Lampreiagtiges

Lampreiagtiges Tydperk: 419.2–0 m. jaar gelede PreЄ Є O S D C P T J K Pg N
Wetenskaplike klassifikasie
Koninkryk:	Animalia
Filum:	Chordata
Subfilum:	Vertebrata
Superklas:	Cyclostomata Duméril, 1806
Klasse
Myxini Hyperoartia

Die lampreie en slymlampreie is waarskynlik die primitiefste gewerweldes wat vandag nog lewe. Hoewel hulle met die eerste oogopslag baie soos palings lyk, is verskeie belangrike eienskappe wat egte visse wel besit, by hulle afwesig. Die primitiefste eienskap van die diere is dat hulle geen kake gedurende enige tyd van hulle lewensiklus het nie. In plaas van kake het die lampreie 'n tregtervormige suier, waarmee hulle hulle aan visse en obligate seelewende soogdiere vasheg.

Vandag is 25 spesies lampreie en 20 spesies slymlampreie die enigste lewende verteenwoordigers van die superklas Agnatha. Hierdie diere stam af van voorgangers uit die Ordovicium (ongeveer 400 miljoen jaar gelede). Die algemene naam van hierdie uitgestorwe diere is die ostrakoderms, wat gekenmerk was deur die uitsonderlike pantsering van hulle kopgedeelte. Hulle en verwante groepe was volop gedurende die Siluur en die Devoon, totdat hulle teen die einde van die Devoon (345 miljoen jaar gelede) grotendeels uitgesterf het.

'n Aantal van die kenmerkende vertebrate-eienskappe ontbreek heeltemal by die Lampreiagtiges. Die diere het geen kake, geen bors of bekkenvinne, geen skouer- of bekkengordel, en ook geen milt of skubbe nie. In plaas van deur ’n werwelkolom met grate, word stewigheid slegs deur 'n kraakbeenagtige chorda dorsalis (die voorloper van gewerweldes se werwelkolom) aan die liggaam verleen.

Die chorda dorsalis word deur 'n bindweefsellaag omring, wat plek-plek kraakbeenagtige verdikkings het wat as verdere versterking vir die struktuur dien. Die vinne word ook met kraakbeenstawe versterk, maar die stawe is nie aan die chorda dorsalis verbind nie. Die skedel bestaan uit 'n kraakbeenvloer waaraan 'n aantal kapsules vasgeheg is. Hierdie kapsules omring die brein en huisves ook die sintuie. Lampreie beweeg deurdat W-vormige miotome ('n spiersegment) saamtrek, waardeur die liggaam kronkelend na vore gedryf word.

Die plat liggaam en die dorsale en anale (stert-) vinne druk die liggaam voort. Hoewel lampreie geweldige aktiwiteit gedurende beweging toon, is hulle pogings ondoeltreffend en die diere toon moeisame vordering. Ventraal (dit wil sê aan die onderkant) van die chorda dorsalis en net agter die skedel word die mandjieagtige farinks aangetref, waarmee asemgehaal word. Die diere verkry hulle suurstof uit water, wat die liggaam deur die mond binnekom.

Hier word die water van die slukderm weggekeer en via 'n respiratoriese buis na die farinks gevoer. Na gaswisseling word die water na buite gelaat deur sewe ronde kieusplete. Voor en skuins onder die skedel vind 'n mens 'n kraakbeenagtige ring wat die tregtervormige snuit ondersteun. Die snuit het 'n verskeidenheid spiere wat behulpsaam is met die vassuig aan die gasheer, asook met die werking van die tong.

Sowel die suier as die tong is toegerus met tande, maar die tong se tande is groter en skerper as die van die suier. Lampreie se tande kan nie vergelyk word met die van ander gewerweldes nie, omdat dit van epidermale afkoms is. Die ronde bek van lampreie het daartoe gelei dat taksonome hulle as die klas Cyclostomata geklassifiseer het. Met behulp van hierdie ronde suiersnuit heg hulle hulle aan 'n gasheer vas, soos suierhake aan mure vassuig. Die tande in die bek help die dier om stewiger vas te kleef, terwyl hulle die skerp en goed ontwikkelde tande van die tong gebruik om 'n gat in die gasheer se lyf te maak.

Die klas Cyclostomata word in twee ordes ingedeel. Die bekendste en grootste orde is die orde Petromyzontia, waartoe die lampreie of die sogenaamde "nege-oë" behoort. Die naam "nege-oog" slaan op die sewe ronde kieu-openinge, die ware oog en 'n neusgat, wat op die oog af na nege oë lyk. Volwasse lampreie bring die grootste deel van hul lewe in die see deur. Hul lê egter hul eiers in varswater en uit die eiers broei die ammosetelarwes uit.

Hierdie diertjies is aanvanklik deurskynend, maar lyk na 'n ruk baie soos palings. Hulle kan lank as ammosetelarwes in varswater leef, waar hulle hulle in die modder ingrawe. Gedurende hierdie lewensfase verkry die organismes hulle voedsel deur klein deeltjies organiese materiaal uit die water te filtreer. Die voeding van die ammoseteiarwe toon 'n aantal ooreenkomste met die van die lansetvisse, maar die lamprei gebruik spieraksie in plaas van cilia om water deur die farinks te laat stroom.

Gedurende gedaantewisseling (metamorfose) begin die mond sy kenmerkende ronde vorm aanneem, terwyl die tande, tong en gepaardgaande spiere ontwikkel. Die gepaarde oë verskyn vir die eerste keer en die longe ontwikkel tot sakke in die farinks. Afhangende van die spesie kan die diere nou stroom af beweeg en bereik die see as volwasse lampreie. Die grootste lamprei is die seelamprei (Petromyzon marinus), wat 1 m lank kan word. Die dier kan tot 125 tande aan sy suigsnuit hê. Hierdie dier is 'n ektoparasiet (uitwendige parasiet) van see visse soos makriele, kabeljoue en andere.

Die gasheer word aangeval deurdat die lamprei aan die vel vaskleef en die tong met sy skerp tandjies dan gebruik om 'n gat deur die skubbe en vel te rasper. Dan suig hulle stukkies weefsel en die slagoffer se bloed op. Om te voorkom dat die bloed stol, skei die lamprei 'n teenstollingsvloeistof af, waarvan die samestelling nog onbekend is. Periodiek kan die lampreie die prooi los en self vry rondswem. Gedurende hierdie tyd kan hulle ook van aas lewe, maar sodra 'n geskikte nuwe gasheer gevind word, word die hele proses van aanhegting herhaal.

Daar is nie eenstemmigheid oor die klassifikasie van lampreie nie. Twee genera word onderskei op grond van hulle habitat. Seelewende lampreie, wat ook groter as die ander is, word onder die genus Petromyzon ingedeel. Hulle verskil ook ten opsigte van die mondstruktuur, veral wat die aantal en rangskikking van die tande betref, van die varswatergenus Lampetra. Die 2 genera toon groot ooreenkomste wat paargewoontes betref. Alle lampreie sal in 'n rivier stroom op swem tot by 'n plek wat geskik is vir paring.

Wanneer die genus Petromyzon gereed is vir paring, sal hulle uit hul woongebiede, in die geval die Atlantiese Oseaan, die Middellandse See, die Noord- en die Oossee, na die riviere beweeg. Gedurende die tog stroom op toon lampreie 'n merkwaardige behendigheid om teen klippe uit te klim, en dan van rots tot rots te spring deur net hulle suiers te gebruik. Hulle neem geen voedsel gedurende die migrasie in nie, maar lewe van opgegaarde voedselreserwes.

Gedurende die tog word die geslagsorgane voorberei vir die komende paring. Wanneer ’n geskikte plek stroom op gevind is, kom 'n aantal pare byeen, waar hulle 'n paringsplek vorm deur 'n ring klippe om 'n holte met hulle suiers te pak. Bevrugting geskied uitwendig en die spartelende diere roer genoeg sand om om die eiers mee te bedek. Na die paringsproses kom die diere uitgeput voor en hulle sterf kort daarna. Ammosetelarwes broei na 'n sekere tyd uit en die lewensiklus word herhaal. Twee spesies varswaterlampreie word in Europa aangetref. Hulle is kleiner diere as die seelamprei, maar word moeilik van mekaar onderskei.

Die rivierlamprei (Lampetra fluviatilis) is groter as die beek-lamprei (Lampetra planeri). Hulle gewoontes verskil ook omdat die beeklampreie as volwasse diere hoegenaamd geen voedsel inneem nie en glad nie migreer nie. Varswaterlampreie het 'n groot gevaar ingehou vir die forelnywerheid in Noord-Amerika omdat hulle sulke effektiewe parasiete van die visse was. In die meeste waters van die Europese vasteland bestaan daar nie so 'n gevaar nie, want waterbesoedeling bedreig die voortbestaan van die diere. Sowel die bee-klamprei as die rivierlamprei word nou in Nederland en België deur wetgewing teen uitroeiing beskerm. Nog 2 genera word in die Suidelike Halfrond in gematigde waters aangetref, maar geen lampreie kom in Suid-Afrika voor nie.

Die slymlampreie behoort tot die orde Myxinoidea, wat die tweede lewende orde in die klas Cyclostomata is. 'n Ander naam vir slymlampreie is blindelampreie, omdat die diere se oë gereduseer is tot nuttelose oorblyfsels. Die diere kan wel veranderinge in ligintensiteit waarneem – nie deur hulle oë te gebruik nie, maar met behulp van ligreseptors (gemodifiseerde, liggevoelige senuwee-eindpunte), wat oor die dier se oppervlak versprei is.

Hulle oë het mettertyd alle funksie verloor, waarskynlik weens die dier se lewenswyse. Slymlampreie is baie doeltreffende aasdiere. Hulle habitat is die sanderige seebodem, waar hulle hulle ingrawe totdat hulle van ’n dooie of sterwende vis naby hulle bewus word, waarskynlik deur ’n baie gevoelige reuksintuig. Slymlampreie se neusgate sit voor aan die gesig, terwyl lampreie s'n bo-aan die kop sit.

Die slymlamprei gaan die dooie dier deur die mond binne en om beweging binne die dooie diere aan te help, is daar twee rye slymkliere aan weerskante van die buik. Verder voel die dier sy pad oop deur sensitiewe tentakels aan weerskante van die mond. Die dooie visse se binnekant word geheel en al uitgeëet, totdat net 'n sak van vel en bene oorbly. 'n Aantal van die diere kan hulle binne-in een vis voed. Altesame 123 slymlampreie is al in een dooie vis gevind.

Voorheen was hierdie diere 'n pes in die Noord-Atlantiese Oseaan, waar hulle vissermanne se vangste gereeld bederf het deur sterwende visse binne te gaan terwyl hulle in die nette spartel. Daar is weinig oor slymlampreie se voortplanting en hul jong stadia bekend. Een spesie, die Noord-Atlantiese slymlamprei (Myxine glutinosa), was vroeër volop in die Noordsee. Omdat die dier se habitat nou deur treilnette versteur word, is die spesie vandag skaarser.

'n Studie van die lampreie en slymlampreie kan vir bioloë ’n aanduiding gee van die gewoontes, fisiologie en inwendige anatomie van die Agnatha van 400 miljoen jaar gelede. 'n Mens moet egter in gedagte hou dat vandag se Cyclostomata 'n tydperk van omtrent 300 miljoen jaar se ontwikkeling deurgaan het nadat die ander lede van hulle klas uitgesterf het.

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0-908409-57-5 band

• Wikispecies het meer inligting verwant aan Lampreiagtiges