Mapungubwe

Mapungubwe kulturele landskap*
Unesco-wêrelderfenisterrein
Die Mapungubweberg
Mapungubwe Ligging van Mapungubwe in Suid-Afrika
Koördinate: 22°11′33″S 29°14′20″O / 22.19250°S 29.23889°O / -22.19250; 29.23889
Lande	Suid-Afrika
Tipe	Kultureel
Kriteria	ii, iii, iv, v
Verwysings	1099
Streek†	Afrika
Inskripsiegeskiedenis
Inskripsie	2003  (27ste Sessie)
* Naam soos dit in die Wêrelderfenislys verskyn. † Streek soos deur Unesco geklassifiseer.

Die Koninkryk van Mapungubwe (c. 1075-1220) was 'n belangrike nedersetting in die Limpopoprovinsie wat die middelpunt van 'n pre-Shonakoninkryk was en wat dele van die hedendaagse Botswana en Zimbabwe ingesluit het. Die nedersetting wat tussen 1000 n.C. en 1300 n.C. 'n bloeitydperk beleef het, is vandag 'n wêrelderfenisgebied, nasionale wildtuin en argeologiese terrein.

'n Duisend jaar gelede, in die middel van Europa se Donker Eeue, het 'n merkwaardige nedersetting diep in Suider-Afrika 'n goue era beleef. By Mapungubwe, waar die Limpoporivier en die Shasherivier ineenvloei, het 'n hoogs gesofistikeerde nasie gewoon, die voorvaders van vandag se Mashona-groep. Hulle het in ivoor en goud handel gedryf met China, Egipte en Indië. Vandag vind ons dit bykans ongelooflik dat so 'n vlak van globalisering destyds al kon plaasvind.

Die Koninkryk van Mapungubwe het sowat 80 jaar bestaan en in sy bloeityd het 'n bevolking van sowat 5 000 mense daar gewoon. Die terrein is reeds in 1933 ontdek en word sedertdien deur die Universiteit van Pretoria opgegrawe.

Hierdie argeologiese terrein kan aan die Bakalanga-koninkryk toegeskryf word, wat uit die Bakalanga mense van noordoos-Botswana, die Kalanga van westelike Zimbabwe, die Nambya op die Zambezivallei en die Vha Venda in die noordooste van Suid-Afrika bestaan. Hulle het die Limpoporivier na die suide gekruis en hul koninkryk gevestig waar die Shahse- en Limpoporiviere ontmoet het.

Die gemeenskap van Mapungubwe het vernuftige ambagsmanne gehad wat delikate goue juwele gemaak het, asook pottebakkersware met 'n duidelike Chinese invloed. Die klein renostertjie op die foto is gemaak uit suiwer goud, en was vasgespyker (met piepklein handgemaakte spykertjies van een millimeter lank) teen 'n stuk hout. Die nasie het ook met koper en yster gewerk, met graan geboer (sorghum, boeremanna en bone) en het beeste en skape aangehou.

Argeologiese uitgrawings dui aan dat Mapungubwe reeds lank voor Groot-Zimbabwe en Thulamela (in die Krugerwildtuin) bestaan het. Daar word gespekuleer dat 'n meteoriet in die 13de eeu moontlik klimaatsveranderinge en droogte in die Limpopoprovinsie (soos dit vandag genoem word) veroorsaak het, en dat Mapungubwe se inwoners toe noordwaarts getrek het.

Die Mapungubwegebied is 'n pronkstuk in die Limpopo/Shashe oorgrens-bewaringsgebied (wat bestaan uit dele van Suid-Afrika, Zimbabwe en Botswana) en is onlangs as 'n wêrelderfenisgebied geklassifiseer. Maar selfs interessanter nog is dat dit Afrika kan help om sy uitkyk op sy eie geskiedenis te verander.

Die nasionale kulturele skat van die Mapungubweversameling word tans permanent uitgestal by die Universiteit van Pretoria in die Mapungubwe Museum. Die uitstalling bevat 'n groot verskeidenheid materiaal, insluitend die beroemde goue renostertjie, 'n goue septer, bak en ander goue ornamente. Daar is ook koper, yster, ivoor en glaskrale, 'n Chinese vaas en keramiekware. Die uitstalling is in die Ou Lettere-gebou, wat self ook 'n nasionale monument is.

Die grootste nedersetting van wat as die Luiperdkoppiekultuur bekend geword het, staan as die K2-kultuur bekend en was die onmiddelike voorganger van die nedersetting van Mapungubwe. Die mense van die K2-kultuur, wat waarskynlik van die Khoikultuur afgestam het, is waarskynlik tot die Shashe-Limpopoarea aangetrek omdat dit moontlikhede vir gemengde boerdery voorsien het. Die area het ook baie olifante gehuisves, wat toegang tot waardevolle ivoor gegee het. Die beheer van goud- en ivoorhandel het die politieke mag van die K2-kultuur ‘n groot hupstoot gegee. Teen 1075 het die bevolking van K2 die omgewing ontgroei en hulle het na Mapungubweheuwel verhuis.

Ruimtelike organisasie in die koninkryk van Mapungubwe het die gebruik van klipmure ingesluit om belangrike areas at te baken. Daar was 'n klipmuurwoning wat waarskynlik deur die hoofman bewoon is. Klip en hout is saam gebruik. Daar sou ook 'n houtpalisade rondom Mapungubweheuwel gewees het. Die meeste van die hoofstad se bevolking sou binne die westelike muur gewoon het. Die terrein van die stad is nou 'n wêrelderfenisgebied, Suid-Afrikaanse nasionale erfenisgebied, nasionale park en argeologiese terrein.

Daar is kontroversie oor die oorsprong van die naam Mapungubwe. Konvensionele wysheid wil dit hê dat Mapungubwe ‘plek van die jakkals’ beteken, of anders ‘plek waar die jakkalse eet’, of volgens Fouché – een van die vroeë opgrawers van Mapungubwe – ‘heuwel van die jakkalse’. Dit beteken ook ‘plek van wysheid’ en ‘die plek waar die klip in vloeistof verander’ – afgelei van verskeie etniese groepe in die area, insluitend die Pedi, Sotho, Venda en Kalanga.

Argeoloë glo dat Mapungubwe se gemeenskap die eerste klasgegronde sosiale stelsel in Suid-Afrika was; dit wil sê dat sy leier verwyderd en hoër in rang was as sy inwoners. Mapungubwe se argitektuur en ruimtelike reëlings verskaf ook die vroegste bewyse van heilige leierskap in suidelike Afrika.

Die lewe in Mapungubwe het om familie en boerdery gesentreer. Spesiale terreine is geskep vir inisiasieseremonies, huishoudelike aktiwiteite en ander sosiale funksies. Vee het in krale naby aan die inwoners se huis gewoon, wat hul status aangedui het.

Die meeste bespiegeling oor die gemeenskap is steeds op die oorblyfsels van geboue gegrond, aangesien die inwoners geen geskrewe rekords nagelaat het nie.

Die koninkryk is waarskynlik in 'n drievlakhiërargie verdeel met die laer klas inwoners wat op laagliggende terreine gewoon het, terwyl distrikleiers klein heuwels bewoon het en die hoogste outoriteit op Mapungubwe-heuwel gevestig was. Elite inwoners van die koninkryk is in die heuwels begrawe. Koninklike vroue het in hul eie areas weg van die koning gewoon. Belangrike mans het in aansienlike wonings aan die buitewyke van die hoofstad gewoon. Hierdie soort ruimtelike skeiding het eers by Mapungubwe plaasgevind en sou later in Butua- en Rozwistate nagedoen word. Die bevolkingsgroei by Mapungubwe kon moontlik tot voltydse spesialiste in keramiek, spesifiek pottebakkery, aanleiding gegee het. Goue artikels is in elite grafte op die koninklike heuwel ontdek.

Op nuwejaarsdag van 1932 het ESJ van Graan, 'n plaaslike boer en prospekteerder en sy seun, 'n voormalige student aan die Universiteit van Pretoria, 'n ontdekkingstog aangepak na aanleiding van 'n legende waarvan hy te hore gekom het.

Volgens 'n artikel wat in 1985 gepubliseer is, is die oorblyfsels van 'n klipfort wat op die kruin van die heuwel gevind is en uit die 11de eeu dateer, ondersoek. Die argeologiese terrein is vir die publiek gesluit, buiten begeleide besoeke en toere. Tog is sommige van die items wat gevind is by die Departement Argeologie aan die Universiteit van Pretoria ten toon gestel. Mapungubweheuwel en K2 is in die 1980’s deur die regering as nasionale monumente verklaar.

Mapungubwe is in 2003 by Suid-Afrika se nasionale graad ses-kurrikulum gevoeg.

Minstens vier en twintig geraamtes is op Mapungubweheuwel opgegrawe, maar slegs elf was vir analise beskikbaar. Die res het met aanraking gedisintegreer sodra dit aan lig en lug blootgestel is. Die meeste geraamteoorblyfsels is met min of geen bykomstighede begrawe, hoewel die meeste volwassenes  met glaskrale begrawe is. Twee volwasses, nommers 10 en 14 genoem deur die opgrawers, asook 'n onbenaamde geraamte, waarna as die oorspronklike goue begrawing verwys word, is met goue artefakte verbind en is by die sogenaamde begraafplaasarea op Mapungubweheuwel opgediep. Onlangse genetiese studies het bevind dat die eerste twee geraamtes van Khoisanafkoms was en waarskynlik 'n koning en koningin van Mapungubwe was. Ten spyte van hierdie jongste inligting, is die oorblyfsels alles in die tradisionele Bantoebegrawingsposisie gevind – sittend met die bene wat na die bors opgetrek is, arms voor om die knieë gevou – en hulle het wes gekyk. Die geraamte genommer tien, 'n man, is met 'n goue septer in sy hand begrawe.

Die geraamte wat 14 genommer is, vroulik, is met minstens 100 goue armbande om haar enkels begrawe en daar was minstens 'n duisend goue krale in haar graf. Die laaste goue begrawing, manlik, wat hoogs waarskynlik die koning was, is met 'n kopkussing en drie objekte met hout in die middel en goue foelie bedek – 'n bak, septer en renoster – begrawe. Daar was minstens nog twee renosters, maar hul verbintenis met 'n spesifieke graf is onbekend.

In 2007 het die Suid-Afrikaanse regering die groen lig gegee dat die gebeentes wat in 1933 opgegrawe is, op Mapungubwe herbegrawe kan word tydens 'n seremonie wat op 20 November 2007 plaasgevind het.

Die Mapungubwe-landskap is op 3 Julie 2003 as 'n wêrelderfenisgebied verklaar.

• Fouché, L. (1937). Mapungubwe: Ancient Bantu Civilisation on the Limpopo. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 183 pages.
• Gardner, G.A. (1949). "Hottentot Culture on the Limpopo". South African Archeological Journal. 4 (16): 116–121. doi:10.2307/3886997. JSTOR 3886997.
• Gardner, G.A. (1955). "Mapungubwe: 1935 – 1940". South African Archeological Journal. 10 (39): 73–77. doi:10.2307/3887555. JSTOR 3887555.
• Hall, Martin; Rebecca Stefoff (2006). Great Zimbabwe. Oxford: Oxford University Press. pp. 48 pages. ISBN 0-19-515773-7.
• Hrbek, Ivan; Fasi, Muhammad (1988). Africa from the Seventh to the Eleventh Century. London: Unesco. pp. 869 pages. ISBN 92-3-101709-8.
• Huffman, Thomas (2007). Handbook to the Iron Age: The archaeology of pre-colonial farming societies in southern Africa. Scottsville: University of KwaZulu-Natal Press. pp. 504 pages. ISBN 978-1-86914-108-0.
• Walton, J. (1956). "Mapungubwe and Bambandyanalo". South African Archeological Journal. 11 (41): 27. doi:10.2307/3886782. JSTOR 3886782.
• Walton, J. (1956). "Mapungubwe and Bambandyanalo". South African Archeological Journal. 11 (44): 111. doi:10.2307/3886587. JSTOR 3886587.
• Duffey, Sian Tiley-Nel et al. The Art and Heritage Collections of the University of Pretoria.Univ. of Pretoria, 2008.

• Wêrelderfenisgebiede in Suid-Afrika
• Orde van Mapungubwe

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Mapungubwe.
• (en) Amptelike webwerf van Mapungubwe