latere spoorlyn in die Noordwes-Kaap 'n wydte van slegs 762 mm (2 voet ses duim) gehad het. Gedurende 1873 het die Kaapse regering besluit dat alle spoorlyne voortaan 'n wydte van 1 065 mm (3 voet ses duim) sal wees, ook bekend as Kaapspoor ("Cape Gauge").^[8][9][10] Hierdie wydte is gekies om die koste van spoorbou deur die land se bergagtige landskap te verminder.^[6] Die Gautrein gebruik egter standaardspoor (1 435 mm) en die vooruitsig is dat landwye oorskakeling na standaardspoor ook spoor se potensiaal as vragvervoermiddel sal verbeter.

Suid-Afrikaanse treine verbind deur die AAR-koppeling wat in die laat 19de eeu in die Verenigde State ontwikkel is. Suid-Afrika het lank reeds Europa voorgebly wat koppelingstelsels betref, maar die land het agtergebly met betrekking tot remstelsels; die meeste treine in Suid-Afrika gebruik steeds vakuumremme, alhoewel die oorskakeling na lugremme onlangs uiteindelik begin het.

Tussen 50% en 80% van die spoorlyne in Suid-Afrika is geëlektrifiseer.^[6] Verskillende potensiaalverskille word vir verskillende tipes treine gebruik. Die meeste geëlektrifiseerde treine loop op 3 000 V gelykstroom oorhoofs — dit word hoofsaaklik by pendellyne aangetref en is sedert die 1920's in gebruik. Gedurende die 1980's is hoër potensiaalverskille (25 kV wisselstroom en, minder gereeld, 50 kV wisselstroom — beide oorhoofs) vir vragvervoerlyne gebruik. Dit word hoofsaaklik vir die vervoer van minerale aangewend, waarvan die Sishen-Saldanha ysterertslyn en die Mpumalanga-Richardsbaai-steenkoollyn die bekendste voorbeelde is.

Gedurende die eerste paar jaar van die Suid-Afrikaanse Spoorweë het die Hoofmeganiese Ingenieur^[11] die taak gehad om spesifikasies daar te stel vir lokomotief ontwerpe. Die eerste ingenieur was David H. Hendrie (1910-1922). Hy is opgevolg deur Kol. F.R. Collins (1922-1929) wat 'n voorstaander was van die Garratt-stoomlokomotief. Collins is opgevolg deur A.G. Watson (1929-1936). Hy was weer gekant teen die gebruik van die Garratt-tipe lokomotiewe. Watson is opgevolg deur W.A.J. Day.

• Kaapse Regeringspoorweë
• Natalse Regeringspoorweë
• Oranje Vrijstaatsche Gouvernementsspoorwegen
• Nederlands-Suid-Afrikaanse Spoorwegmaatskappy
• Imperiale Militêre Spoorweë
• Kaffrarian Rifles-monument
• Sentraal-Suid-Afrikaanse Spoorweë
• Gautrein
• Metroblitz
• Metrorail
• Shosholoza Meyl

• Burman, Jose: Early railways at the Cape. Kaapstad: Human & Rousseau,1984. ISBN 0-7981-1760-5
• Green, Lawrence G.: A decent fellow doesn't work. Kaapstad: Howard Timmins, 1982. ISBN 0-86978-241-X
• The Birth of Railways in South Africa. In: Lantern.Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 23, nr. 1, September 1973

Wikimedia Commons bevat media in verband met Rail transport in South Africa.

• seat61.com - Train travel in South Africa (en)
• "A gricer's guide to the railways of South Africa" deur Luke Ripley (en)
• Spoorongelukke in Suid-Afrika Geargiveer 30 September 2007 op Wayback Machine (en)
• Suid-Afrikaanse treine - 'n foto-ensiklopedie (en)

• Verenigde Nasies-kaart van Suid-Afrika se vervoernetwerk, insluitend spoorweë
• UNHCR-kaart