Frene Ginwala

Frene Noshir Ginwala (25 April 1932 - 12 Januarie 2023)^[1][2] was 'n Suid-Afrikaanse joernalis en politikus wat van 1994 tot 2004 die eerste Speaker van die Nasionale Vergadering van Suid-Afrika was.^[3] Sy was invloedryk in die skryf van die Grondwet van Suid-Afrika en 'n belangrike figuur in die vestiging van demokrasie in Suid-Afrika.^[3]

Ginwala is op 25 April 1932 in Johannesburg gebore, 'n Indiese Suid-Afrikaner uit die Parsi-Indiese gemeenskap van Wes-Indië.^[3] Ginwala het 'n aantal boeke geskryf wat handel oor verskeie aspekte van die stryd teen onreg.^[4][5] Vir haar pogings is sy deur internasionale en plaaslike instellings en regerings vereer.^[6][7][8]

Deur haar anonimiteit te gebruik, het sy 'n geweldige rol gespeel in die daarstelling van ondergrondse ontsnaproetes vir lede van die ANC (African National Congress) in die tydperk ná die Sharpeville-slagting en die verklaring van die Noodtoestand in 1960. Dit het onder meer die adjunkpresident van die ANC, Oliver Tambo, en Yusuf Dadoo, twee leiers van die bevrydingsbeweging beveilig. Sy het ook veilige huise georganiseer vir diegene wat in die land moes bly. Ginwala het ook die Natalse Indiër Kongres (NIK)-leiers Monty Naicker en J. N. Singh, wat vanuit die ondergrond geopereer het, bestuur nadat hulle daarin geslaag het om die polisie se arrestasiepoging te ontduik. Hulle instruksies was om deur die provinsie te reis en geld van geheime skenkers in te samel om die families te ondersteun wat behoeftig gelaat is deur die arrestasie van hul broodwinners onder die Noodtoestand wat vir vyf maande in die land van toepassing was.

Uiteindelik moes sy Suid-Afrika laat in 1960 verlaat en saam met Tambo, en Dadoo, het hulle 'n banneling-ANC-kantoor in Dar-es-Salaam, Tanganjika gestig wat nog tot 9 Desember 1961 onder Britse koloniale administrasie was. Die omverwerping van die Sultanaat van Zanzibar in Januarie 1964 het die weg gebaan vir die vorming van die Verenigde Republiek van Tanzanië in 1964. Afgesien van die ANC het sy haarself in 'n baie breë veld van aktiwiteite gewerp. Sy het lesings aan leerling-diplomate by Oxford Universiteit gegee waar sy vir haar PhD gestudeer het, sy het ook vir 'n aantal van die gevestigde media in die VK en elders geskryf, insluitend die BBC. Frene Ginwala was instrumenteel in die vestiging van 'n kommunikasiestelsel in die nuutgestigte Verenigde Republiek van Tanzanië. Op versoek van president Julius Nyerere het sy die besturende redakteur geword van die Engelssprekende dagblad Standard, en Sunday News.^[9][10] Gedurende die hele tydperk van haar ballingskap (sy het in 1991 na Suid-Afrika teruggekeer) het sy die wêreld deurkruis en die gruwels van apartheid en die stryd daarteen verkondig.^[11] Ginwala het akademiese titels van verskeie universiteite in Afrika en in die buiteland beklee. Sy was 'n prokureur; historikus; 'n politieke wetenskaplike, en het 'n doktorsgraad in filosofie van Linacre College aan die Oxford Universiteit verwerf.^[11][7]

In die eerste demokratiese Suid-Afrikaanse algemene verkiesing van 1994 is Frene Ginwala tot die Parlement van Suid-Afrika verkies. Sy is deur die ANC-koukus benoem en deur die parlement verkies as die Speaker van die Nasionale Vergadering van Suid-Afrika, 'n pos wat sy van 1994 tot 2004 beklee het. Ná aftrede as speaker het sy voortgegaan om in 'n aantal internasionale organisasies te dien, insluitend VN-filiale, as Trustee van die Nelson Mandela-stigting en as Kanselier van die Universiteit van KwaZulu-Natal. Ginwala is in April 2005 as die eerste kanselier van die Universiteit van KwaZulu-Natal aangestel. Sy was destyds een van slegs vier vroulike universiteitskanseliers in Suid-Afrika.^[12]

Die Suid-Afrikaanse president Thabo Mbeki het Ginwala op 30 September 2007 aangestel om ondersoek te doen na die nasionale direkteur van openbare vervolging, Vusi Pikoli, se geskiktheid om die amp te beklee.^[13] Sy het oor die algemeen ten gunste van Pikoli beslis, maar het swak kommunikasie tussen departemente gekritiseer. Sy het ook die direkteur-generaal van die departement van justisie en grondwetlike ontwikkeling, advokaat Menzi Simelane, wie se getuienis teenstrydig was, en sonder grondslag in feite of wet gekritiseer.^[14][15] Sy het ook harde woorde vir president Jacob Zuma gehad oor sy daaropvolgende aanstelling van Simelane as nasionale direkteur van openbare vervolging.^[16]

Ginwala sterf op 12 Januarie 2023 aan komplikasies van 'n beroerte wat sy twee weke tevore, op die ouderdom van 90, gely het.^[2]

• 2003: North-South Prize.^[17]
• 2005: Orde van Luthuli, in silwer.^[2]
• 2008: Order of the Rising Sun, 2008.^[8]