Adam Kok III

Adam Kok III
Adam Kok III in 1848
Kaptein van die Griekwas
Ampstermyn 1837 – 1875
Voorafgegaan deur	Adam Kok II
Persoonlike besonderhede
Gebore	16 Oktober 1811 Suider-Afrika
Sterf	30 Desember 1875 (op 64) Mzimkulu, Natalkolonie

Adam Kok III (16 Oktober 1811 - 30 Desember 1875) was 'n leier van die Griekwas in Suid-Afrika.^[1]

Hy was die seun van Adam Kok II en het grootgeword en skoolgegaan op die dorp Philippolis in Transorangia wat later as Griekwaland-Wes sou bekend staan. Sy vader is in 1835 oorlede en na 'n opvolgstryd met sy ouer broer Abraham, het hy in 1837 opperhoof van die Griekwas geword.

Na 'n reeks grondgeskille met die Britse koloniale regering in die Kaap en Boere van die Republiek van die Oranje-Vrystaat het Kok en sy volgelinge in 1861 besluit om oor die Drakensberg te trek waar hy Griekwaland-Oos gestig het.

Kok was ook verantwoordelik vir die stigting van die hoofstad van Griekwaland-Oos, Kokstad. Die gebied is egter eensydig deur die Britse owerhede in die Kaapkolonie geannekseer in 1874. Kok is afgeset en 'n jaarlikse pensioen betaal deur die koloniale owerheid. Hy het 'n jaar later in 'n ongeluk gesterf.^[2] In 1889 is Andrew Abraham Stockenström le Fleur (A.A.S. le Fleur I) as leier van die Griekwas aangestel.

Adam Kok III was een van die stamhoofde noord van die Oranjerivier wat in die tyd van die Groot Trek Britse beskerming geniet het. Die Kokstam het eers in die huidige Griekwaland-Wes gebly maar later na die omgewing van Philippolis verhuis. Nadat Kok al sy grond aan die Vrystaatse regering verkoop het, het hy en sy volgelinge na Griekwaland-Oos getrek (1861).

Hy is in 1875 daar oorlede, 'n jaar nadat Brittanje die gebied geannekseer het. Die eerste Adam Kok, stigter van die Kokstam van die Griekwas, was ʼn vrygestelde slaaf wat tydens die Nederlandse bewind aan die Kaap toestemming ontvang het om hom naby St. Helenabaai te vestig. Verskeie swerwerstamme soos Namakwas, Gonekwas, Hottentotte, Boesmans en Basters het hulle daar by hom aangesluit.

Adam Kok is in 1795 oorlede en opgevolg deur sy twee seuns, Cornelis en Adam II, elk met sy eie gevolg. Op aandrang van sendelinge van die Londense Sendinggenootskap het hulle geleidelik weswaarts getrek tot by die teenswoordige Griekwaland-Wes, waar hulle hulle by Klaarwater gevestig het. Korannas, Damaras en die Barendse (‘n ander basterstam met meer Blanke bloed as die Kokvolgelinge) het hulle ook in die gebied gevestig maar wou die gesag van die Koks nie aanvaar nie.

AI die bewoners van die gebied het as Basters bekend gestaan totdat hulle deur die sendelinge oorreed is om hulself Griekwas te noem en die naam van Klaarwater na Griekwastad te verander. Adam Kok II, wat deur die Britse owerheid in die Kaap as hoof van die Kokstam erken is, het vertroue in die sendelinge verloor en weggetrek na die teenswoordige Philippolis in die Vrystaat.

Sy broer, Cornel is, het hom oos van die Vaalrivier in die sogenaamde Campbell gronde gevestig. Kort daarna is Andries Waterboer by Griekwastad deur die Britte as hoof van al die Griekwas aangewys. Adam Kok II is in 1837 deur sy seun, Adam III, as hoof van die Kokstam opgevolg. Teen die tyd het die Groot Trek die gebied tussen die Oranje- en die Vaalrivier, bekend as Transoranje, in beroering gebring.

Die Griekwas in die weste wou hul onafhanklikheid behou en het die Blanke indringing as 'n gevaar beskou. Hulle het nogtans van hul grond aan die Blanke boere verhuur. In die ooste het die Basoeto's onder leiding van Mosjesj voortdurend met kleiner stamme soos die Baralongs getwis en planne beraam om die gebied wes van die Caledonrivier in besit te neem. In die suide was die Blanke trekboere lojaal teenoor die Britse owerheid en het hulself as onderdane van die Kaapkolonie beskou.

Daarenteen wou die Trekkers wat hulle in die noorde van Transoranje gevestig het, niks met die Britse owerheid te doen hê nie. Adam Kok het steun van die invloedryke Britse sendeling, dr. John Philip, ontvang. Op aanbeveling van Philip het die Kaapse goewerneur, sir George Napier, in 1843 'n verdrag met Kok gesluit waarvolgens Kok se onafhanklikheid deur Brittanje erken is. Kok moes wet en orde in sy gebied handhaaf en sou Britse beskerming geniet. 'n Soortgelyke verdrag is met Mosjesj gesluit. Die verdrae was deel van die sogenaamde verdragstaatstelsel waarvolgens vriendelike Nie-Blanke state as buffers aan die Kaapkolonie se grense moes dien. Verdrae is ook met opperhoofde langs die Oosgrens en met Faku van Pondoland gesluit.

Die verdrag van 1843 het Adam Kok se grondbesit vasgestel as die gebied tussen die Oranje- en die Modderrivier. Die Blankes in die gebied was nie bereid om die gesag van 'n Nie-Blanke te aanvaar nie en was ontevrede oor die beskerming wat Kok van Brittanje ontvang het. Toe Kok in 1845 'n Blanke boer laat arresteer omdat hy twee Griekwas gegesel het, het die Boere ʼn kommando onder aanvoering van Jan Mocke, leier van die Trekkers by die Vetrivier, teen die Griekwas op die been gebring.

Die Kaapse goewerneur, sir Peregrine Maitland, het hulp aan Kok gestuur en na 'n skermutseling by Swartkoppies moes die Boere terugval. Maitland het nuwe reëlings met Kok getref waarvolgens Kok se gebied in twee verdeel is. Die gebied tussen die Oranje- en die Rietriviere sou onvervreembaar wees, dit wil sê dit kon nie deur Kok en sy mense verkoop of verhuur word nie. Die gebied tussen die Riet- en die Modderrivier sou wei vervreembaar wees. Blankes kon grond in die gebied koop of huur vir periodes van 40 jaar. In 1846 is majoor H. Warden as Britse resident in Transoranje aangestel.

Hy het hom op die plaas Bloemfontein gevestig, van waar hy die vrede in die gebied moes bewaar. Warden het nie oor die nodige militêre mag beskik om wet en orde te handhaaf nie en het geen steun van die Trekkers in die noorde ontvang nie. Die onrus in die gebied het voortgeduur en in Februarie 1848 het Maitland se opvolger, sir Henry Smith, Transoranje namens Brittanje geannekseer. Adam Kok se gesag is daardeur tot sy onvervreembare grond beperk.

Verset deur die Trekkers onder leiding van Andries Pretorius is by die Slag van Boomplaats (1848) beëindig. Verskeie faktore het daartoe bygedra dat Brittanje besluit het om hom aan Transoranje te onttrek en die onafhanklikheid van die Trekkers tussen die Oranje- en die Vaalrivier te erken (Bloemfontein-konvensie, 1854). Brittanje het onderneem om geen verdere verdrae met Nie-Blankes noord van die Oranje te sluit nie maar het sy verdrag met Kok behou.

Die verdrag is egter so gewysig dat Kok grond in sy onvervreembare gebied ook kon verkoop. In 1857 het Adam Kok die Campbell gronde van sy oom Cornelis geërf, maar teen 1861 het hy al sy grond in die Vrystaat, insluitende die Campbell gronde, vir 4000 pond aan die Boere verkoop. Die Kaapse goewerneur, sir George Grey, het die sogenaamde Niemandsland (die huidige Griekwaland-Oos) aan Kok beskikbaar gestel en sowat 2000 Griekwas het daarheen getrek. Daar het hulle met behulp van die sendelinge Andrew Murray en William Dower Kokstad gestig en onafhanklikheid geniet.

Griekwaland-Oos moes as ʼn bufferstaat tussen die Basoeto's en die stamme aan die kus dien. In 1874 het 'n verandering in die Britse beleid daartoe gelei dat Brittanje Griekwaland-Oos, net soos die ander Nie-Blanke gebiede, geannekseer het. 'n Britse resident en 'n magistraat is in die gebied aangestel en Adam Kok het 'n pensioen van 1 000 pond ontvang, hoewel hy nog 'n gesagsposisie beklee het. Op 30 Desember 1875 het Kok onder 'n wa se wiel beland en 'n paar uur later gesterf. Hy is op Kokstad begrawe.

• Christopher Saunders (ed.), Black Leaders in South African History (1979) bl. 114-126 by Ross, R.J op [1]
• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409567 band