Pan Tadeusz

Pan Tadeusz, die nasionale heldedig van Pole, word as die laaste liriese werk van die beduidendste digter van die Poolse Romantiek, Adam Mickiewicz (1798-1855), beskou. Met sy publikasie in 1834 het Mickiewicz se digterskap van slegs vyftien jaar tot 'n einde gekom.

Die werk, wat deur Mickiewicz oorspronklik as 'n liefdesverhaal beplan is, het tydens sy ontstaan uiteindelik tot 'n kleurryke beskrywing van die sedes en gebruike van die Pools-Litause landadel en sodoende ook tot 'n beduidende historiese dokument ontwikkel. Die manier waarop die individuele lotgevalle van die hoofkarakters met mekaar teen die agtergrond van die Poolse nasie se diepgrypende morele en patriotiese problematiek in die vroeë 19de eeu verweef word, maak van die heldedig saam met die digter se kragtige, karakter- en uitdrukkingsvolle woordkuns 'n unieke literêre werk.^[1]

Adam Mickiewicz het die skryfwerk vir Pan Tadeusz in die najaar van 1832 begin en die werk op 13 Februarie 1834 voltooi. Toe die heldedig in 1834 in Parys gepubliseer is, was die publiek allesbehalwe gaande daaroor - ofskoon Mickiewicz in hierdie periode die hoogtepunt van sy digkuns bereik het. Toe hy die pen ná die voltooiing van Pan Tadeusz neergelê het, was hy nogtans ontnugter oor die werk: "Ek hoop dat ek my pen nooit meer vir sulke onbenullighede sal moet gebruik nie."^[2]

Die teks gee aanduidings oor die redes vir sy ontstaan:

• Mickiewicz se politieke verwagtings was op daardie tydstip teleurgesteld, en hy het al hoe meer verbitter geraak oor die verdeeldheid en intriges van Poolse emigrante.
• Hy het na sy verlore tuisland, Litaue, verlang.
• Hy het aan sy kinderjare teruggedink en daardie tyd geïdealiseer en geromantiseer.^[3]

Daardie verlange en herinneringe oorheers die inleidende reëls van Pan Tadeusz - die beroemde Inwokacja wat generasies van Poolse leerders uit die hoof geleer het:

Litwo! Ojczyzno moja! ty jesteś jak zdrowie. Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie, Kto cię stracił. Dziś piękność twą w caŀej ozdobie Widzę i opisuję, bo tęsknię po tobie! Litaue! My tuisland! Jy is soos gesondheid. Net diegene wat dit verloor het, sal besef wat hy kwytgeraak het. Maar vandag sien ek jou mooiheid in al sy prag net voor my. Hiervan gaan ek nou sing, want ek verlang so baie huis toe!

Die heldedig vervul daarnaas nog 'n reeks ander politieke en literêre funksies. Dit gee uiting aan die verering wat Napoléon Bonaparte in die 19de eeuse Pole geniet het, steun die vryheidsstryd van die Poolse volk en gee 'n ideale beeld van die Poolse nasie en samelewing wat duidelik met die tradisionele verdeeldheid, egoïsme en oordrewe standsbewussyn van die Pools-Litause adelsrepubliek kontrasteer.

Dit is nie soseer die handeling van Pan Tadeusz wat 'n oorweldigende indruk op die leser maak nie - die storielyn is allesbehalwe ingewikkeld en dien vir Adam Mickiewicz eerder as 'n snoer waaraan hy die pêrels van sy woordkuns kan ryg.^[4]

Die epiese verhaal, wat dikwels deur 'n ironiese ondertoon gekenmerk word, word steeds weer met natuurbeskrywings verweef wat oor die groentetuin van 'n herehuis, die Litause oerwoud, die kleure en vorms van wolke, 'n donderbui, sonsop- en sonsondergange handel. Ook musikale werke, wat in die verhaal voorkom, word noukeurig beskryf.

Pan Tadeusz word as een van min werke van die wêreldliteratuur beskou waar die skrywer daarin geslaag het om die "grense tussen skildery, musiek en poësie te oorkom en die werking van die een kunsgenre met middele van die ander te bereik en lig, kleure en klankharmonie in woorde te giet wat dit treffend beskryf".^[5]

Pan Tadeusz behels twaalf boeke en 9 693 versreëls en 'n liriese epiloog met 129 versreëls wat in 1860 postuum gepubliseer is. Die handeling dek vyf somerdae - Vrydag tot Dinsdag - in die jaar 1811 in boek I tot X asook twee lentedae in 1812 in boek XI en XII - op 'n tydstip toe Napoléon Bonaparte saam met sy leër en die Poolse Legioen Litaue binnegemarsjeer het en speel af in die gebied rondom Nowogródek (tans Wit-Rusland) - op die landgoed van die welvarende regter Soplica, Soplicowo; in die nabygeleë bouvalle van die magnatekasteel van die Horeszko-gesin; en in Dobrzyń, 'n Szlachta-dorp.

'n Groot aantal karakters, wat regstreeks of indirek by die handelingslyne betrokke is, figureer in die epos, maar slegs twintig van die altesaam 140 persone tree in die voorgrond as aktiewe handelende figure of as figure wat in verhale voorkom en sodoende invloed op gebeure het. Alle karakters is - ondanks die historiese inbedding van die teks - fiksioneel. Daarnaas word na historiese persoonlikhede soos Poolse generale in diens van Napoléon verwys.

Die hoofkarakters kan in vier groepe ingedeel word: die adellike Horeszko-gesin, die adellike Soplica-gesin, die klein adel van die dorp Dobrzyń en Russiese militariste.

Die 17-jarige weesmeisie Zosia, 'n kleinkind van die magnaat Horeszko, bly op die landgoed Soplicowo nadat sy onder die voogdy van haar modebewuste 30-jarige tante Telimena geplaas is. Die magnaat Horeszko is jare gelede tydens 'n Russiese aanval op sy kasteel deur Jacek Soplica, wat nie met sy dogter mog trou nie, doodgeskiet. Sy besittings is deur die 25-jarige graaf geërf wat in die buiteland opgevoed is en as jeugdige minnaar optree. Die graaf eis nou die bouvalle van die kasteel op wat byna twintig jaar gelede aan die Soplicas toegewys is en het 'n saak teen die landregter Soplica ingedien. 'n Verdere hoofkarakter, die laaste kamerdienaar Gerwazy, is 'n arm adellike en felle teenstander van die huis Soplica.

Pan (Meneer) Tadeusz Soplica is die 20-jarige naamgewende hoofkarakter. Sy vader Jacek is dood verklaar, en sy oom, die welvarende regter Soplica, het vir 'n goeie akademiese opleiding vir Tadeusz gesorg. Jacek Soplica, wat as monnik verklee het, verskyn as broeder Robak (letterlik "wurm") op die toneel. Hy is in werklikheid 'n soldaat in die Poolse Dąbrowski-legioen en organiseer die ondergrondse verset teen die tsaristiese leër. Naas 'n aantal newekarakters behoort ook die Joodse kroegeienaar en meesterlike simbelspeler Jankiel tot regter Soplica se vriendekring. Hy is deur Mickiewicz doelbewus as 'n patriotiese landsburger uitgebeeld. Die belangrikste figuur uit die dorp Dobrzyń is Maciej Dobrzyński, 'n adellike veteraan wat steeds op 'n verantwoordbare en besonne manier handel.

Die Russiese majoor Plut (letterlik "skurk") is daarenteen 'n duidelik negatiewe karakter: hy word as lafhartig, omkoopbaar en leuenagtig uitgebeeld. Mickiewicz kontrasteer hom met kaptein Nikita Rykow - 'n ervare en dapper militaris wat menslikheid aan die dag lê.

'n Aantal bekende historiese persoonlikhede soos die stigters van die Poolse Legioen, die generale Henryk Dąbrowski en Karol Kniaziewicz, word wél aan die leser bekend gestel, maar het self geen invloed op die handeling nie.

Die handeling begin op die vooraand van Napoléon Bonaparte se veldtog teen Rusland en eindig ook met die Franse opmars teen Moskou. Gerwazy het ongeduldig geraak met die hofsaak teen die Soplicas, en met sy verhale oor die onreg aan die Horeszko-gesin vuur hy die jong graaf en adellikes uit Dobrzyń aan om geweld te pleeg. Maar hul onregmatige optrede teen die Soplicas - hulle beset en plunder die landgoed^[6]- lei tot Russiese militêre optrede. Die besetters is al dronk toe hulle deur Russiese soldate gevange geneem word. As Poolse patriotte begrawe die Soplicas en Horeszkos onmiddellik hul strydbyl om nou gemeenskaplik teen die Russe te veg. Die soldate slaan dan ook op die vlug.

Naas hierdie stryd is daar twee ander narratiewe handelingslyne in Pan Tadeusz: die liefdesverhaal van Tadeusz en Zosia en die lewensverhaal van Tadeusz se vader Jacek. Die laasgenoemde staan sentraal in die epos en word ook só in die Poolse regisseur Andrzej Wajda se verfilming uitgebeeld. Jacek raak verlief op die magnaat Horeszko se dogter, Eva, maar word vanweë die statusverskil afgewys. Eva trou met 'n welvarende graaf wat egter as deelnemer aan die Kościuszko-opstand na Siberië verban word. Eva volg hom en laat heur kind deur Telimena grootmaak. Die vertwyfelde Jacek skiet graaf Horeszko tydens 'n Russiese aanval dood. Vervolgens word hy verdag om 'n Russiese bondgenoot te wees en trou met 'n ander vrou wat kort ná die geboorte van Tadeusz sterf. Jacek laat sy seun agter, verlaat Pole en sluit in Rome by die Benediktyne-orde aan. Later tree hy in diens van die Poolse Legioen, veg in Napoléon se veldslae en keer in opdrag van die Franse heerser as Broeder Robak na sy tuisland Litaue terug om 'n opstand teen die Russiese besetters te organiseer.

Hy raak in die geveg in Soplicowo swaar gewond en gee homself as Jacek Soplica aan Gerwazy te kenne. Sy laaste wens is dat Tadeusz en Zosia moet trou. Ná Napoléon se aankoms in Litaue word Jacek gerehabiliteer en ontvang postuum 'n hoë militêre dekorasie.

Die epos begin egter nie in chronologiese volgorde nie, maar met Tadeusz se aankoms op die landgoed Soplicowo. Tadeusz het intussen sy studies in Vilnius voltooi. Hy raak op sowel Telimena asook Zosia verlief, maar raak uiteindelik verloof met Zosia, terwyl Telimena met 'n vriend van regter Soplica, die notaar Bolesta, in die huwelik tree.

Die epos eindig met 'n vrolike fees waarin Mickiewicz sy sosiale en politieke oortuigings verwerk het: Tadeusz en Zosia besluit om die boere op hulle landgoed uit die lyfeienskap te bevry, die Horeszkos raak versoen met die Soplicas, en selfs die harmoniese eenheid van verskillende klasse, Christelike en Joodse Pole as een volk word beskryf. Met die Poolse legioene wat bereid is om teen Moskou op te marsjeer, is daar 'n optimistiese visioen van 'n voorspoedige toekoms in vrede en vryheid, wat deur 'n vrolike Polonaise gesimboliseer word.

Volgens die Romantici se literêre opvattings moes elke volk sy eie "boek van boeke" hê, 'n nasionale heldedig, soos die Ilias in antieke Griekeland, die Aeneis in antieke Rome, die Rolandslied in Frankryk of die Nibelungen in Duitsland. Pole beskik met Pan Tadeusz oor 'n werk wat die inheemse landskappe op 'n oortuigende manier beskryf en daarnaas ook die tradisies, gebruike, sedes, mentale eienskappe en nasionale gees van Pole (duch narodowy) in 'n literêre meesterwerk huldig.^[7]

Juis op 'n tydstip toe die Poolse nasie in onvryheid verkeer het, het Mickiewicz in Pan Tadeusz die oorsake van die Pools-Litause Gemenebes se agteruitgang ontleed - die tradisionele denke rondom beperkte kategorieë soos status, klas en adel, asook die adellike klas se strydlus, egoïsme, onverdraagsaamheid en gewoonte om die reg in eie hand te neem word as euwels gebrandmerk wat uiteindelik tot die verlies van Pole-Litaue se soewereiniteit gelei het.

Met karakters soos Jacek, 'n strydlustige edelman wat tot 'n patriotiese Pool louter, sy seun Tadeusz, wat sy diens vir volk en vaderland doen, maar ook die patrioties gesinde Jood Jankiel beeld Mickiewicz die historiese proses van moderne Poolse nasiewording uit.

Die kategorisering van Pan Tadeusz in enige literêre genre bly nogtans moeilik en omstrede. Pan Tadeusz is sekerlik 'n epos met komiese en heroïese trekke en word in die Poolse vakliteratuur as 'n "patriotiese boek" en tot dusver ongekende en steeds ongeëwenaarde meesterwerk (arcydzieło) geklassifiseer.^[8] Dit is ook die enigste epos in die Poolse literatuur waarna as arcypoemat ("meestergedig") verwys word.^[9]

Mickiewicz het vir sy werk relevante voorbeelde uit die skatkamer van die wêreldliteratuur gebruik wat in Pan Tadeusz maklik herkenbaar is - soos die Homeriese invloed by die beskrywing van die slag tussen die Poolse adel en Russiese troepe in Soplicowo.^[10] Terwyl die Ilias en ander oorgelewerde meesterwerke met 'n aanroeping tot die godheid begin, wend die vertaler in Pan Tadeusz hom tot die gepersonifiseerde Litaue. Mickiewicz sluit daarnaas ook by destydse tendense in die Poolse literatuur aan - sy idilliese beskrywings herinner daarnaas ook aan vroeëre digters soos Jan Kochanowski (1530-1584) of Poolse Barok-digkuns.

Poolse literatuurwetenskaplikes is daaroor eens dat Pan Tadeusz danksy die groot waardering deur die publiek as nasionale epos van Pole beskou kan word, alhoewel die groot aantal vakterme waarmee die werk gedefinieer word (epopeja, epos, poemat, poemat romantyczny) verduidelik dat 'n presiese kategorisering volgens literêre genres omstrede bly. So kan Jacek Soplica sonder twyfel as heldhaftige karakter beskryf word, maar dit regverdig op sigself nie die literêre klassifisering as heldedig nie. Pan Tadeusz behandel ook nie die gebeurtenisse van 'n volk gedurende sy onstaan of nasiewording soos ander heldedigte nie (een van die voorwaardes vir die kategorisering van 'n werk as nasionale heldedig^[11]), maar het ontstaan toe hierdie proses nog aan die gang was.

Pan Tadeusz is veral in die Duitse taalgebied entoesiasties ontvang en het tot Adam Mickiewicz se groot gewildheid bygedra. Reeds twee jaar ná die publikasie van Pan Tadeusz het 'n Duitse vertaling in samewerking met die outeur verskyn.^[12] 'n Tweede Duitse vertaling is in 1882 gepubliseer,^[13] 'n derde vertaling uit 1898 is nog in die 1950's in Wes-Duitsland heruitgegee.^[14] Merkwaardig genoeg het ook ná 1945 twee nuwe Duitse vertalings die lig gesien - een in die DDR (1955 deur Walter Panitz, 1956 ook in Wes-Duitsland gepubliseer) en een in Wes-Duitsland (1963 deur Hermann Buddensieg).^[15]

Die ontvangs was nie tot die literêre wêreld beperk nie. In 1891 het Engelbert Rehbronn 'n toneelstuk in vyf bedrywe onder die titel Junker Thaddäus geskep, alhoewel dit nooit opgevoer is nie.^[16] Terwyl Duitsland met vyf vertalings die grootste bydrae tot Pan Tadeusz se ontvangs buite Pole gelewer het, het die werk tot 1994 in altesaam 44 vertalings in 25 tale en 76 enkele uitgawes verskyn.^[17]

Pan Tadeusz is verskeie kere verfilm, so in 1928. In 1999 het die internasionaal bekende Poolse regisseur Andrzej Wajda (1926−2016) met sy Pan Tadeusz een van die suksesvolste Poolse rolprente van die 1990's geskep. Michał Żebrowski het die hoofrol van Tadeusz Soplica (Pan Tadeusz) vertolk. Die rolprent se Poolse klankbaan is in die oorspronklike werk se rymvorm opgeneem. Die DVD-vrystellings is onder meer van Engelse byskrifte voorsien.

Media

• YouTube.com: Die befaamde eindtonele van Andrzej Wajda se verfilming: Die adellike feesgeselskap dans 'n polonaise buite die herehuis, terwyl die digter as emigrant in Parys die inleidende versreëls - die Inwokacja - herhaal