Oosterse tapyte

Hierdie artikel is 'n weesbladsy. Dit is nie geskakel of in ander bladsye ingesluit nie. Help Wikipedia deur na moontlike teks te soek en 'n skakel hierheen te plaas.

Die benaming Oosterse tapyte word gebruik vir handvervaardigde tapyte uit Klein-Asië, Iran, die Kaukasus, Turkmenistan, Indië en China. Die tapytkuns het in die 17e en 18e eeu 'n hoogtepunt bereik wat gehalte sowel as die kunstigheid van die ontwerpe betref. Die tegniek en motiewe van die huidige Oosterse tapyte is 'n voortsetting van die ou tradisie.

Geknoopte tapyte, dit wil sê tapyte met kort, opstaande pool, het waarskynlik ontstaan uit die platgeweetde kelimmat, wat 'n ontwerp aan albei kante het. Die oudste bestaande tapyte dateer uit die 5e tot 4e eeu v.C. en is in koninklike grafte by Pazyryk in die Altaigebergte in Siberië gevind.

Daar is egter nie sekerheid oor presies wanneer die eerste tapyte gemaak is en presies hoe die Oosterse tapyt-kuns ontwikkel het nie. Die kuns het sy oorsprong vermoedelik in die huidige Iran gehad en het van daar na ander dele versprei. (Daar word dikwels verkeerdelik na alle Oosterse tapyte as Persiese tapyte verwys.) Van die 13e eeu af is vollediger dokumentasie oor Oosterse tapyte beskikbaar, aangesien heelwat tapyte en afbeeldings op miniature en skilderye bewaar gebly het.

In Konya in Klein-Asië is daar tapyte uit omstreeks 1250 gevind met geometriese patrone, wat ooreenstem met die sierstyl van die Turkse Seldjoeke. Verder was daar ook tapyte met gestileerde diermotiewe op. Van die 15e tot die 17e eeu is die sogenaamde Holbein-tapyte in Klein-Asië gemaak (die tapyte word in Wes-Europa so genoem omdat dit dikwels en duidelik as agtergrond op skilderye van Holbein voorkom). Die middelvlak van die tapyte was onderverdeel, met geometriese versierings in helder kleure.

Die Usak-tapyt, waarin daar veral sterpatrone en klein vierkante voorkom, het sy hoogtepunt in die 16e tot 18e eeu beleef. Die tipe tapyte is ook as gebedematte uitgevoer, waarvoor daar dan in die middelvlak 'n nis afgebeeld is. In die 18e eeu is meer plantmotiewe wat reëlmatig oor die middelvlak verdeel is, in die tapyte gebruik, onder meer in die, Kula-tapyte. In die Kaukasus is daar veral gebruik gemaak van diermotiewe, wat egter in so mate gestileerd is dat hulle soms skaars herkenbaar is.

Ander motiewe was onder meer uit Persië afkomstig. In die 18e eeu is daar veral tapyte met 'n medaljon in die middel gemaak. In Persië (Iran) het daar in die 15e eeu werkplekke by Ardebil, Ispahan, Tebris en Kasjan ontstaan wat vir die hof gewerk het. Tapyte uit die werkplekke is gekenmerk deur slingerende ranke en gestileerde diere in kalligrafiese patrone. Tydens die heerskappy van sjah Abbas (einde 16e, begin 17e eeu) het die tapyt-kuns 'n besonder hoe peil bereik. In die Persiese tapyte is daar dikwels blompatrone in die nis van die gebedematte aangebring.

Na die 18e eeu het daar geen nuwe vorme ontwikkel nie en is daar net op die bestaande tradisie voortgebou. Tebris, Kasjan en Kirman was onder meer belangrike sentra. Die tapyte uit Toerkestan word gekenmerk deur 'n middelvlak met herhalings van agthoekige motiewe. Veral in die 18e eeu was daar ʼn groot produksie in Samarkand. Ander bekende tapyte uit Toerkestan is die Boechara-tapyte, wat deur die nomadiese stamme Tekke-Turkoman gemaak en in die dorp Boechara verkoop word.

Tapytvervaardiging is eers sedert die 16e en 17e eeu as 'n kunsvorm in Indië beoefen. Die Mongoolse heersers het Persiese tapytmakers na die hof in Lahore laat kom, waar hulle so 'n groot invloed op die tapytvervaardigingsbedryf uitgeoefen het dat die tapyte dikwels Indo-Persiese tapyte genoem word. Die belangrikste verskil tussen die tapyte en Persiese tapyte is dat die ontwerp meer naturalisties van aard is. Tonele is ook dikwels op matte uitgebeeld.

Die tapyt-kuns in China dateer uit omstreeks 960 n.C. Die kleurgebruik en patrone is rustiger as die in Persiese tapyte. Geel was deur die eeue die oorheersende kleur, terwyl blou en wit ook algemeen gebruik word. Die pool van die tapyt is al langs die patroongedeeltes (hoofsaaklik blompatrone) laer gesny om die ontwerp te beklemtoon. Die name van die verskillende tapyte is 'n aanduiding van die streek of werkplek waaruit dit kom, of van die nomadestam wat dit vervaardig het.

Die ontwerpe en styl waarin 'n tapyt gemaak word, wissel van streek tot streek, Tebris-tapyte uit Tebris in die provinsie Azerbeidsjan in Iran word byvoorbeeld gekenmerk deur 'n medaljon in die middel, met klein jagontwerpe en blomrankies rondom, en 'n randpatroon van Herati-motiewe (diamantvormige blommotiewe) of lotusblomme. Kasjgai-tapyte word deur die vroue van die Kasjgai, een van die grootste nomadestamme in die gebied noordwes van Sjiras, vervaardig en word gekenmerk deur klein geometriese motiewe soos rosette, sterre, kruise, blare, voëls en diamante.

As gevolg van die eenvoud waarin die nomades leef, is die versiering van hulle tapyte gewoonlik eenvoudig en ook meer geometries as op die meeste ander tapyte. Op die meeste tapyte word gestileerde blommotiewe soos palmette en blomrankies met eenvoudige geometriese motiewe soos swastikas, meanders, rosette en sterre gekombineer. Motiewe het soms 'n simboliese beteken is, terwyl daar deur die eeue aan sekere kleure ook 'n besondere betekenis geheg is: groen is vir die Moslems die kleur van die profeet Mohammed se vaandel en mag daarom nie gebruik word in die vloertapyte wat Moslems maak nie (dit mag nie aan voete blootgestel word nie).

Blou, die kleur van die lug en die ewigheid, word vryelik gebruik. Omdat baie van die Oosterse matte van die Islamitiese kultuur deel vorm, is talle elemente van die kultuur in die matte opgeneem. In ooreenstemming met die geloof kom realistiese mens- en dierfigure nie voor nie. Die dierfigure wat wel voorkom, is so gestileerd dat dit dikwels nie herkenbaar is nie. Elemente uit ander kulture is egter ook deur die jare in die tapyt-kuns opgeneem.

Die sirkel is byvoorbeeld Boeddha se teken en simboliseer ewigheid. Die sigsag-randpatroon, wat lopende water voorstel, het vir die Egiptenare die ewigheid gesimboliseer. Die motiewe is dus ʼn mengsel van invloede wat hulle deur die jare laat geld het en wat deur die tapytmakers in hul kuns opgeneem is.

Handgespinde skaapwol, bok- en kameelhaar, vlas, katoen, sy, hennep en jute word as grondstowwe vir Oosterse tapyte gebruik. Die materiale is tot omstreeks die helfte van die 10e eeu gekleur met slegs natuurlike kleurstowwe wat uit minerale, plante, diere en insekte verkry is. Cochenille-insekte en meekrap is byvoorbeeld vir rooi gebruik, die plant indigo vir blou en die geel krokus (saffraanblom) en wortelskille vir geel. Sedert omstreeks 1880 word sintetiese kleurstowwe (anilien) ook gebruik.

Vir geweefde sowel as geknoopte matte word daar van 'n weefstoel gebruik gemaak. Nomades gebruik 'n eenvoudige knoopraam wat uit twee ewewydige balke bestaan. Tussen die balke is daar ketting- of skeringdrade dig teen mekaar gespan. In werkplekke in dorpe en stede is die balke vervang deur silinders wat kan draai. Die skering word dan op die silinders gedraai sodat 'n langer tapyt gemaak kan word sonder om 'n groot, lomp weefstoel te gebruik.

Die skering is van wol, vlas of katoen. By geknoopte matte word elke ry knope afgewissel met een, twee of meer rye inslagdrade wat deur die skeringdrade gevleg is. Na elke ry knope word die nuutgeknoopte gedeelte met 'n soort kam teen die res van die weefsel vasgedruk sodat geen skering- of inslagdrade sigbaar is nie. Die duursaamheid van die mat hang in groot mate van die digtheid van die knope af. Die knoopdigtheid wissel van sowat 3 of 4 knope per cm² in sommige Chinese tapyte, tot sowat 15 in byvoorbeeld die Herati en tot selfs 60 in byvoorbeeld die Ispahan.

Twee soorte knope word onderskei: die Turkse knoop of Ghiordes wat hoofsaaklik in die Kaukasus en Klein-Asië gebruik word, en die Persiese of Sehna-knoop, wat hoofsaaklik in Iran (die destydse Persië), China en Indië gebruik word. By die Turkse knoop word ʼn kort draadjie oor twee skeringdrade na agter gelê en tussen die twee drade na vore gebring. Die opstaande eindpunte van die draadjie vorm die pool van die tapyt en bepaal die patroon. By die Persiese of Sehna-knoop kom die punt van die draadjie langs elke skeringdraad na vore.

Die patroon word gewoonlik op geruite papiergeteken (elke ruit of blokkie stel dan 'n knoop voor) en die tapytmakers werk van die papier af. Wanneer die knoopwerk klaar is, word al die pooldrade gelykgeskeer. Daarna word die tapyt in water gewas, geborsel en neergelê om te droog.

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409621, volume 21, bl. 179