Gideon Scheepers

Gideon Scheepers
Kmdt. Gideon Scheepers as artilleris en hoof van die seinkorps
Geboortenaam	Gideon Jacobus Scheepers
Geboortedatum	4 April 1878
Geboorteplek	Middelburg
Sterfdatum	18 Januarie 1902 (op 23)
Sterfplek	Graaff-Reinet
Plek van graf	Onbekend
Lojaliteit	Boere
Diens/Tak	Heliografie
Jare in diens	1899–1902
Rang	Kommandant
Eenheid	Verkenningskommando
Veldslae/oorloë	Tweede Vryheidsoorlog --Slag van Magersfontein --Slag van Paardeberg

Kommandant Gideon Scheepers (*4 April 1878 – †18 Januarie 1902) was ʼn Boere- militêre leier en heliografis tydens die Tweede Vryheidsoorlog.

Gideon Jacobus Scheepers is gebore op 4 April 1878 te Middelburg in die Zuid-Afrikaansche Republiek as die seun van Jacobus Johannes Scheepers en Sophia Charlotte (née Van der Merwe). Op die ouderdom van 16 jaar word hy heliografis by die ZAR-staatsartillerie. In 1897 word hy bevorder tot korporaal. In Mei 1898 word hy gesekondeer na die Oranje-Vrystaat Artillerie. Hy word bevorder tot sersant.^[1]

Toe die Tweede Vryheidsoorlog uitbreek, vergesel hy die Vrystaatse kommando’s na hul wesgrens. Tydens die beleg van Kimberley skiet hy twee gevange swart mense dood omdat hulle na bewering spioene was.^[2] Generaal De Wet het hom as rapportryer gebruik. Later het De Wet hom bevorder tot kaptein en in bevel van sy eie verkennerskorps geplaas.^[3]

In Desember 1900 het Scheepers onder aanvoering van kommandant Kritzinger die Kaapkolonie binnegegaan.^[4] Binne 8 weke het hul paaie geskei.^[5] Kritzinger was terug in die Vrystaat op 29 April 1901. Hy het weer op 16 Mei die Oranjerivier oorgesteek.^[6]

In Julie 1901 het Kritzinger aan Scheepers geskryf en sy spyt uitgespreek oor Scheepers se afbrand van wonings. Hy vertrou dat Scheepers dit sal staak. Kritzinger was gekant teen die afbrand van private wonings want dit het vyandskap tussen die Boere en “Engelsch gesinde Afrikanders” verwek.^[7] Generaal Wynand Malan het Scheepers ook gewaarsku dat die afbrand van huise nie hul saak bevorder nie.^[8]

Nadat hy Kaapse Rebelle gewerf het, is hy op 22-jarige leeftyd bevorder tot kommandant van ʼn 150-maneenheid, die Witkoppenkommando (na aanleiding van die wit band op hul hoede),^[9] wat die Britse troepe die stryd in die Kaapkolonie moet aansê. Die klein kommando het veral sukses om Britse spoor- en telegraafverbindings in die Oos-Kaap te saboteer, terwyl hinderlae die Britse troepe verliese toedien. Hy het ook nie-blankes tereggestel wat hulle aan spioenasie vir die Engelse skuldig gemaak het. In hierdie skermutselinge word Scheepers se heldhaftigheid ten toon gestel. Dit lei daartoe dat Scheepers se teenwoordigheid in die Kaapkolonie meebring dat baie Kapenaars by die Boeremagte aansluit teen Brittanje. Gedurende 1901 is sy kommando hoofsaaklik in distrikte van Graaff-Reinet, Cradock, Murraysburg en Montagu bedrywig.

Gedurende die eerste helfte van 1901 was Murraysburg ʼn veilige hawe vir die Boerekrygers omdat daar nie genoeg mense uit die dorp bereid was om te help met die beskerming van die dorp nie.^[10] Op 27 Junie 1901 het Scheepers vir die burgemeester van Murraysburg gesê dat indien die Britte die dorp nie binne agt dae in garnisoen lê nie, hy alle openbare kantore sou afbrand. Die Britte het nie reageer op die dreigement nie en op 6 Julie is die openbare kantoor, poskantoor, hoofkonstabel se kantoor, die winkel van Herbert Sharwood en Rose-Innes se huis aan die brand gesteek.^[10]

Scheepers het reeds vroeg in September 1901 begin siek word. Teen 10 Oktober was hy te siek om voort te gaan en sy kommando het hom op die plaas Kopjes Kraal, digby die huidige Prins Albertwegstasie, agtergelaat. Die Britte het hom daar op 12 Oktober gekry en onmiddellik ’n dokter ontbied. Dr. Mearns se diagnose was onheilspellende obstruksie van die ingewande en blindedermontsteking.^[11] Op 8 November 1901 skryf Scheepers aan sy ma dat hy aan ingewandekoors ly.^[12] Gedurende die 1930’s het sommige van Scheepers se vorige makkers aangevoer dat hy deur ’n verraaier vergiftig is.^[13] Die outeur Shearing spekuleer dat dit moontlik depressie of posttraumatiese stresversteuring kon gewees het.^[14]

Aanvanklik word Scheepers gehuisves in ’n hospitaal op Matjiesfontein. Op 19 Oktober word hy geneem na die hospitaal in Beaufort-Wes. Op 14 November verskuif hulle hom na die militêre hospitaal in Naauwpoort. Op 9 Desember 1901 word hy na die tronk in Graaff-Reinet gestuur.^[15]

Scheepers het tereg gestaan op 16 aanklagtes: 7 van moord, 1 van poging tot moord, 1 aanklag dat hy gevangenes in ’n vuurlinie geplaas het, 1 van mishandeling van gevangenes, 3 aanklagtes dat hy mense ’n loesing (met ’n sambok) gegee het, 2 aanklagtes van saakbeskadiging (spoorlyn en trein) en 1 aanklag van brandstigting (wat 15 insidente ingesluit het). Die aanklaer het 52 getuies geroep.^[16] Scheepers het sy eie prokureur, Thomas Auret, aangestel om hom te verdedig.^[17]

Aanklag 1

Scheepers is aangekla dat hy Jacob Fillies en Kiedo vermoor het. Hierdie insident het plaasgevind op die plaas Secretariskraal in die Murraysburgdistrik. Die eerste getuie, Sharwood, ’n winkelier, het gesê dat hy Fillies en Kiedo uitgestuur het om te gaan verken. Toe hulle nie terugkeer nie, het hy ander mense uitgestuur en hulle het op Fillies en Kiedo se liggame afgekom. In Maart 1901 het Scheepers weer by Murraysburg aangedoen en hom toe vertel dat hy twee van sy (Sharwood) se verkenners by Secretariskraal doodgeskiet het. In kruisondervraging het hy gesê dat Kritzinger en Fouché ook in dieselfde omgewing was. Later het Scheepers aangevoer dat hy Sharwood gesê het dat hy net gehoor het dat twee van sy spioene doodgeskiet was.^[18]

Aanklag 2

Scheepers is aangekla dat hy skuldig is aan die moord van konstabel Moyewka. Die insident het plaasgevind op 18 Januarie op die plaas Brakwater in die distrik van Willowmore. John David Momberg het getuig dat hy ’n vorige lid van Scheepers se kommando was. Hy het getuig dat Scheepers aan Moyewka gesê het dat hy ’n spioen was en doodgeskiet sou word. Moyewka het toe weggehardloop en hy is geskiet. Scheepers se weergawe was dat toe Moyewka meegedeel is dat hy vrygelaat gaan word, hy weggehardloop het en toe doodgeskiet is.^[19]

Aanklag 3

In hierdie aanklag is beweer dat Scheepers vir Christian Smit vermoor het. Die insident het op 17 Maart op die plaas Uitkomst in die Jansenville-distrik plaasgevind. John Momberg en Johannes Jacobus Marais het getuig dat toe hulle op die plaas aankom het Smit daar vasgebind gelê. Scheepers het opdrag gegee dat hy doodgeskiet moes word. Dit is gedoen. Dick Nylokoka het getuig dat hy Smit se lyk daar gevind het met drie skote deur sy kop. Scheepers het getuig dat hy niks van die insident weet nie.^[20]

Aanklag 4

Die aanklagte was dat Scheepers skuldig is aan die moord van James Madlaila. Die moord was gepleeg op die plaas Rooiklip, Steytlerville op 7 Augustus 1901. Edith Carey het getuig dat sy by die opstal was toe die ongewapende oorledene daar aangejaag kom op ’n perd. Scheepers se manskappe het hom gejaag. Die oorledene het afgespring en op die werf gehardloop. Die manskappe het hom toe in die heup geskiet. Hulle gaan toe na ’n koppie, kom tien minute later terug en skiet hom dood. Scheepers het getuig dat sy manskappe aan hom verslag gedoen het dat die oorledene in ’n geveg doodgeskiet was. Verder weet hy niks van die insident nie.^[21]

Aanklag 5

Scheepers is onskuldig bevind op hierdie aanklag van moord.

Aanklag 6

Scheepers is daarvan aangekla dat hy op 7 September 1901 te De Fontein, Worcester, vir John Kennedy vermoor het. Die eerste getuie was Johannes David Kriel. Hy het getuig dat Scheepers se manskappe by die plaas opgedaag het met Kennedy as ’n gevangene. Hulle het hom vertel dat Kennedy by hul laer gekom het met ’n witvlag. Scheepers het later opgedaag en die huis binnegegaan. Daarna is Kennedy doodgeskiet. Die eienaar van die plaas, Burger, en ’n vorige lid van Scheepers se kommando, De Beer, het hierdie weergawe bevestig. Scheepers het aangevoer dat Kennedy deur ’n krygsraad skuldig bevind was van spioenasie omdat hy in siviele drag met ’n witvlag na hul laer gekom het.^[22]

Aanklag 7

Hierdie aanklagte het betrekking gehad op die moord van Zederas alias Jacobus Hermanus. Die voorval het by ’n winkel op 26 September plaasgevind. August Abrahams het getuig dat hy deur sy baas na die winkel gestuur is. Scheepers het hom en Zederas daarvan beskuldig dat hulle spioene was. Scheepers het hulle toe gedwing om lootjies te trek. Die verloorder, Zederas, is doodgeskiet en Abrahams is met ’n briefie na die Engelse gestuur. Daarin het Scheepers geskryf dat hy deur sy owerstes beveel is om alle naturelle spioene dood te skiet. Die Engelse moet daarom die skuld dra vir die bloedvergieting. Scheepers het nie hierdie weergawe betwis nie.^[23]

Aanklag 8

Scheepers is aangekla van poging tot moord omdat Scheepers en sy manskappe na bewering op 21 Mei 1900 naby die Marais Sylyn ’n treindrywer, Wassman, geskiet en gewond het. Henry Wassman het getuig dat klippe op die spoor gepak was en die trein het daarteen gebots. Skote is toe afgevuur en hy was gewond. Watson het getuig dat dit ’n passasierstrein was en dat daar ook vrouens en kinders op die trein was. Scheepers-hulle het sigare en perdeskoene verwyder. Scheepers het geen verskoning aangebied waarom Wassman geskiet moes word nie.^[24]

Aanklag 9

Hierdie aanklagte het betrekking op ’n loesing wat Peter Huggert toegedien is op 12 April 1901. Dit het by Vredenburg, Graaff-Reinet, gebeur. Een van Scheepers se manskappe het hom daarvan beskuldig dat hy voorheen hul teenwoordigheid aan die Engelse rapporteer het. Sy baas, Gideon Smith, het getuig dat hy £10 aangebied vir Huggert se loslating, maar Scheepers dit ignoreer het. Hy is 8 houe met ’n sambok toegedien en het toe bewusteloos geword. Scheepers het getuig dat die loesing op versoek van Smith toegedien was.^[25]

Aanklag 10

Die aanklagte was dat ene Swartbooi Goxo ’n loesing toegedien is by Spitskop. Nes die vorige geval het Scheepers aangevoer dat die loesing op Swartbooi se baas se versoek uitgevoer is. Scheepers was gebelg omdat die swartes "vanzelven" sy kommando se teenwoordigheid aan die Engelse verklap het.^[26]

Aanklag 11

Hierdie aanklag was vir die loesing wat Jan Aanhuizen toegedien is by Buffelsfontein. Aldus Scheepers is hy 15 houe gegee, in plaas van om doodgeskiet te word, al het hy in privaatklere verkenning gedoen.^[27]

Aanklagtes 12 en 13

Hierdie twee aanklagtes behels die barbaarse behandeling van krygsgevangenes. Scheepers het hulle beskryf as Koloniale Hollandssprekende Afrikaners.^[28] Hulle was lede van die Graaff-Reinet Guides. Pieter Booysen het getuig dat hulle gevang was in ’n geveg noord van Aberdeen.^[29] Hulle is toe geneem na Langfontein in die Kamdebooberge. Daarvandaan moes hulle voetslaan agter die kommando aan na die plaas Uitkomst en toe na Zeekoeigat, waar die kommando slaags geraak het met een van die Britse kolonnes.^[30] Aanvanklik was die gevangenes veilig langs ’n rivier, maar hulle was toe blootgestel aan die Britse vuurlinie.^[31] Die gevangenes moes loop totdat hulle Uitkomst in die Jansenvilledistrik bereik het. Hulle is nie kos gegee nie, maar kon vir hulself kos soek op die plase waar hulle aangedoen het.^[32] Scheepers het nooit verduidelik waarom hy hierdie krygsgevangenes vir byna twee weke saamgesleep het nie.^[33]

Aanklag 14

Hierdie aanklag het te doen met die skade aan die trein en is verbind aan aanklag 8.

Aanklag 15

Hierdie aanklag het te doen gehad met die vernietiging van die trein by die Maraissylyn.^[34]

Aanklagtes 16 tot 30

Meeste aanklagtes het brandstigting van woonhuise op plase en dorpe behels. Twee aanklagte het betrekking gehad op spoorwegeiendom. Tydens die verhoor het Scheepers erken dat hy verantwoordelik was vir die afbrand van meeste van die geboue maar dat sy luitenant verantwoordelik was vir die res. Hy het valslik getuig dat ’n krygsraad besluit het om Lord Kitchener te dreig dat, indien die afbrand van eiendom nie stopgesit word nie, voortgegaan sou word met die vernietiging van eiendom van mense wat nie vriendelik was teenoor die Republieke nie. Hy het valslik aangevoer dat hy in Maart 1900 ’n skriftelike opdrag, onderteken deur generaal De Wet en president Steyn, ontvang waarin hy aangesê is om dit te doen.^[35]

Die hofverrigtinge is afgehandel voor die einde van die jaar. Die oorkonde is toe na die “Judge Advocate General” gestuur vir sy beslissing en na Kitchener vir sy bevestiging. Op 17 Januarie 1902 is Scheepers meegedeel dat hy skuldig bevind is op alle aanklagte behalwe nommer 5 en dat hy ter dood veroordeel is.^[36]

Op 18 Januarie 1902 is Scheepers geblinddoek en aan ’n stoel vasgebind in die veld in die Karoo. Hy is gefusilleer en het agteroor te lande gekom langs die graf wat reeds gegrawe was.^[9] Die Britte het geweier om sy stoflike oorskot te oorhandig omdat hulle wou voorkom dat ’n held van hom gemaak word; daarom is hy ’n onbekende graf begrawe.

Scheepers verwerf martelaarstatus deur die Britse krygshof se optrede en hy word as een van die helde van die Boeremagte gereken.

Sy teregstelling het groot verontwaardiging in Suid-Afrika en oorsee ontlok. Selfs in die VSA het die Huis van Verteenwoordigers en die Senaat besluite ondersteun dat hy volgens die Geneefse Konvensie behandel moet word, maar hierdie pogings was te laat om sy teregstelling te voorkom. Alhoewel Scheepers op sommige van die aanklagte skuld erken het, het hy deurgaans aangevoer dat hy die bevele van hoër offisiere uitgevoer het. Dit is ook bekend dat selfs Britse offisiere hulle aan dieselfde dade skuldig gemaak het. Dit word ook betwyfel of ’n Britse militêre hof kragtens die internasionale reg bevoeg was om, terwyl die oorlog nog aan die gang was, die doodvonnis uit te spreek oor ’n krygsgevangene wat nie ’n Britse onderdaan was nie. Gideon Scheepers was ’n gebore Transvaler.

Scheepers se ouers het tot met hulle dood (Jacobus in 1934 en Sophia in 1956) na Gideon se oorskot gesoek. S.B. Spies skryf in die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel II: “Hy is op die plek van teregstelling begrawe en volgens sommige berigte is daar ongebluste kalk oor sy stoflike oorskot gegooi. Dit wil egter voorkom of sy liggaam daardie selfde nag nog deur Britse troepe opgegrawe is uit vrees dat sy kommando dit sou probeer terugkry. Daarna is S. op ’n onbekende plek herbegrawe, moontlik in die bedding van die Sondagsrivier. In 1904 is ’n plaaslike kommissie in die lewe geroep om die stoflike oorskot van Boere wat gedurende die oorlog op Graaff-Reinet tereggestel is, op te spoor. Ondanks navrae gerig aan die Britse regering en die militêre owerheid, was dit onmoontlik om vas te stel waar Scheepers herbegrawe is. ’n Latere kommissie onder die voorsitterskap van J.A. Smith het ewe min sukses gehad. Die feit dat sy stoflike oorskot nooit gevind is nie, het gelei tot die algemene opvatting, wat tot jare na die oorlog geheers het, dat hy nog in die lewe was.”^[37]

• Straatname in verskeie dorpe in Suid-Afrika
• Plaasname in die Karoo soos Scheeperskraal, Scheepersdrift en Scheepersrus^[9]
• Die toonsetting deur Hendrik Hofmeyr van die gedig Gebed om die gebeente^[38]
• Peter Klatzow se Suite vir Klavier From the Poets / Uit Ons Digkuns begin met ’n toonsetting van Gebed om die gebeente deur D.J. Opperman. Die Helgaard Steyn-prys is aan die komponis vir hierdie komposisie toegeken.
• Regiment Gideon Scheepers van die Suid-Afrikaanse Nasionale Weermag
• Die Gideon Scheepers-voetslaanpad in die Kamdeboo Nasionale Park^[39]

“	As ons gevra word waarom ʼn gedenksteen in 1978 opgerig moet word vir ʼn man wat in 1902 gesterf het is die antwoord eenvoudig. Die lewe en wese van hierdie man was van so ’n aard dat die geskiedenis hom in die heldesaal geplaas het en niks en niemand kan hom dit ontneem nie.	”
—Eerste Minister John Vorster

• Gedenksteen opgerig deur die Afrikaanse Kultuurgenootskap van Graaff-Reinet sowat 2 km buite Graaff-Reinet op die pad na Murraysburg in die Kamdeboo Nasionale Park. Die gedenksteen bestaan uit drie rotse wat in die omgewing gevind is en wat ʼn vlekvrye staalnaald regop hou. Die grootste rots verteenwoordig die standvastigheid van die jong Afrikanervolk en die twee gekantelde rotse simboliseer die volk wat onderdruk is maar nie geval het nie. ’n Vierde rots bevat die bewoording: Ter nagedagtenis aan Komdt. Gideon Jacobus Scheepers. Die onvergeetlike boereheld. Gebore dist. Middelburg 4 April 1878. Gefusilleer op Graaff-Reinet 8 Jan 1902. Sy lewe was beminlik. Sy stryd dapper. Sy dood onverdiend. Sy graf onbekend. Opgerig deur bewonderaars oor heel S. Afrika. Onthul in 1978, honderd jaar na Gideon Scheepers se geboorte, deur mnr. John Vorster.^[40][41]

• Meintjes, Johannes. 1969. Sand in the sword: the life and death of Gideon Scheepers. 242 p.
• Shearing, Taffy & David. 1999. Commandant Gideon Scheepers & the search for his grave. Privaat uitgegee. 240 p.
• Dr. Gustav S Preller, Scheepers se dagboek en stryd in die Kaapland, Nasionale Pers, Kaapstad, 1938.
• Constantine, R.J. 1998. The poisoning of Gideon Scheepers: the Anglo-Boer War 1899–1902: a true incident from the guerrilla war in the Cape Colony. Africa Institute. 28 p.

• Gebed om die gebeente deur D.J. Opperman^[42]
• Gideon Scheepers deur H.J. Pieterse
• Scheepers deur Elizabeth Molteno^[42]
• The cry of South Africa deur Olive Schreiner^[42]
• Droom en doen deur C. Louis Leipoldt^[42]
• Gideon Scheepers, Kommandant Gideon Scheepers en Kommandant Gideon Scheepers (2) deur Gert Strydom^[43][44][45]
• Manibus Gideon Jacobus Scheepers deur P.C. Boutens.^[46]

• Die Langkloof en die Anglo-Boereoorlog 1901

• Peter Joice (ed): The South African Family Encyclopaedia. Struik, 1989
• www.hvsgrt.org.za Hoër Volkskool-nuusbrief 2018
• www.graaffreinetmuseums.co.za/News08_02.doc.

• Gideon Scheepers-monument Geargiveer 14 Oktober 2012 op Wayback Machine
• Commandant Gideon Scheepers & the search for his grave Geargiveer 5 Maart 2014 op Wayback Machine
• AngloBoerWar.com