Prèmio Nobel

Alfred Nobel el zera nasesto inte el 21 de otobre del 1833 a Stocolma, fioło de un inprenditore èdiłe svedezo^[3]. El ze sta un chìmego, inzegnero e inventore, dopo èsar divegnesto inte el 1894 presidente de ła società Bofors, Nobel el ghea metesto in sesto vari esperimenti sui esplozivi: A ze sta cusita che eło el ghea cumulà na notàbiłe cuantità de schei, derivante dai breveti de łe so 355 invension, ła pì tanto conosesta de łe cuałe ła ze ła dinamite, descuerta forse asidentalmente doparando łe propietà sorbenti de ła farina fòsiłe su ła nitroglicerina. Gràsie a pòstere reserche Nobel el ghea parecià anca altri tipi de esplozivi, intrà i cuałi ła bałistite.^[4]

Inte el marzo del 1888, Ludvig Nobel, fradeło grando de Alfred, el zera morto inte un'esplozion inte el ndar de un'esperimento. Racuanti cuotidiani fransezi, retegnendo che el defunto el fuse l'isteso Alfred, i ghea anunsà ła so morte co tìtułi altro che adułatori:

(VEC)
«El marcante de morte el ze morto! El dotor Alfred Nobel, che tanta fortuna el ghea fato-sù catando magnere de copar pì zente pusìbiłe, pì rapidamente de cuanto no se gàpia mai fato prima, el ze morto ieri»

(FR)
«Le marchand de la mort est mort! Le Dr Alfred Nobel, qui fit fortune en trouvant le moyen de tuer le plus de personnes plus rapidement que jamais auparavant, est mort hier»

Nobel el ghe zera restà tanto małe dopo de ver lezesto sto necrołojo premauro, tanto che el ga scumisià a gaver timor de cofà che el saria sta recordà dai pòsteri.^[5] Fermo inte ła decizion de vołer figurar cofà un zentil fiłàntropo e no cofà un inplacàbiłe industriałe^[6], el ghea decidesto de destinar el 94% de ła so granda fortuna a l'istitusion de un prèmio da insegnir a chi che rende «i mejo servisi a l'umanità» inte i canpi de ła chìmega, fìzega, medezina, leteratura, o inte el favorir rełasion pasìfeghe intrà i pòpułi de ła Tera. A ze sta cusita che el zera nasesto el prèmio Nobel, regołarmente asegnà inte łe so vàrie declinasion partindo dal 1901. Ragnar Sohlman e Rudolf Lilljequist, cuełi che ga portà vanti łe ùlteme vołontà de Nobel (morto inte el 1896 inte ła so viła a Sanremo), i ghea istituio ła fondasion Nobel par ła zestion del patrimònio de Nobel (31 miłioni de corone svedezi) e par ła destribusion dei premi.^[7]

de sevente se reporta el testo de łe despozision testamentàrie de Nobel:

(VEC)

«Mi, Alfred Bernhard Nobel, declaro cuà, dopo tensionada reflesion, che ste cuà łe ze łe me ùlteme vołontà consernenti al patrimònio che dasarò a ła me morte. [...]
La totalità de cheło che resta de ła me fortuna ła vegnarà desponesta inte ła magnera sevente: el capitałe, investio in vałori seguri par me testamento, el constituirà un fondo i cuałi interesi i vegnarà destribuii ogni ano in forma de premi intr chełi che inte l'ano prima i gàpia portà el mejo benefiso a l'umanità. Dizesti intaresi i se dividarà in sìncue parte conpagne, che łe vegnar repartie de ła sevente magnera: na parte a ła persona che ła ga portà vanti ła descuerta o invension pì inportante drento del canpo de ła fìzega; na parte a la persona che ła ga portà vanti ła descuerta mejo pì inportante inte ła chìmega; na parte a la persona ła gàpia fato ła descuerta pì inportante drento el canpo de la fiziołozia o ła medezina; na parte a la persona che ła ga produzesto ła òpara pì rezaltante in tendensa ideałista drento del canpo de la leteratura, e una parte a ła persona che ła gàpie laorà de pì o mejo in favor de ła fradernità intrà łe nasion, ła abołision o redusion dei ezèrsiti ezistenti e par ła sełebrasion e promosion de congresi par ła paze. I premi par la fìzega e ła chìmega i vegnarà insegnii da ła Acadèmia Svedeza de łe Siense, cheło de fiziołozia e medezina el vegnarà concedesto da l'Instituto Karolinska de Stocolma; cheło de leteratura, da la Acadèmia de Stocolma, e cheło dei defenditori de ła paze, da un comità formà da sìncue persone ełezeste dal Storting norvejezo. El ze el me espreso dezidèrio che, al consédar de sti premi, no vegna considarà ła nasionałità dei candidai, ma che invese vègnee considarà i pì meritévułi, i sìpia pì o manco scandìnavi.

»

— Parize, 27 de novenbre 1895 - Parte del testamento de Alfred Bernhard Nobel.^[8]

El prèmio, zestio da ła Fondasion Nobel, el ze sta istituio de sevente a łe ùlteme vołontà de Alfred Bernhard Nobel. La prima insignasion dei premi ła ze stada fata inte el 1901, cuando che i zera vegnesti consegnai el prèmio par ła paze, par ła leteratura, par ła chìmega, par ła fiziołozia o ła medezina e par ła fìzega^[9]. No ghe ze invese el prèmio par ła matemàtega. Dal 1969 el ze sta istituio in pì el prèmio par l'economia in memòria de Alfred Nobel, istituio de sevente a na donasion de ła banca nasionałe de Svesia e da chel momento zestio insieme ai premi orìzenari.

I premi i vien zeneralmente insignii in otobre e ła serimònia de consegna ła vien fata a Stocolma inte el Konserthuset ("Sała dei concerti") inte el 10 de disenbre, aniversàrio de ła morte del fondatore, co escluzion del prèmio par ła paze che el vien insignio anca sto cuà senpre inte el 10 de disenbre, ma a Oslo. I premi inte łe spesìfeghe desipline (fìzega, chìmega, fiziołozia o medezina, leteratura e economia) i ze comunemente retegnesti i pì prestijozi insignìbiłi in sti canpi. Anca el prèmio Nobel par ła paze el conferise grando prestijo, tutavia par l'opinabiłità de łe vałutasion pułìteghe ła so insignasion ła ze sta calche volta conpagnada da polèmeghe.

El Nobel prevede ła insignasion de un totałe de schei^[10]. finmente al 2011 el zera de 10 miłioni de corone; dal 2012 el totałe el ze sta decurtà del 20% ma dopo inte el 2017 ła ze sta erlevada finmente a 9 miłioni de corone (869 000 eoro)^[11]. I premi i vien oncora finansiai gràsie ai intaresi otegnesti sul capitałe donà da Alfred Nobel, inte el scumìsio del secoło scorso.^[12]

La stòria dei Nobel ła ga vedesto de frecuente ła premiasion de łe stese persone in edision difarenti, o sanò de menbri de ła istesa fameja o de organizasion e menbri de organizasion che inte el corso dei ani i ga merità pì volte l'insignasion del prèmio.

Cuatro perone łe ga fin deso ciapà do premi Nobel:

• Marie Curie (1903 par ła fìzega e 1911 par ła chìmega);
• Linus Pauling (1954 par ła chìmega e 1962 par ła paze);
• John Bardeen (1956 e 1972 par ła fìzega);
• Frederick Sanger (1958 e 1980 par ła chìmega);

Solché Linus Pauling el ghea vinsesto do volte el prestijozo prèmio cofà sìnguła persona.

• Trè de ła fameja Curie i ga vesto cuatro Premi Nobel; sìncue contando el zènaro
  • Marie Curie do volte, inte el 1903 par ła fìzega e inte el 1911 par ła chìmega;
  • so mario Pierre Curie co eła inte el 1903 par ła fìzega;
  • so fioła Irène Joliot-Curie col mario Frédéric Joliot-Curie inte el 1935 par ła chìmega.
• I do fradełi Jan e Nikolaas Tinbergen, tuti e do insignii col prèmio Nobel: el primo inte el 1969 per l'economia e el secondo inte el 1973 par ła medezina.
• Roger David Kornberg, profesor de biolozia struturale a ła Stanford University, el ga vinsesto prèmio Nobel par ła chìmega inte el 2006, dopo sincuantani da so pare Arthur Kornberg, anca eło profesor a la Stanford University, premià col prèmio Nobel par ła medezina inte el 1959.
• Joseph John Thomson inte el 1906 el ga ricevesto el prèmio Nobel par ła fìzega par ła descuerta sperimentale de l'ełetron, e anca a so fioło George Paget, inte el 1937 insieme co Clinton Joseph Davisson par esperimenti su la difrasion de eletroni da retìculi cristałini.
• Niels Bohr, el ga ricevesto prèmio Nobel par ła fìzega inte el 1922 par contribusion fondamentałi a ła conprension de ła strutura atòmega e a ła creasion de ła mecànega quantìstega. Inte el 1975 so fioło Aage Bohr el ghea ricevesto el prèmio Nobel co Ben Roy Mottelson e James Rainwater nel 1975, par ła descuerta de ła cołesion intrà moti cołetivi e moti de partezeła inte i nùclei atòmeghi e par el desvilupo de la teoria nucleare bazada su sta conesion.
• William Henry Bragg e so fioło William Lawrence Bragg i ghea vinsesto el Premio Nobel par ła fìzega inte el 1915 par studi su l'analisi de ła strutura cristałina par dòparo del spetroscòpio a raji X. William Lawrence Bragg el ze sta anca el pì zóvane vinsidor de un Nobel de ła stòria, gavendo ciapà el anbisià prèmio a solché 25 ani.
• Hans von Euler-Chelpin, imigrà da ła Zermnia in Svèsia, el ghea vinsesto el prèmio Nobel par ła chìmega inte el 1929, e so fioło Ulf von Euler el ghea vinsesto el prèmio Nobel par ła medezina inte el 1970.
• El fìzego indian Chandrasekhara Venkata Raman el ghea vinsesto el prèmio Nobel par ła fìzega inte el 1930 par i so studi su ła difuzion de ła luze e par ła descuerta de l'efeto òtego che da eło el ciapa el nome (efeto Raman). Raman el ze so zio de l'astrofìzego Subrahmanyan Chandrasekhar, anca eło premià col Nobel par ła fìzega inte el 1983 par studi revardanti procesi so ła strutura e l'evołusion de łe stełe e altre descuerte arenti intrà sti cuà el lìmite de Chandrasekhar.
• Esther Duflo e so mario Abhijit Banerjee i ze stai insignii inte el isteso tenpo del prèmio Nobel par l'economia inte el 2019 par l'istesa motivasion, o sia, par l'abordajo sperimentałe inte ła lotta a ła poartà globałe.

•   Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so Premio Nobel
•   Scholia el detien schemi gràfeghi so Prèmio Nobel

• (inglezo) Sito ufisałenobelprize.org. Sconosesta: inglezo (juto)  
• Nobel Prize (canale ufisałe)YouTube.  
• (EN) Nobel PrizeEnçiclopedia Britannica, Encyclopædia Britannica, Inc.  
• (EN, FR) Nobel PrizesEnçiclopedia canadese.  
• (EN) Prèmio NobelThe Encyclopedia of Science Fiction.  
• (EN) Prèmio NobelInternet Movie Database, IMDb.com.