Temza

Temza
inglizcha: Thames
Temza daryosi
Tavsif
Uzunligi	334
Suv sarfi	m³/s
Joylashuvi
Davlat	Birlashgan Qirollik
Tuman	i
Temza

Temza (inglizcha: Thames; lotincha: Tamesis) — Buyuk Britaniyadagi eng katta daryo. Uzunligi 334 km, havzasining maydoni 15,3 ming km². Kotsuold qirlaridan boshlanib, London havzasidan oqadi va keng estuariy hosil qilib Shimoliy dengizga quyiladi. Oʻrtacha suv sarfi quyi qismida 260 m³/sek. Qishda toʻlib oqadi. Muzlash faqat juda sovuq qishda sodir boʻladi. Temza daryosining quyi oqimiga suv toshqinlari taʼsir qiladi (ularning Londondagi balandligi 6-6,5 m gacha), ular Teddingtongacha etib boradi (bu yerda Temza tubi toʻgʻon bilan toʻsilgan). Temzaga tutash hududlarni suv toshqinlaridan himoya qilish uchun daryoning quyi oqimi va estuariy qirgʻoqlari himoya toʻgʻonlari bilan, shaharlarda esa qirgʻoqlar bilan mustahkamlanadi. Dengiz suvi koʻtarilganda Temzaning suv sathi London shahri hududida 6,5 m gacha koʻtariladi. Daryoda kema qatnaydi, London shahrigacha dengiz kemalari ham kira oladi. Temza boʻyida Oksford, London (daryo va uning estuariysi boʻylab 60 km masofaga choʻzilgan) shaharlari joylashgan. Temza kanallar orqali Bristol qoʻltigʻi, Irlandiya dengizi va mamlakatning markaziy qismidagi sanoat markazlari bilan bogʻlangan.

Temza — bu daryoning keltcha nomidan kelib chiqqan — Tamesas (Pro-Celtic *tamēssa dan), lotin tilida Tamesis deb yozilgan va zamonaviy Welsh Tafwys „Thames“ da aks ettirilgan. Bu nom „qorongʻi“ degan maʼnoni anglatadi va Irl bilan taqqoslanadi^[1][2]. Boshqa farazlarga koʻra daryo nomi hind-evropagacha boʻlgan nomaʼlum yozuvga (ehtimol, pikt tili bilan bogʻliq) yoki keltgacha boʻlgan hind-evropa ildiziga bilan bogʻliq^[3].

Rim istilolari davrida Rim legionlari bir necha bor Britaniyaga yetib borishdi. Yuliy Sezar oʻzining birinchi harbiy yurishini miloddan avvalgi 55-yilda Britaniyada amalga oshirdi. Bir yil oʻtgach, u Britaniyag qaytib keldi, lekin daryo oldinga siljishiga toʻsqinlik qildi va uni Temesis deb nomladi. Ammo rimliklar faqat 90 yil oʻtgach, imperator Klavdiy davrida inglizlarni zabt etishga muvaffaq boʻlishdi.

Oʻsha paytda Temza yaqinidagi yerlar botqoqlar bilan aralashib oʻtib boʻlmaydigan ignabargli va bargli oʻrmonlar edi. Keyinchalik, daryoning ogʻzidan 50 kilometr uzoqlikda, rimliklar yogʻoch koʻprik qurdilar. Aynan shu joyda, daryoning shimoliy qirgʻogʻida, rimliklar port shahrini qurishgan, ular Londinium deb atashgan, bu baʼzi tarixchilar va tilshunoslarning fikriga koʻra, koʻlda shahar yoki qalʼa degan maʼnoni anglatadi.

Keyingi toʻrt yuz yil ichida rimliklar boshqa Yevropa davlatlari bilan savdo aloqalarini rivojlantirdilar va Oʻrta yer dengizidan qimmat baho mahsulotlarni, jumladan, Livan sadrini ham olib kelishdi. Temza daryosi orqali imperiyaning boshqa qismlaridan Londonga yuk olib kelgan. Shuning uchun bu shahar tez orada muhim savdo-iqtisodiy markazga aylandi.

Varvarlar hujumiga uchragan va jiddiy ichki qarama-qarshiliklarni boshdan kechirgan Rim imperiyasi asta-sekin uzoq mamlakatlardagi oʻz postlarini tark etdi. Rimliklar Britaniyani milodiy 410-yilda tark etishdi. Rim imperiyasining qulashi bilan London va Temza qirgʻoqlari asta-sekin huvillab qoldi, savdo tanazzulga yuz tutdi. XI asrda bosqinchi William bosqiniga qadar Angliya-Sakson qirollari Londondan 12 mil uzoqlikda joylashgan Kingstonda toj kiyishgan. William 1066-yilda Vestminsterda taxtga oʻtirgandan soʻng, London minorasi deb nomlanuvchi bir vaqtlar Rim shahri oʻrnida qalʼa qurdi. U oʻz kuchini mustahkamlashni va savdoni rivojlantirishni, va portni nazorat qilishni xohladi. Savdo yana gullab-yashnadi va London aholisi oʻn minglab odamlarga koʻpaydi.

Londondan qariyb 35 kilometr gʻarbda, ohaktosh qoyada Fatih William yana bir qalʼa — Vindzorni qurdi. Keyinchalik u ingliz qirollarining qarorgohiga aylandi. Bugungi kunda qalʼa sayyohlar uchun sevimli joyga aylangan. 1209-yilda Londonda Temza ustidagi tosh koʻprik qurilishi yakunlandi. Qurilish 30 yil davom etdi. Ushbu gʻayrioddiy inshootda doʻkonlar, uylar va hatto ibodatxona joylashgan edi. Koʻprikning ikkita tortiladigan qismi ham bor edi va janub tomonda mudofaa uchun Sautvort minorasi bor edi. 1215-yilda Vindzor yaqinidagi Temza qirgʻogʻida, Runnymede oʻtloqida qirol Ioann Landless mashhur Magna nizomini muhrladi. Bu nizomga koʻra qirol oʻz fuqarolariga maʼlum huquq va erkinliklarni kafolatlabgina qolmay, balki London, portlar va savdogarlarning imtiyozlarini ham tasdiqlagan. Keyingi asrlarda Temza qirgʻoqlarida savdo shunchalik oʻsdiki, natijada daryo kemalarni sigʻdira olmadi. Ikki yuz yil oldin Temza iskalalarida bor-yoʻgʻi 600 ta kemaga xizmat koʻrsatish mumkin edi, baʼzan esa portda ikki minggacha kemalar yuk tushirish navbatini kutishardi. Bu toʻplanish natijasida yuklarni oʻgʻirlash jiddiy muammoga aylandi. Kechasi oʻgʻrilar arqonlarni kesib tashlashdi va kemalar ularni oʻgʻrilar bilan kichik qayiqlar kutib turgan iskaladan pastga olib ketishdi. Ushbu muammoni bartaraf etish uchun Londonda dunyodagi birinchi daryo politsiyasi tashkil etilgan boʻlib, u hozir ham faoliyat yuritmoqda.

Biroq, bu portlarning ishlashidagi qiyinchiliklarni bartaraf etish uchun etarli emas edi. Shu sababli, XIX asrda Britaniya parlamenti Temza daryosining ikkala qirgʻogʻi boʻylab pasttekisliklarda qurilishi kerak boʻlgan dunyodagi eng katta yopiq iskala tizimini qurishni maʼqulladi. 1800-yillarning boshlarida Surrey tijorat porti, London porti va boshqalar qurildi. Keyin 1855-yilda Royal Victoria porti va 1880-yilda Royal Albert porti qurilgan.

1843-yilda ikki muhandis ota va oʻgʻil Mark va Isambard Brunel Temza qirgʻoqlarini bogʻlovchi uzunligi 459 metr boʻlgan dunyodagi birinchi suv osti tunnelini qurishni yakunladilar. Bugungi kunda u Buyuk London metrosining bir qismidir. 1894-yilda Londonning diqqatga sazovor joylaridan biri boʻlgan Tower Bridge qurilishi yakunlandi. Towernimg qanotlar 76 metrgacha yetadi va bu ikki minora orasidan yirik kemalar oʻtishiga imkon beradi. 1858-yilda kanalizatsiya tizimi yoʻqligi sababli sanoat chiqindilari va najaslar Temzani shunchalik koʻp ifloslanganki, bu hodisa „Buyuk badboʻy hid“ nomi bilan mashhur boʻlgan.

XX asr boshlariga kelib, Londonning port tizimi yaxshi yoʻlga qoʻyildi va tobora koʻpayib borayotgan ulkan kemalarga xizmat koʻrsata boshladi. Qirol Gorge V nomi bilan atalgan soʻnggi port 1921-yilda qurib bitkazilgach, London „dunyodagi eng katta va eng boy port tizimi“ga aylandi.

Temzaning 38 ta irmoqlari bor, ularning asosiylari Chern, Lich, Koul, Koln, Vindrush, Evelod, Charvell, Oak, Tem, Pang, Kennet, Loddon, Koln, Vey, Mol, Brent, Vendl, Effra, Westbourne, Fleet, Ravensbourne (Deptford Creek), Ley, Darenth va Ingreborn.

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

Gidrologiyaga oid ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib, Vikipediyaga yordam berishingiz mumkin. k m t