Tungi maymunlar

Tungi maymunlar nisbatan kichik primatlar boʻlib, ularning tana uzunligi 24 - 37 sm gacha, dumining uzunligi 31 sm dan 40 sm gacha, vazni 0,7 dan 1,2 kg gacha yetadi. Koʻpgina Yangi Dunyo maymunlaridan farqli oʻlaroq, jinslar taxminan bir xil oʻlchamda boʻladi va moʻynasi rangida ham farq qilmaydi. Tungi maymunlarning juni yumshoq va zich boʻladi, togʻlarda yashovchi turlarda u uzunroq. U bel qismi va oyoq-qoʻllarining tashqi tomonida zaytun-jigarrang yoki qora-kulrang rangda, qorni va oyoq-qoʻllarning ichki tomonida sariq-jigarrang yoki toʻq sariq-jigarrang rangda boʻladi. Tungi maymunlarning ikki turini boshining orqa tominidaga rangi boyicha ajratsa boʻladi: biri kulrang, ikkinchisi qizgʻish rangda boʻladi. Dumi uzun va mayin, uchi esa qara rangda boʻladi. Boshqa bir qancha Yangi Dunyo maymunlaridan farqli oʻlaroq, uni osilish uchun ishlata olmaydi. Uzun oyoqlari qisman sakrash uchun moslashtirilgan va toʻrtinchi barmoqda egilgan tirnogʻi mavjud.

Boshi yumaloq, quloqlari kichik va koʻp hollarda moʻyna orasida yashiringan. Burun tosigʻi boshqa Yangi Dunyo maymunlariga qaraganda torroq. Koʻzlari katta va jigarrang. Koʻpincha tungi nam burunli primatlardan farqli oʻlaroq, tungi maymunlarning koʻzlari tunda yonmaydi. Aksincha, uning qorachigʻi novdalar va kolbalar bilan jihozlangan. Ularning koʻzi faqat bitta turdagi kolbaga ega boʻlgani sababli, ularning ranglarni farqlash imkoniyati cheklangan. Koʻzlarning tepasida va ostida, ba'zan esa ogʻiz ostida ham oq joylari mavjud. Yuz boʻylab uchta toʻq chiziq mavjud, biri peshona boʻylab joylashgan boʻlib - u yerda uchburchak shaklida kengaytirilishi mumkin; shunga mos ravishda har bir koʻzning tashqi tomonida joylashgan boʻladi.

Tungi maymunlarning jami 36 ta tishlari mavjud. Oʻrta yuqori tishlari juda katta, orqa chaynash tishlari, aksincha, maydaroq boʻladi. Jagʻ ostida ular chiqaradigan tovushlarni kuchaytirish uchun xizmat qiluvchi tomoq qopchasi bor.

Tungi maymunlar Markaziy Amerikaning janubida va Janubiy Amerikada yashaydi. Ularning yoyilishi kovproq shimolda Panamadan tortib, Kolumbiyagacha, hali oʻrganilmagan turlarning xilma-xilligi - Braziliya va Peru orqali Boliviya, Paragvay va janubdagi Argentina shimoligacha yoyilgan. Biroq, ular Janubiy Amerikaning shimoli-sharqiy va sharqiy qismida uchramaydi. Bu turdagi maymunlar har-xil turdagi oʻrmonlarda yashaydi, Togʻlarda ular 3200 m balandlikgacha uchratish mumkin.

Tungi maymunlar daraxtda yashaydilar. Biroq, ular baland daraxtlarni afzal ko'rmaydilar ammo barcha turdagi tepaliklarda uchratish mumkin. Daraxt tojida ular koʻp hollarda toʻrt oyoqda harakatlanishadi, shunindek yaxshi sakrashlari hsm mumkin. Koʻpgina tungi maymunlar tunda faol bolishiga qramau, yashash hududining oʻta janubiy chegarasidagi populyatsiyalar kechayu kunduz aniq ritmisiz turmush tarzini olib boradilar.

Dam olish paytida, tungi maymunlar daraxt kovogida yoki zich chakalaklarda hordiq chiqazashadi. Quyosh botganidan taxminan 15 daqiqa oʻtgach, ular uyqu joylaridan chiqib, yarim tungacha faol boʻlishadi. Shundan soʻng, ular yana ovqat qidirishni boshlashdan oldin yana bir yarim soatdan ikki soatgacha dam olishadi. Quyosh chiqishidan oldin ular dam olish joylariga qaytadi. Ular oy nuriga bogʻliq va yangi oyning juda qorongʻi kechalarida ularning faoliyati pasayadi. Tungi sayrlarda bu maymunlar 800 m gacha oʻz uyasidan uzoqlashi mumkin, ammo bu mavsum va yorugʻlikka bogʻliq. Qurgʻoqchilik davrida esa ozuqa izlash osonlashgani tufayli ushbu masofa qisqaradi (taxminan 250 m). Yorugʻlik tunlaridagi navlar qorong'u tunlarga qaraganda ikki baravar uzunroqdir.

Tungi maymunlar ikki-besh hayvondan iborat boʻlgan oilaviy guruhlarda yashaydi. Ular erkak, ayol va umumiy nasldan iborat. An'anaga koʻra, olimlar erkak va ayol monogam turmush tarzini olib boradilar, deb taxmin qilishdi. Biroq, Aotus azarae turida, oila tushunchasi farq qilib, ular jufltlarini tez-tez oʻzgarib turishadi. Guruh ichida tajovuzkor xatti-harakatlar kamdan-kam uchraydi. Guruh a'zolari har doim bir-biriga yaqin boʻlishga harakat qiladilar va hech qachon 10 m dan uzoqroqqa ketmaydilar. Ular uxlaganda ham bir-biriga yaqin joylashadilar. Oilaviy guruhlarda yashovchi boshqa primatlardan farqli oʻlaroq, oʻzaro parvarish qilish kamdan-kam uchraydi.

Tungi maymunlar hududiy hayvonlardir, oila guruhining diapazoni 3 dan 10 gektargacha. Hududlar begona guruhlardan himoya qiladi. Agar ikkita guruh, masalan, diapazon chegarasi yaqinidagi mevali daraxtda uchrashsa, u baland ovozda baqiridadi, choʻzilgan oyoqlari bilan sakraydi, ta'qib qilish yoʻki janggacha borishi mumkin. Ushbu toʻqnashuvlar taxminan 10 daqiqa davom etadi, shundan soʻng hech bir guruh gʻolib boʻlib qolmaydi va ikkalasi ham oʻz hududiga kirib ketishadi. Hududni himoya qilish uchun qichqirish bilan bir qatorda oziq-ovqat manbalarini koʻrsatish uchun ogohlantirish tovushlari ham qoʻllanadi. Koʻzga tashlanadigan narsa - tungi maymunlar tomonidan chiqarilgan boyqushlarning tovushlarini eslatuvchi bir nechta baland tovushi. Bu tovushlar, ehtimol, sherikni jalb qilish uchun xizmat qiladi va bu oʻz ornida maymunlararning owl monleys (boʻyogʻli maymunlar) nomini kelib chiqishini tushuntiradi.

Tungi maymunlar asosan mevalar , oʻsimliklar va mayda hayvonlar bilan oziqlanadi. Ular kichik, etuk mevalarni afzal koʻradilar va katta mevali daraxtlarga tashrif buyurishlari mumkin, chunki ular kun davomida faol boʻlgan koʻproq dominant turlar bilan raqobatdan qochishadi. Tropik mintaqalarda hayvonlarning ratsionidagi mevalarning ulushi mavsumiy iqlimi boʻlgan hududlardagi hayvonlarnikiga qaraganda yuqori. Ular, ayniqsa, yomgʻir mavsumida, mevalar miqdori cheklangan vaqtda, barglar, gullar va oʻsimliklar bilan oziqlanishadi. Mayda hayvonlarni ovlash, asosan, oqshom paytida amalga oshiriladi. Tungi maymunlar havoda uchuvchi hasharotlarni mohirlik bilan ovlashadi yoki shoxlar ustida sudralibyuruvchilarga ov qiladi. Oʻljalarga, masalan, tekisqanotlilar, kuya, qoʻngʻiz va oʻrgimchaklar kiradilar.

Yovvoyi tabiatda tungi maymunlarning koʻpayishi haqida juda kam narsa ma'lum, tadqiqotning deyarli barcha natijalari asirlikdagi hayvonlardan olingan va tabiatdagi hayvonlardan sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Asirlikda tugʻilish yil davomida sodir boʻlishi mumkin. Argentina shimolida yashovchi hayvonlar ob-havoning keskin oʻzgaruvchanligi sababli juftlanish mavsumi chelkangan vaqt davom etadi, nasl sentabrdan noyabrgacha yomgʻirli mavsumning boshida tugʻilishi mumkin. Tungi maymunlar erkaklari juda kam spermatazoidlar ishlab chiqaradi, ehtimol monogam turmush tarziga moslashganligi sababli. Ular yilida bir marta va faqat bitta urgʻochi bilan juftlanishi sababli, koʻproq spermatazoidlar ishlab chiqarish energiyani behuda sarflashga olib keladi.

Oila bitta zamonaviy jinsdan iborat, Aotusdan, jumladan quyidagi turlardan iborat^[1]  :

• Aotus azarae Azara mirikanasi
• Aotus brumbacki
• Aotus griseimembra
• Aotus jorgehernandezi
• Aotus lemurinus Panama mirikanasi
• Aotus miconax Peru merikanasi
• Aotus nancymai Gʻarbiy amazonka mirikanasi
• Aotus nigriceps Qora boshli mirikana
• Aotus trivirgatus Mirikana
• Aotus vociferans Spiks mirikani
• Aotus zonalis

Oila ikkita qirilib ketgan avlodni oʻz ichiga olishi mumkin  :

• † Insulacebus Cooke et al., 2011
  • † Insulacebus toussaintiana Cooke et al., 2011
• † Xenothrix Williams & Koopman, 1952
  • † Xenothrix mcgregori Williams & Koopman, 1952