Mantis

Mantis
'n Chinese mantis (Tenodera aridifolia) verslind by-prooi (bo), en 'n eierpakkie of oöteek met 'n parasietwespe (onder)
Wetenskaplike klassifikasie
Domein:	Eukaryota
Koninkryk:	Animalia
Filum:	Arthropoda
Klas:	Insecta
Subklas:	Pterygota
Infraklas:	Neoptera
Superorde:	Dictyoptera
Orde:	Mantodea
Families
Chaeteessidae Metallyticidae Mantoididae Amorphoscelididae Eremiaphilidae Hymenopodidae Liturgusidae Mantidae Empusidae

'n Mantis is 'n insek wat tot die orde Mantodea behoort.^[1] Daar is meer as 2 400 verskillende spesies bekend, wat in om en by 30 families onderverdeel word. Die mantis het vroeër as die hottentotsgot of hotnotsgot bekendgestaan, maar dié benamings is mettertyd as rassisties ervaar en dien daarom vermy te word. In populêre literatuur staan die mantis ook as die bidsprinkaan bekend, 'n naam wat veral aftrek begin kry het ná die publikasie van André P. Brink se gelyknamige boek in 2005.

Hierdie insekte word dwarsoor die wêreld in gematigde en tropiese habitatte aangetref. Die mantisse se naaste verwante ordes is die termiete (voorheen Isoptera) en naverwante kakkerlakke (Blattodea) wat tans onder die Blattodea verenig word. Hierdie drie groepe word onder een superorde, die Dictyoptera, verenig.

Die mantis is 'n vleisvretende insek met vier vlerke, 'n besonder lang voorborsstuk en voorpote met hake. Die voorpote word omhoog gehou en aangewend om die insek se prooi te vang en vas te klem. Afgesien van die opvallende voorpote waarmee die mantis sy prooi vang, is die sterk, verlengde borsstuk en die beweeglike driehoekige kop sy belangrikste kenmerke. Hulle vreet veral insekte en ander klein diere, maar ook soms klein voëltjies.^[2]

Die wyfies vreet die mannetjies gewoonlik tydens paring op. Van die grootste spesies kan tot 16 cm lank word, maar die meeste spesies is heelwat kleiner. Mantisse van die familie Mantodea is die mees spesieryke groep.

Mantisse is oor die algemeen lang, slanke insekte met opvallende verlengde voorborssegmente (protoraks) waaraan die voorpote geheg is en waarop die kop gedra word. Die middelste (mesotoraks) en agterste borssegment (metatoraks) besit elkeen 'n paar lang, dun looppote en ʼn paar vlerke. Dit vorm min of meer ʼn geheel met die agterlyf. Die gedeelte sorg vir voortbeweging en voortplanting, terwyl die voorste gedeelte vir voedselvoorsiening gebruik word.

Die voorpote is besonder sterk ontwikkel. In die rustende posisie word hulle op kenmerkende manier onder die borsstuk gehou. Ondanks die voorpote se ingewikkelde bou, bevat dit al die onderdele van 'n normale insektepoot. Die heup (koksa) is baie lank en beweeglik, wat meebring dat die poot ver na voor gestrek kan word. Die dy (femur) is deur middel van die dyring (troganter) aan die heup verbind en het skerp stekels aan die onderkant.

Dit vorm saam met die skeen (tibia), wat ook stekels het en in 'n skerp haak eindig, die eintlike vangapparaat. Die skeen eindig in ʼn normale voet (tarsus) van 5 litte (tarsalia). Die betreklik klein kop het, behalwe 3 puntoë (oselli), ʼn paar groot saamgestelde oë wat die kop vanweë hulle ligging 'n driehoekige vorm gee. Die voelers is meestal draadvormig. Mannetjies het egter soms kamvormige voelers. Die monddele is van die sogenaamde bytend-kouende soort en stem in baie opsigte met dié van kakkerlakke ooreen.

Die meeste mantisse het goed ontwikkelde vlerke, maar by ʼn aantal spesies is dit baie kort. By sommige genera is die wyfiemantis selfs heeltemal sonder vlerke. Die smal voorvlerke is stewiger as die agtervlerke, wat baie breed is omdat die agterste gedeelte beter ontwikkel is. In rus word die gedeelte soos 'n waaier opgevou sodat die agtervlerke heeltemal deur die smal voorvlerke bedek kan word. Die agterlyf bestaan uit 10 segmente. Mannetjies se agterlywe is slank, maar die wyfies is dikwels baie breed, ten einde die eiertjies te huisves. Die laaste segment het 'n paar gelede aanhangsels (cerci). Die voortplantingsorgane is op die punt van die agterlyf.

Mantisse maak jag op ander insekte, en hul jagmetode is baie passief. Dikwels wag hulle vir lang tydperke bewegingloos totdat die prooi in die nabyheid is, of hulle loop met 'n kenmerkende skommelbeweging stadig in die rigting van hulle prooi, wat hulle as 't ware bekruip. Sodra die prooi binne trefafstand is, word die voorpote blitsvinnig na vore geskiet en die slagoffer met die tang vol stekels wat deur die dy en skeen gevorm word, gegryp. Die oë speel by die vang van die prooi 'n belangrike rol. Omdat hulle ver uitmekaar sit en vanweë die beweeglikheid van die kop op die prooi vasgenael kan word, is die mantis in staat om die afstand tussen hom en die prooi noukeurig te peil. Die insek word onmiddellik ná dit gevang is, opgevreet. Wanneer 'n mannetjie 'n wyfie van dieselfde spesie ontmoet, word sy voortplantingsdrang dadelik geaktiveer. Om nie self opgevreet te word nie, moet die mannetjie die wyfie baie versigtig van agter nader. Wanneer hy op die wyfie spring, klou hy op haar rug vas.

Indien die mannetjie nie vinnig optree nie, word hy terstond deur die wyfie opgevreet. Indien die sprong suksesvol is, volg 'n kort liefdespel met die voelers. Daarna volg die eintlike paring, wat 'n paar uur kan duur. Die mannetjie dra sy sperma in die vorm van 'n sakkie na die vroulike geslagsopening oor. Na paring word die mannetjie altyd deur die wyfie opgevreet. Sy begin dikwels selfs tydens paring al met haar "maaltyd". Die mannetjie, teen die tyd sonder kop en voorbors, voltooi die bevrugting nietemin.

Die wyfie begin reeds gou na paring om die eerste eierkapsule, wat 100 tot 200 eiertjies kan bevat, te lê. Die pakkie (oöteek) bestaan uit 'n skuimagtige massa wat vinnig hard word ná die eiertjies gelê is. Die onderskeie spesies het verskillende eierkapsules en kan gewoonlik daaraan uitgeken word. Hoewel die wyfie gewoonlik net een keer paar, kan sy verskeie eierkapsules lê. Ná verloop van tyd broei die eiertjies uit en verlaat die jong larwes die kapsule. Die tydsduur vir die uitbroei van die eiertjies hang hoofsaaklik van die temperatuur af. Die larwes is reeds soos die volwassenes gebou, maar het nog geen vlerke of geslagsorgane nie (onvolkome gedaanteverwisseling).

Die larwes begin dadelik na voedsel soek. Aanvanklik is hulle op klein insekte soos bladluise en klein vlieë aangewese, maar hulle vervel mettertyd en word aansienlik groter. Die proses herhaal hom 'n paar keer totdat die insekte na 5 tot 7 vervellings volwasse is. Die meeste mantisse is, wat vorm en kleur betref, besonder goed by hul omgewing aangepas – tot voordeel van hul eie jagmetode en veiligheid. Baie mantisse is groen en enkele spesies het 'n bladvormige verbreding aan die protoraks en pote.

Ander het weer verbrede vlerke wat bruin en gekrul is, sodat hulle baie na verdorde blare lyk. Daar is ook spesies waarvan die larwes dieselfde kleur het as die blomme waartussen hulle gewoonlik beweeg, en waar hulle vir insekte op die uitkyk kan wees. Daar is ook spesies waarvan die liggaam lank en dun is, en wat oorwegend bruin van kleur is. Hulle lyk byna soos lopende takke en is tussen die plantegroei feitlik onsigbaar. Sommige spesies in Suidoos-Asië en Australië is glansend metaalgroen van kleur. In die woestyngebiede van Afrika kom spesies voor wat baie kort en breed gebou is en met hulle lang pote baie vinnig kan loop. Baie mantisse vertoon ʼn dreigende of verskrikte houding wanneer hulle gesteur of aangeval word. Hulle lig hul bolywe op en sprei hulle angswekkende vangpote en vlerke plotseling en dreigend uit. By 'n aantal soorte word vlekke op die agtervlerke en voorpote ontbloot wat die skrikbeeld versterk. Een van die bekendste voorbeelde is die duiwelsblom (Idolomantis diabolicum) uit Oos-Afrika.

Daar word 8 families en 32 subfamilies onderskei, waarvan die familie Mantidae met 21 subfamilies verreweg die grootste is. Die bekendste en wydste verspreide spesie is ongetwyfeld Mantis religiosa, wat in Suid-Europa voorkom en ook in Japan aangetref word. Van die algemeenste spesies wat in Afrika voorkom, is die groot, groen mantis, Sphodromantis gastrica, wat in groen bome en bosse woon, waar hulle hoofsaaklik van ruspes leef. Ander spesies is die liggroen Miomantis en die bruinmantis, Tarachodes perloides.

• 
  'n Mantis religiosa-wyfie neem 'n dreigende houding aan
• 
  Sphodromantis gastrica-wyfie in Pilanesberg- N.P. in Noordwes
• 
  Drie puntoë is sigbaar tussen die voelers van dié Tarachodes-spesie

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409524 band