I va II jahon urushi davrida Fransiya

Fransuz Respublikasi République française
Bayroq Gerb
Shior: Liberté, Egalité, Fraternité
Madhiya: La Marseillaise
Poytaxt	Parij 48°51′N 2°21′E / 48.850°N 2.350°E / 48.850; 2.350
Rasmiy til(lar)	fransuz
Din (2020)	58.1% xristian 31.9% dinsiz 8.3% islom 0.7% boshqalar[1]
Hukumat	Prezidentlik respublika
• Prezident	Emmanuel Macron
• Bosh vazir	Jean Castex
Qonun chiqaruvchi hokimiyat	Parlament
• Yuqori palata	Senat
Respublika (22-sentabr 1792-yil)
Maydon
• Butun	547,030 km2 (48-oʻrin)
• Suv (%)	0.86 (2015)[2]
Aholi
• 2019-yilgi roʻyxat	67 413 000[3] (20-oʻrin)
• Zichlik	116/km2
YIM (XQT)	2019-yil roʻyxati
• Butun	$3.232 trillion[4] (9-oʻrin)
• Jon boshiga	$49 492[4] (24-oʻrin)
YIM (nominal)	2021-yil roʻyxati
• Jon boshiga	$44 995[4] (24-oʻrin)
Pul birligi	Yevro (€) (EUR)
Vaqt mintaqasi	UTC+1
��� Yoz (DST)	UTC+2
Qisqartma	FR
Telefon prefiksi	33
Internet domeni	.fr

Birinchi jahon urushining^[5] mashhur qo'mondoni Jozef Joffre^[6] Germaniyaning navbatdagi bosqinini imkonsiz qiladigan mustahkam mudofaa chizig'ini o'ylab topdi. Fransiya harbiy vaziri Andre Maginot^[7] qurilishni boshlagan (1930) va istehkom uning nomi bilan atalgan edi. Natijada keng va murakkab mudofaa tizimi paydo bo'ladi. Bu mudofaa istehkomlarning oxirgisi emas edi - bu Gitlerning^[8] tashvishlanishiga arzidigan yanada kattaroq Atlantika devori edi. Fransiya o'z qirg'oqlari bo'ylab va Shimoliy Afrika yerlarida mudofaa qurdi. [Kaufmann] Bu ulkan mudofaa tizimi edi, ularning aksariyati yer ostida qurilgan. Bomba o'tkazmaydigan artilleriya qutilarini himoya qiluvchi tankga qarshi o'rindiqlar va hap-dori qutilari bilan bir-biriga bog'liq bo'lgan uchta mustahkamlangan tizinlari bor edi. Ushbu beton va po'latdan yasalgan joylar Lyuksemburg va Shveysariya o'rtasidagi hududlarda cho'zilgan. Artilleriya joylashgan hudud va o'zaro bog'langan kuchli nuqtalar nemis bosqinini to'xtatish uchun mo'ljallangan edi. Maginot chizig’i tarixga ulkan harbiy muvaffaqiyatsizlik sifatida kirdi. Negaki bu aslida, bu nemislarning yorib o'tishiga to'sqinlik qildi, ammo nemislar uni aylanib o'tishdi. Maginot nemislarni aylanib o'tishga majbur qilgan bo'lsa-da, unga sarflangan xarajat Fransiya uchun judayam qimmatga tushgan edi. U 7,000 million frankga tushdi va Fransiya mudofaa xarajatlarining katta qismini talab etgan edi. Fransuz harbiy amaldorlarining rejalariga ko’ra Maginot chizig'ining shimolidagi kuchli o'rmonli va tepalikli hudud bo'lgan Ardenlar hududidan tanklar o'tolmasligiga, shuning uchun uni osongina himoya qilish mumkinligiga ishonishdi. Ehtimol, Maginot chizig’ining eng katta zaif tomoni xarajatda edi. Fransiya bunga shunchalik ko'p pul sarfladiki, u hatto kuchli mudofaa chizig'i orqasida mudofaasida turuvchi uchun zarur bo'lgan havo kuchlari, mobil zirh va piyoda askarlarini e'tiborsiz qoldirdi, ya’ni ularga mablag’ kam sarflandi. Bu, albatta, juda muhim edi, chunki Maginot chizig’i hech qachon oxiriga yetmagan, qurilish tugallanmagan, Maginot chizig’ini yanada davom ettirish rejalari mavjud bo’lgan. Shunday qilib, Maginot chizig’i Belgiya^[9] davlati chegarasida to'xtaydi.

Fransiya Birinchi jahon urushida g'alaba qozongan bo'lsa-da, bu juda qimmatga tushdi. Siyosiy muhit tobora bo'linib bordi. Millatchilik, sotsialistik pasifizm, antisemitizm, ksenofobiya va boshqa siyosiy mavzular urushdan keyingi siyosiy maydoniga chiqadi. O'ta o'ng va fashistik partiyalar paydo bo'ldi, garchi ular ko'plab kichik partiyalar orasida bo'linib ketgan bo'lsalar ham. So'l partiyalarning ahamiyati ortib bordi va saylovlarda sezilarli muvaffaqiyatlarga erishdi. 1930-yillardagi depressiya siyosiy ziddiyatlarni yanada kuchaytirdi. Leon Blum^[10] boshchiligida bir muddat Xalq fronti hukumati tuziladi.

Buyuk Britaniya-Germaniya dengiz shartnomasi^[11] imzolanishi bilan inglizlar nemislar bilan biroz bo’lsada tinchlantirish siyosatini boshlagan edi. Ular Fransiya bilan ingliz-nemis dengiz shartnomasini tuzish haqida maslahatlashib ham ko’rmagan. Fransuzlar dastlab nemislarga qarshilik ko'rsatish uchun o’zlar ittifoqchi davlatlarsiz siyosat olib borishga harakat qilishdi, ammo bu muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Germaniya qayta qurollanishidan oldin be’malol Fransuz armiyasi Germaniyaning ichki-ishlariga be’malol aralashishi mumkin edi. Birinchi jahon urushi paytida Fransuz armiyasi g'arbiy frontning tayanchi bo'lgan edi va o’z navbatida 1935-yilda Yevropagi eng kuchli armiyaga ega davlat ham edi. Germaniyaning qayta qurollanishi Fransiyani tashvishga solidi va Fransuzlarning Germaniyani kuchayib ketishiga qarshi harakatlari samarasiz tugaydi. Shunday sharoitda Sovet^[12] davlatidan yordam so’rash ayni muddua edi. Fransiya hukumatidagi antikommunistlar harbiy harakatlarni Sovetlar bilan birgalikda davom ettirish uchun Sovet^[12] va Fransiya Bosh shtablari o'rtasidagi uchrashuvlarga ruxsat berishdan bosh tortdilar. Yevropaning Sharqida polyaklar va ruminiyaliklar nemis hujumiga uchrashganida sovet qo'shinlarining g'arbga harakatlanishini ma'qullashdan bosh tortdilar. Nemislar Reyn hududlarini harbiylashtirgandan so'ng, Fransiya armiyasi Polsha, Chexoslovakiya, Ruminiya va Yugoslaviya kabi mamlakatlarga yordam berishga mutlaqo imkoni qolmadi. Natijada Kichik Antanta qulab tushdi. Italiyaning Efiopiyaga bostirib kirishi va Ispaniya fuqarolar urushi^[13] kabi boshqa voqealar Fransuz pozitsiyasini yanada zaiflashtirdi. Shunday qilib, Germaniya qayta qurollangan davrda Fransiyada Buyuk Britaniyaga ergashishdan boshqa iloji qolmadi va Gitlerni tinchlantirishga qaror qildi.

Xalq fronti^[14] kommunistlar, sotsialistlar va boshqa so’l qanot siyosiy partiyalarning koalitsiyasi boʻlib, 1930-yillarda Fransiyada siyosiy hokimiyat va ijtimoiy islohotlarni amalga oshirish uchun paydo boʻlgan. Bu fashizm tahdidiga, ayniqsa Germaniyada fashistlarning kuchayishiga munosabat edi. 1936-yilgi saylovlarda Xalq fronti gʻalaba qozondi va Léon Blum^[10] Fransiyaning birinchi sotsialistik bosh vaziri boʻldi. Depressiya Xalq fronti gʻalabasiga asosiy sabab boʻldi. Xalq frontining iqtisodiy siyosati umuman muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Ular ishchilar uchun qisqaroq ish soatlari va yozgi ta'tillar kabi yutuqlarga erishdilar. Biroq, bu hukumat davrida hosildorlikning oshishi ta’minlanmadi. Buning ta'siri natijasida Fransiya sanoati va ishlab chiqarishini keskin kamaydi, nemis zavodlari esa to'liq quvvat bilan qurol va boshqa harbiy texnika ishlab chiqara boshladi. 1936-yilgi ish tashlashlar hukumatning obro'siga ta'sir qildi. Hukumat Yevropadagi birinchi fashistik harbiylarning ekspluatatsiyasi bo'lgan Ispaniya fuqarolar urushiga aralashmaslikka qaror qildi. Xalq fronti nafaqat siyosiy harakat, balki ijtimoiy va madaniy harakat ham edi. Harakatning maqsadi 1930-yillarda Fransiyaning yuqori darajada bo'linib ketgan jamiyatini ajratib turuvchi an'anaviy to'siqlarni yo'q qilish edi. Bu hukumatning ba’zi islohotlarining natijasizligi tyfayli "Blumdan ko'ra Gitler yaxshiroq" degan ibora eshitila boshladi. 1940-yilda Germaniya g'alabasidan keyin Blum^[10] va Xalq frontini Fransuz harbiy amaldorlari emas, balki Vichi siyosatchilari aybladilar. Xalq fronti oʻz oldiga qoʻygan koʻplab maqsadlarni amalga oshira olmaydi, ayniqsa, Fransiyani nemislarga qarshilik koʻrsatishga tayyorlamagan boʻlsa-da, Xalq fronti haqidagi afsona zamonaviy Fransiyada afsonaviy maqomga ega boʻldi.

Gitler Sudetdagi etnik nemislarga nisbatan yomon munosabatda bo'layotganini da'vo qilib, Chexoslovakiyaga qarshi o'z qarashlarini kuchaytira boshladi. Natsistlarni qayta qurollantirish dasturiga asosan , Reyn va Anshlyusni Avstriya bilan qayta harbiylashtirish Chexoslovakiya uchun xavotirli ish bo'ldi. Bundan tashqari, Britaniya va Fransiyadan umuman javob bo’lmadi. Fransiya bilan mudofaa ittifoqiga ega bo'lgan chexlar jangga tayyor edilar. Gitler 1938-yilda nemis aholisi ozchilikni tashkil etgan Chexoslovakiyadagi Sudet talab qildi. Nevill Chemberlen^[15] -Buyuk Britaniya Bosh vaziri urushga "... biz yaxshi bilmaydigan odamlar o'rtasida uzoq mamlakatda janjal kelib chiqishi" tahdid solishi naqadar dahshatli ekanligini bilamiz. Britaniya parlamentining taniqli a'zosi matbuotga: "Nima uchun Bolqondagi bizlarga nisbatan past davlat bilan ovora bo'lishimiz kerak?” Yakunda inglizlar va Fransuzlar Myunxenda bo'lib o'tgan muzokaralarda taslim bo'lishdi ya’ni Gitler o’z maqsadiga erishdi. Chemberlen Londonga qaytib kelib, Gitler tomonidan imzolangan shartnomani oladi va uni kutib turgan jurnalistlarga “tinichlik” kafolatlanganligiga ishontirdi. Yevropa yetakchilaridan biri Sovet Marshall Stalin Myunxen konferentsiyada bo'lmagan va ingliz va fransuzlar Gitlerga qarshi ittifoqchi davlatlar sifatida ishonish mumkin emas degan xulosaga keldi. Amerika Qo'shma Shtatlarining ta'siri kamroq edi albatta. Myunxen haqida ko'plab javobsiz savollar mavjud. Ba'zilarning ta'kidlashicha, agar ittifoqchilar o'zlarining shartnoma majburiyatlarini bajargan bo'lsalar, Vermaxt urushga bormasdan, Gitlerni hibsga olgan bo'lar edi.

Natsistlar va Sovet Ittifoqi davlatlari o’rtasidagi o’zaro hujum qilmaslik to'g'risidagi pakt (1939-yil avgust) Germaniyaning Polshaga bostirib kirishini va bo'linishini deyarli kafolatladi. Natsistlar Polshaga bostirib kirdilar (1939-yil 1-sentabr), sovetlar esa sharqdan (17-sentabr) hujum qildilar. Gitler nihoyat o'zi xohlagan narsaga erishdi, u buyuk urush rahbari bo'ldi. U endi o’zidan nafratlangan siyosatchilar bilan tamomila aloqalarni uzdi, Britaniya ham, Fransiya ham Polshaga nisbatan majburiyatlarga ega edi. Ikkalasi ham natsistlarni chekinishg, Polshadan chiqib ketishini talab qildi, lekin natijalar samarasiz bo’lib chiqdi. Natsistlar javob bermagach, Fransiya Angliya kabi Germaniyaga urush e'lon qildi (1939-yil 3-sentabr). Bosh vazir Chemberlenning xalqqa radio murojaati tarixdagi eng mashhur radio murojaatlardan biridir. Uning ovozi urush qilishga tayyor bo'lgan qat'iy rahbarlardan biriga o’xshamasdi, vada bergan tinchlik kafolatini bajara olmagan qalbi singan odamga o’xshardi. Buyuk Britaniya va Fransiyaning asosiy manfaatlari urush qilish emas, balki qurbonlarning oldini olish edi. Ittifoqchilar Polshaga yordam berishga urinishmadi. Gitler ular hujum qilmasliklarini hisoblab chiqdi va shuning uchun Vermaxtning to'liq kuchi Polshaga tashlashga qaror qildi. Fransuz armiyasi Maginot chizig'ining orqasida xavfsiz tarzda qolidi. Inglizlar Britaniya ekspeditsiya kuchlarini (BEF) shimoliy Fransiyaga ko'chirishni boshladilar va Belgiya chegarasi bo'ylab pozitsiyalarni egalladilar. Belgiya, o'z navbatida, betaraflik ularni urushda qatnashishdan qutqaradi, deb umid qilgan edi. Polshaga yordam berish o'rniga, Buyuk Britaniya ham, Fransiya ham o'z farzandlarini qishloqqa jo'natib, be’malol urush harakatlarini qilmadi.

Natsistlarning Polshani bosib olishi Gʻarb davlatlarining harakatsizligiga olib keldi. Germaniyaning navbatdagi qadami G'arbga zarba berish ekanligiga shubha yo'q edi. Gitler bir nechta G'arbiy Front hujumlarni rejalashtirgan, ammo Bosh shtab turli sabablarga ko'ra, birinchi navbatda ob-havoning mos kelmasligi tufayli uni amalga oshirmaslik ko'ndirishga muvaffaq bo'ldi. G’arb davlatlarining “Harakatsizlik” pozitsiyasi matbuot tomonidan "Soxta urush" deb nomlandi - bu atama dastlab senator Bora tomonidan ishlab chiqilgan. Fransiya armiyasi Maginot chizig'idan tashqariga chiqishdan bosh tortdi. Aslida, bu Buyuk Britaniya va Fransiya bilan Germaniyaning muqarrar G'arbiy hujumini yengish uchun qayta qurollantirishga urinayotgan halokatli poyga edi. Nemislar Amerika sanoati ko'magida qayta qurollanishdan oldin ittifoqchilarni to’la tor-mor qilishlari kerak edi.

Nemislar uzoq kutilgan G'arb hujumini boshladilar (1940-yil may). Nemislar deyarli butun G'arbiy Evropani bosib olishga kirishdilar. Bir necha oylik “soxta urush”dan keyin navbat Fransiyaga keldi. Nemislar neytral Gollandiya, Belgiya va Lyuksemburgga qarshi keng jabhada zarba berishdi. Rotterdamdagi terror portlashi Gollandiya armiyasini taslim bo'lishga ishontirdi. Britaniya ekspeditsiya kuchlari (BEF) gollandlarga yordam berish uchun shimolga yugurdi. Keyin nemislar Belgiyaning Ardennalariga zarba berishdi, bu ularga dahshatli Majinot chizig'idan qochish imkonini berdi. Fransuzlar va belgiyaliklar Ardenlarni tanklar uchun o'tib bo'lmaydigan deb hisoblashgan. Nemislar qo'pol erlarni osongina bosib o'tishga muvaffaq bo'lishdi, ikkita muhim daryoni kesib o'tishdi va XIX Panzer korpusi tezda La-Mansh bo'yiga etib bordi - BEFni Fransuzlardan uzib qo'ydi va Majinot chizig'ini yaroqsiz holga keltirdi. Maginot chizig'ining orqasida joylashgan Fransuzlar Blitskrieg urushining portlovchi yuqori harakatchan uslubiga dosh bera olmadilar. Harbiylar qirol Leopold III^[16] bilan taslim bo'lgan Belgiya armiyasini o'rab olishdi. BEF Gitlerning qo'lida edi. Tez orada Parij qulab tushdi va Fransuzlar Natsistlar tomonidan sulh tuzdi. Fransiyaning bir necha haftadan so'ng qulashi juda katta falokat bo'ldi. Birinchi jahon urushida ittifoqchilarning G'arbiy frontining asosiy qismini aynan Fransuz armiyasi ta'minlagan. Germaniyaning g'alabasi unchalik katta bo'lmagan sonlar yoki qurollar bilan amalga oshirilmagan. Darhaqiqat, ularda erkaklar va tanklar kamroq edi. Ularda bor narsa ustun taktik doktrina edi. Nemislar hayratda qolishdi, masalan, Fransuz tanklari hatto radiostantsiyalar va intizomli jangovar kuchlar bilan jihozlanmagan. Natsistlar tashviqoti Gitlerni "Der Größte Feldherr Allerzeiten" (barcha davrlarning eng buyuk dala qo'mondoni) sifatida tasvirlay boshladi. [Devidson, p. 483.] Mamlakatning katta qismi bosib olindi va Fransuz armiyasi nemis asirlari lagerlarida interniratsiya qilindi.

Qirollik dengiz floti Ikkinchi jahon urushini atigi 9 ta harbiy kemalar bilan boshladi? Jangovar kemalar, Birinchi Jahon urushi Buyuk flotining bir qismi edi. Italiyaning tezkor zamonaviy jangovar kemalari va tashuvchilar floti O'rta er dengizidagi Qirollik dengiz flotidan allaqachon oshib ketganlig ularga ustunlik bergan. Agar Fransuz jangovar kemalari nemis qo'liga tushib qolgan bo'lsa, eksa qirollik dengiz floti bilan to'qnash kelish uchun zarba berish huquqini bergan bo'lar edi. Cherchillning^[17] Birinchi Lordi bo'lishdagi eng qiyin qarori u Fransuz flotini zararsizlantirish buyrug'i edi. Fransiya floti boshpana izlagan Oranga ingliz eskadroni yuborildi. Fransiya flotiga natsistlarga qarshi kurashda inglizlarga qo'shilish, ularning kemalarini harakatsizlantirish yoki yo'q qilish variantlari berildi. Fransuzlar inglizlarning talablarini rad etishdi va inglizlar o't ochishdi. Faqat Fransiyaning Strasburg jangovar kemasi omon qoldi. Fransiya jamoatchilik fikri g'azablandi. Hujum Vichi rejimini mustahkamlash uchun foydali bo'ldi. Natsistlar tashviqotida ham keng foydalanilgan. Cherchill bu o'zi qabul qilgan eng qiyin qaror ekanligini aytishi kerak edi. Alamli qaror bo'lsa-da, Britaniyaning tanlash imkoniyati kam edi. Agar Germaniya Fransuz jangovar kemalari ustidan nazoratni qo'lga kirita olgan bo'lsa, Britaniyaning dengizdagi qo'mondonligi va Atlantikadagi hayot chizig'ini saqlab qolish qobiliyati jiddiy ravishda buzilgan bo'lar edi.

Birinchi jahon urushi davrida Fransuz armiyasi G'arbiy frontda nemislarga qarshi qo'riqchi bo'lgan edi. Fransiyaning qulashi jahon kuchlari muvozanatining tubdan qayta tashkil etilishi edi. Bundan oldin ko'pchilik Fransuz armiyasini dunyodagi eng kuchli deb bilishni davom ettirdi. Darhol Fransiyadan kelgan nemislar Britaniyaga tahdid sola oldilar. Luftwaffe Fransuz havo maydonlariga qiruvchi va bombardimonchi samolyotlarni tezda joylashtirdi va Britaniyaga havo hujumini boshlash uchun yangilarini o'rnatishni boshladi. Angliyaning janubi-sharqida dengiz sherlari operatsiyasidan ko'ra havo ustunligiga erishilgandan so'ng, Britaniyaga bostirib kirish mumkin edi. Bosqinni nazorat qilish uchun Fransiyaning shimoli-sharqidagi Soissons yaqinidagi Margivalda Gitler uchun qoʻmondonlik punkti tashkil etildi. Nemis dengiz floti tezda Breast kabi Fransuz portlariga ko'chib o'tdi. U-qayiq kampaniyasi Germaniya portlariga qaraganda Fransuz portlaridan ancha samaraliroq o'tkazilishi mumkin edi. Fransiyaning qulashi O'rta er dengizidagi strategik muvozanatni ham o'zgartirdi. Qirollik dengiz flotining qattiq siqilgan kuchlari endi tezkor, zamonaviy Italiya dengiz floti tomonidan o'qqa tutildi. Fransiya ham Tinch okeanida muhim ahamiyatga ega edi. Fransuzlar hujumi natijasida yaponlar Inchonaga ko'chib o'tdilar va Birma, Malayziya, Singapurdagi inglizlar manfaatiga tahdid qildilar. Qo'shma Shtatlar Yaponiyaga strategik materiallar eksportiga embargo qo'ydi. Bu esa oxir-oqibat yaponlarning Pearl Harbor hujumiga olib keladi.

Fransiya o'zining iqlimi va unumdor tuproqlari tufayli yer yuzidagi eng samarali mamlakatlardan biridir. Sanoat inqilobidan oldin bu Fransiyani Yevropagi eng boy va potentsial eng qudratli davlatga aylantirdi. Sanoat inqilobidan oldin Fransiya Yevropa ishlarining markazida edi. Buyuk Britaniyada sanoat inqilobi boshlandi. Fransiya va Germaniya ortda qoldi, ammo XIX asrning o'rtalariga kelib ikkala davlat ham tez rivojlana boshladi. Bu yerda Germaniya Fransiyadan oldinga o'tdi. Fransiya dunyoda yetakchi edi, lekin Buyuk Britaniya, Germaniya va AQShdan orqada edi. Sanoat rivojlanishi Belgiya bilan birgalikda Fransiyaning shimoli-sharqida jamlangan. Bu yerda ko'mir konlarining joylashuvi omil bo'ldi. Sizdan tashqari shimoli-sharqda, Fransiyaning qolgan qismi deyarli o'zgarmadi, asosan dehqon xo'jaligi hukmronlik qiladigan mamlakat. Sanoatlashtirishning jadal sur'atlari Prussiya/Germaniyaning Franko-Prussiya^[18] urushida (1870-1871) g'alaba qozonishining bir qismi edi. Urushda Fransuzlar bitta saboq oldilar, kuchli sanoatlashgan ittifoqchilarsiz nemislarga qarshi kurashmanglar. Bu nemislar o'rganmagan saboq edi. Fransiya sanoati to'qimachilik va ba'zi tog'-kon sanoatiga asoslangan edi, ammo og'ir sanoat nemislarga qaraganda ancha kam edi. Fransiya nima uchun nisbatan sekin sanoatlashgani to'liq aniq emas. U Amerika Qo'shma Shtatlaridan ko'ra muhimroq texnologik imkoniyatlarga ega edi. Napoleon I ilm-fan va ta'limni rivojlantirdi. Natijada malakali olimlar va muhandislar paydo bo'ldi. Diniy urushlar oxirida katolik monarxiyasining protestant gugenotlarni ta’qib qilishi sabab boʻlgan deb hisoblaymiz (18-asr). Protestantlar Fransiyadagi eng tadbirkor va mexanik qobiliyatli guruh edi. Fransiya biznesi sanoat inqilobining rivojlanishi davomida an'anaviylik va paternalizm yuqori baholangan mustahkam oilaviy firmalarga aylandi. Fransiya kuchli bank tizimini rivojlantirdi, garchi Rotshildlarning ahamiyati Amerika va Britaniyada sanoat rivojlanishida shunday muhim rol o'ynagan fond birjasining paydo bo'lishiga to'sqinlik qilgan bo'lsa-da. Parij Berlindan ko'ra ko'proq Vena kabi hashamatli hunarmandchilikning jahon markaziga aylandi. Yirik zavodlar, yirik korporatsiyalar, ogʻir sanoatning rivojlanishi nemislardan orqada qoldi. Fransiya muhim temir yo'l tizimini ishlab chiqdi, bu boshqa mamlakatlarda bo'lgani kabi sanoatlashtirishga yordam berdi. Amerika va Buyuk Britaniya va kamroq darajada Germaniyadan farqli o'laroq, Fransuz temir yo'l tizimi birinchi navbatda iqtisodga qaratilgan emas edi va shuning uchun bu boshqa mamlakatlarda, hatto Belgiyada bo'lgani kabi, sanoatlashtirish uchun kuchli kuch emas edi. Germaniyadan farqli o'laroq, Fransiya iqtisodiyoti Birinchi jahon urushidan zarar ko'rdi. Shimoliy-sharqiy sanoatning katta qismi nemislar tomonidan ishg'ol qilingan va katta jismoniy zarar ko'rgan. Fransiya urushda Amerika va Britaniya kreditlari bilan ushlab turilgan va Germaniyadan farqli o'laroq, u oziq-ovqat ishlab chiqarishda etarli edi. Urushdan keyin Fransuzlar zararni to'lashda shunchalik qattiq turib olishganining sababi shundaki. Depressiya Fransiyaga Amerika, Britaniya va Germaniya kabi qattiq ta'sir qilmadi, chunki u qisman sanoat unchalik kuchli emas edi. Biroq, g'alayonlar (1934) va Léon Blumning sotsialistik Xalq fronti hukumatining saylanishi (1936) bilan ta'sir ko'rsatdi. Sotsialistik hukumat bilan bo'lgan xursandchilik ish tashlashlar to'lqiniga olib keldi. 2 millionga yaqin ishchi ish tashlashga chiqdi. Ishchilar zavod va do'konlarni egallab oldilar. Ish tashlashlar Blumning buyrug'i bilan emas, balki o'z-o'zidan va asosan uyushmagan edi. Ishbilarmonlar kommunistik inqilob kelayotganini ko'rdilar. Ular Blum bilan yashirincha uchrashishdi va Matignon kelishuvlari deb nomlanuvchi mehnat qonunchiligidagi yirik islohotlarni muhokama qilishdi. [Rossiter] Mehnat to'qnashuvi va iqtisodiy chalkashlik Germaniyadagi iqtisodni urush holatiga qo'ygan natsistlardan keskin farq qilar edi. Germaniyaning qayta qurollanishi Blumni xavotirga soldi. U Fransuz qurollarini ishlab chiqarishni ko'paytirish bo'yicha katta dasturni boshladi. Biroq, Fransiya Germaniya kabi sanoat salohiyatiga ega emas edi. Qayta qurollanish xarajatlari Xalq frontini ijtimoiy islohotlar dasturidan voz kechishga majbur qildi. Urush boshlangan paytda, Germaniya iqtisodiyoti Fransiyadan ancha katta edi. Va bir necha yillar davomida Germaniya iqtisodiyotining katta qismi qurol ishlab chiqarishga bag'ishlandi. Bir hisob-kitoblarga ko'ra, Germaniyaning 385 milliard dollariga nisbatan 200 milliard dollar. Germaniya istilosi Fransiya iqtisodiyotini Germaniya nazorati ostiga oldi (1940). Vichy rahbari, Birinchi Jahon urushi qahramoni Marshall Petain Germaniya urushda g'alaba qozonganiga ishondi va bu hamkorlikni yagona mumkin bo'lgan siyosat sifatida qabul qildi. Vichy kichik biznesni ham, sanoatni ham modernizatsiya qilishga o'tdi. Vichi hukumati kichik biznesni modernizatsiya qilish va professionallashtirish bo'yicha Savdoni Tashkilot Bosh Qo'mitasini (CGOC) tuzdi. Vichi hukumati barcha ishlab chiqarishni, shu jumladan yirik sanoat konsernini ham nazorat ostiga oldi. Vichy Fransuz iqtisodiyotini fashistlarning urush iqtisodiyoti bilan sinxronlashtirdiGermaniya Großraum. Natsistlarning iqtisodiy modeli amalga oshirildi. Erkin kasaba uyushmalari tarqatib yuborildi va ularning o'rniga ishchilar ishtirokisiz ishlaydigan davlat nazoratidagi mehnat uyushmalari tashkil etildi. Fransiya iqtisodiyoti salbiy valyuta kurslari va tovon to'lovlari tufayli Germaniyaning ommaviy ekspluatatsiyasi uchun ochiq edi. Fransiya eng katta iqtisodiyotga ega edi, agar barcha bosib olingan mamlakatlar va urushning ko'p qismida nemislar uchun asosiy yordam bo'lgan. Gitlerning strategik qarashlari Sharqdagi istilolar orqali urushni moliyalash va ta'minlash edi. Bu istilolar o'ylagandek amalga oshmaganligi sababli, Germaniyaning urush harakatlarini ishg'ol qilingan G'arb, ayniqsa Fransiya qo'llab-quvvatladi. Fransiya Germaniya uchun asosiy yordam bo'lgan bo'lsa-da, nemislar muhim Fransuz qurol sanoatidan keng foydalana olmadilar. Ular yuk mashinalarini ishlab chiqarish uchun Renault zavodlaridan foydalanganlar. Fransiya qishloq xo'jaligiGermaniyaning oziq-ovqat ehtiyojlarini qondirishga yordam berdi. Ko'pgina Fransuz harbiy asirlari nemis fermalarida ham ishlagan. Vichi katta miqdordagi Fransuz qishloq xo'jaligi mahsulotlarini Reyxga jo'natishi kerak edi, bu esa Fransiyada jiddiy oziq-ovqat tanqisligini keltirib chiqardi. Germaniya uchun muammo Natsistlarning markazlashtirilganligi edi, Fransuz iqtisodiyotini byurokratik nazorat qilish dahshatli muvaffaqiyatsizlik edi. Iqtisodiyot ishlab chiqarishning keskin pasayishi bilan qisqardi. Va ishg'ol davrida ishlab chiqarish pasayishda davom etdi. Fransiya ishlab chiqarish sezilarli darajada qisqardi. 1939-yildagi 200 milliard dollarlik ishlab chiqarish atigi 110 milliard dollarga tushib, 1943-yilga kelib 50 foizga qisqardi. 1944-yilda esa 50 foizdan pastga tushdi. Bu katta pasayish nemislar uchun ekspluatatsiya qilish uchun juda kam mablag' qolganligini anglatardi. Bularning aksariyati NATSistlar siyosatining bevosita natijasi edi. Fransiyaga yuklangan og'ir yuklar va natijada tanqislik samarali ish haqining keskin tushib ketishiga olib keldi va ishchilarning motivatsiyasini pasaytirdi. Ishchi kuchi tanqisligi asirlarni ozod etishdan bosh tortish va ishchilarni majburiy chaqirish natijasida yuzaga keldi. Nemislar zarur xomashyo yetkazib berishmadi. Borgan sari shafqatsiz nemislarga passiv qarshilik ko'rsatish samarasizlikni oshirdi. Fransiya zavodlari nemis zavodlariga qaraganda unumdorligi ancha past edi. [Speer] Urush nemislarga qarshi boshlanganda, ularning talablari ortib, Fransuz ishlab chiqarishini yanada yomonlashtirdi. Fransiya temir yo'l tizimi nemislar tomonidan Fransiya urushi o'ljalarini, oziq-ovqat va sanoat mahsulotlarini Reyxga qaytarish uchun keng qo'llanilgan. Va ishg'ol kuchlari uchun harbiy yuklarni jo'natish, ayniqsa nemislar Atlantika devorini qurishni boshlaganlarida muhim ahamiyatga ega. Ittifoqchilar temir yo'l hovlilari va yirik zavodlarni bombardimon qila boshladilar.Fransiya temir yo'l tizimi D-Daygacha katta darajada vayron qilingan. Vichi Fransiya iqtisodiyoti uchun birinchi kompleks rejani yaratdi. Bu avvalgi Fransiya hukumati tomonidan amalga oshirilmagan. D kunidan so'ng, general DeGuale tomonidan tashkil etilgan Muvaqqat hukumat Fransiyani tiklash harakatlari uchun markazlashtirilgan Vichi rejalarini qabul qildi (1944-1945). Monet rejasi katta qismi Vichi rejalariga asoslangan edi (1946). O'sha paytda Vichi rejalaridan foydalanish e'lon qilinmagan bo'lsa-da, Vichi va De Gualle^[19] guruhi ham urushdan oldingi iqtisodni tiklamasayam, davlat iqtisodiyotini rejalashtirishga murojaat qilgani diqqatga sazovordir.

Ittifoqchilar Normandiyaga tushdilar (1944-yil iyun). Biroq, Fransiyaning ko'p qismi avgustgacha ozod qilinmadi. Sentabrga qadar mamlakatning deyarli barchasi ozod qilindi. Fransiya o'z qurolli kuchlarini qayta tiklashni va sharqdan Reyxga yurishda ishtirok etdi. Ozod qilingan Fransiyada ikkita masala hukmronlik qildi: Birinchisi, hamkorlarni jazolash edi. Xulosa adolat ozodlikdan so'ng darhol amalga oshirildi. Tartib o'rnatilgach, hamkasblarni jazolash murakkab ish bo'lib chiqdi. Evropaning qolgan qismidan farqli o'laroq, Fransiya nemislar bilan sulh imzoladi va Vichi qonuniy milliy hukumat edi. Natijada, ko'plab hamkorlikchilar qonuniy Fransiya hukumatining ko'rsatmalarini bajarayotganliklarini va nemislar bilan hamkorlik qilmayotganliklarini aytishlari mumkin edi. Ikkinchi va eng muhimi, Fransiyaning kelajagi edi. Bu guallistlar va kommunistlar o'rtasidagi hokimiyat uchun kurash bilan belgilandi. Fransiya sanoatiga katta zarar yetkazildi, garchi bosib olingan Sharqdagi kabi bo'lmasa ham. Fransiya Yevropagi ba'zi boy qishloq xo'jaligiga ega. Nemislar esa 1944-yil hosili keltirilgunga qadar quvib chiqarildi va nemis ekspluatatsiyasisiz oziq-ovqat mavjud edi.

Nemislar Fransiyada o’z tasirini saqlab qolish uchun katta harbiy kuchini saqlab qolishdi. Bu yerda nemis askarlari tomonidan tug'ilgan ko'plab bolalar bor edi. Ba’zi bir hisob-kitoblarga ko'ra, 1943-yil mayigacha 50 000 kishi. Himmler^[20] nemis askari bilan Fransuz ayolining bolalari buga misol qilib keltirishimiz mumkin. Norvegiyadagi nemis askarlari tomonidan tug'ilgan bolalar kabi Fransiyadagi bolalar g'ayratli bo'lmasa-da, Himmler hali ham Fransuz bolalarini "qimmatli nemis qoni" deb bilardi.

Ikkinchi jahon urushi davrida Fransiya dunyodagi ikkinchi yirik mustamlaka imperiyasiga ega edi, faqat Buyuk Britaniyadan keyin ikkinchi o'rinda edi. Fransiya imperiyasi Sahroi Kabir va Senegalning ko'p qismi kabi kam aholi yashaydigan va unumdor bo'lmagan katta hududlarni o'z ichiga olgan. Imperiya Britaniyaga ko'p yordam ko'rsatmadi. U Britaniya Dominionlari kabi Fransuzlarning muhim yordamiga ega emas edi. Birinchi jahon urushi davrida mustamlakachi qo'shinlar G'arbiy frontni qo'llab-quvvatlashda muhim rol o'ynadi. Fransiya Reynni bosib olganida mustamlakachi qo'shinlarga hujum qilganda nemislarning g’azabini keltirgan, amooa nemislar hech narsa qilisholmagan. Fransiya mustamlakachi qo'shinlarini urushga safarbar qildi, ikkinchi jahon urushi paytida ham, lekin ularning Fransiyaga yordam berishi amrimahol edi bu esa Fransiya armiyasining qulashi bilan yakunlandi (1940-yil iyun). Nemis asirga olgan ko'plab afrikalik askarlarni otib tashladi. Nemislar tomonidan Fransuzlarga qo'yilgan sulh Vichiga (asosan nemis nazorati ostida) o'z imperiyasini saqlab qolishga imkon berdi va bu, shubhasiz, Britaniyani murosaga kelishga undadi. Fransuz mustamlakalari Vichiga sodiqliklarini e'lon qildilar.

Germaniyada fashistlarning kuchayishi bilan Fransiya yakka o'zi Germaniya bilan to'qnash kelishga jur'at eta olmadi (1933). Fransiya Buyuk Britaniyaning tinchlantirish strategiyasiga amal qilishga majbur bo'ldi. Va boshqa urushdan qochish istagi bu yondashuvni ichki qo'llab-quvvatlashni anglatardi. Gitlerning irqchi Natsistlar politsiyasi davlati odamlarning mamlakatni tark etishiga sabab bo'ldi. Ko'pchilik yahudiy edi, lekin hammasi emas. Ko'pchilik Fransiyada xavfsizlikni qidirdi. Ispaniya fuqarolar urushining boshlanishi (1936) janubdan qochqinlar oqimiga olib keldi. Fransiyada chet ellik qochqinlarga g'amxo'rlik qilish uchun resurslar yo'q edi. Gitlerni tinchlantirish g'oyasiga haliyamishoniyotgan britaniyaliklar deyarli qochqinlarni qabul qilmagan. Gollandiya, Belgiya va Fransiya hududlarida qochqinlar bilan to'lib-toshgani uchun ularning aksariyati Britaniyaga ketdi. Germnlar va Sovet qoʻshinlari Polshaga bostirib kirib, Ikkinchi jahon urushini boshladi (1939-yil sentabr). Angliya va Fransiya Germaniyaga urush e'lon qildi. Fransuzlar odamlarni shimoldagi jangovar hududlardan ko'chirdilar. Strassburg evakuatsiya qilindi. Nemislar g'arbiy hujumni boshlaganlarida (1940-yil may), Belgiya va Shimoliy Fransiyadagi odamlar Birinchi Jahon urushidagi kabi janubga qarab yo'llarni suv bosdi. Luftwaffe samolyotlari Fransuz bo'linmalarining frontga qarab harakatlanishiga xalaqit berish uchun ularni bostirib tashladi. Bu safar nemislar tezroq harakat qilishdi va boshqacha taktik doktrinaga ega edilar. Ittifoqchilar Dunkirkni evakuatsiya qilgandan so'ng, nemislar janubga burilib ketishdi. Qochqinlar Parijdan chiqib ketishdi. Va Fransuzlar sulh so'rashdi va Vichida yangi hukumat tuzdilar (1940-yil iyun). Fransuzlar odamlarni shimoldagi jangovar hududlardan ko'chirdilar. Strassburg evakuatsiya qilindi. Nemislar g'arbiy hujumni boshlaganlarida (1940-yil may), Belgiya va Shimoliy Fransiyadagi odamlar Birinchi Jahon urushidagi kabi janubga qarab yo'llarni suv bosdi. Ittifoqchilar Dunkirkni evakuatsiya qilgandan so'ng, nemislar janubga burilib ketishdi. Qochqinlar Parijdan chiqib ketishdi.

Ikkinchi jahon urushi davrida^[21] va urushdan keyingi davrda (baby-boom davri) Parijda va boshqa yirik shaharlarda katta miqdordagi Fransuz ota-onalari bolalarni mamlakatdagi boshqa oila yoki qarindoshlari bilan yashashga yuborishdi. Mehribonlik uylarida faqat bir nechta bolalar tarbiyalangan. Bu mavzu yetarlicha tahlil qilinmagan. Urush boshlanishi bilanoq, ko'plab bolalar o'z xavfsizligi uchun mamlakatda, xavfliroq shaharlardan uzoqroqqa ko'chirildi. Bolalar ko'pincha qarindoshlari tomonidan tarbiyalangan va ba'zida bir necha yil davomida oilalariga qaytmagan. Shunday qilib, ular ba'zida ota-onasining uyida qolmaganidan boshqacha hayot tarzda tarbiyalangan. Ko'pgina bolalar bor-yo'g'i bir necha oyga jo'nab ketishdi, boshqalari esa yillar davomida uzoqda bo'lishdi. Ba'zilar hech qachon uyga qaytmagan. Bola uchun hatto qisqa muddat ham uning hayotining muhim qismidek tuyulardi.

Asselain, Jean-Charles. Histoire économique de la France du XVIIIe siècle à nos jours.

Bogert, Genevieve. "Planting seeds of peace," The Washington Post (May 28, 2004), p. W11.

Brinkley, Douglas, et. al. Jean Monet: The Path to European Unity (1992).

Cohn, Marthe with Windy Cohn. Behind Enemy Lines: The True Story of a French Jewish Spy in Nazi Germany (Harmony), 282p.

Davidson, Eugene. The Unmaking of Adolf Hitler (Univesity of Missouri: Columbia, 1996), 519p.

Eizenstat, Stuart. Imperfect Justice.

Freidel, Frank. Franklin D. Roosevelt: Rendezvous with Destiny (Little Brown: Boston, 1990), 710p.

Harrison, Mark. "The economics of World War II: An overview," in "The Economics of World War II: Six Great Powers" in Mark Harrison, ed. International Comparison (Cambridge: Cambridge University Press, 1998), (University of Warwick). We have used Table 1-3. The dollar figures are in 1999 dollars.

Jackson, Julin. The Popular Front in France: Defending Democracy, 1934-38 (1990), 369p.

Jones, Joseph. "Vichy France and postwar economic modernization: The case of the shopkeepers," French Historical Studies (1982) Vol. 12, No. 4, pp. 541–63.

Kaufmann, J.E. Fortress France: The Maginot Line and French Defenses in World War II (Stackpole Military History).

Mouré, Kenneth. "Food rationing and the black market in France (1940-1944)," French History (2010) Vol. 24, No. 2.

Rossiter, Adrian, "Popular Front economic policy and the Matignon negotiations," Historical Journal Vol.30, No. 3 (1987), pp. 663–84.

Speer, Albert. Richard and Clara Winston, trans. Inside the Third Reich (Avon Books: New York, 1970), 734p.

Thomas, Martin."French economic affairs and rearmament: The first crucial months, June-September 1936, Journal of Contemporary History Vol. 27, no. 4 (1992), pp. 659–70.

Bu maqola birorta turkumga qoʻshilmagan. Iltimos, maqolaga aloqador turkumlar qoʻshib yordam qiling. (Aprel 2024)

1. ↑ „Religions in France | French Religion Data | GRF“.
2. ↑ „Surface water and surface water change“. Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). Qaraldi: 11-oktabr 2020-yil.
3. ↑ „Demography – Population at the beginning of the month – France“. Insee (2019). Qaraldi: 31-iyul 2019-yil.
4. ↑ ^{4,0 4,1 4,2} „World Economic Outlook Database, April 2021“. imf.org. International Monetary Fund. Qaraldi: 6-aprel 2021-yil.
5. ↑ Н. М., Васильев „ПЕ́РВАЯ МИРОВА́Я ВОЙНА́ 1914–18“ (ruscha). Большая российская энцклопедия. Наименование СМИ (8-may, 2019-yil). 2021-yil 6-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23-may 2022-yil.
6. ↑ П. П., Черкасов „ЖОФФР“ (ruscha). Большая российская энцклопедия. Наименование СМИ (8-may, 2019-yil). 2022-yil 23-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23-may 2022-yil.
7. ↑ А. А., Вершинин „МАЖИНО́ АНДРЕ́“ (ruscha). Большая российская энцклопедия. Наименование СМИ (8-may, 2019-yil). 2022-yil 23-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23-may 2022-yil.
8. ↑ О. В., Вишлёв „ГИ́ТЛЕР“ (ruscha). Большая российская энцклопедия. Наименование СМИ (8-may, 2019-yil). 2022-yil 23-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23-may 2022-yil.
9. ↑ J.M., Dousy „Belgium“ (inglizcha). Britannica. Encyclopædia Britannica, Inc. (22-may, 2022-yil). Qaraldi: 23-may 2022-yil.
10. ↑ ^{10,0 10,1 10,2} М. Ц., Арзаканян „БЛЮМ“ (ruscha). Большая российская энцклопедия. Наименование СМИ (8-may, 2019-yil). 2022-yil 23-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23-may 2022-yil.
11. ↑ А. Г., Матвеева „А́НГЛО-ГЕРМА́НСКОЕ МОРСКО́Е СОГЛАШЕ́НИЕ 1935“ (ruscha). Большая российская энцклопедия. Наименование СМИ (8-may, 2019-yil). 2022-yil 23-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23-may 2022-yil.
12. ↑ ^{12,0 12,1} М. Ц., Арзаканян „СОЮ́З СОВЕ́ТСКИХ СОЦИАЛИСТИ́ЧЕСКИХ РЕСПУ́БЛИК“ (ruscha). Большая российская энцклопедия. Наименование СМИ (8-may, 2019-yil). 2018-yil 14-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23-may 2022-yil.
13. ↑ С. П., Пожарская „ИСПА́НСКАЯ РЕВОЛЮ́ЦИЯ 1931–1939“ (ruscha). Большая российская энцклопедия. Наименование СМИ (8-may, 2019-yil). 2022-yil 23-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 24-may 2022-yil.
14. ↑ М. Ц., Арзаканян „НАРО́ДНЫЙ ФРОНТ“ (ruscha). Большая российская энцклопедия. Наименование СМИ (8-may, 2019-yil). 2022-yil 20-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 24-may 2022-yil.
15. ↑ Е. А., Суслопарова „ЧЕ́МБЕРЛЕН“ (ruscha). Большая российская энцклопедия. Наименование СМИ (21-mart, 2018-yil). 2022-yil 15-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23-may 2022-yil.
16. ↑ RusTeam, Media „Леопольд III“ (ruscha). RusTeam Medi. Российское информационное агентство Рустим (31-iyul, 2019-yil). Qaraldi: 23-may 2022-yil.
17. ↑ Е. А., Суслопарова „ЧЕ́РЧИЛЛЬ“ (ruscha). Большая российская энцклопедия (21-mart, 2018-yil). 2022-yil 15-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 24-may 2022-yil.
18. ↑ Н. М., Вершинин „ФРА́НКО-ПРУ́ССКАЯ ВОЙНА́ 1870–71“ (ruscha). Большая российская энцклопедия (21-mart, 2018-yil). 2022-yil 23-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 24-may 2022-yil.
19. ↑ А. А., Арза��анян „ГОЛЛЬ“ (ruscha). Большая российская энцклопедия (21-mart, 2018-yil). 2022-yil 15-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23-may 2022-yil.
20. ↑ О. В., Вишлёв „ГИ́ММЛЕР“ (ruscha). Большая российская энцклопедия (8-may, 2019-yil). 2022-yil 15-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23-may 2022-yil.
21. ↑ А. С., Орлов „ВТОРА́Я МИРОВА́Я ВОЙНА́ 1939-45“ (ruscha). Большая российская энцклопедия (8-may, 2019-yil). 2022-yil 23-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 24-may 2022-yil.