Tugtegin: Versiyalar orasidagi farq

Tugtegin [[Saljuqiylar]] sulolasi sultoni [[Alp Arslon]]ning va keyinroq uning oʻgʻli [[Tutush]]ning mamluklaridan biri edi. [[Tutush]] Tugteginga oʻgʻli Dukakni tarbiyalashni ishonib topshirdi va uni Dukakning onasi Safvat al-Mulkga uylandi. 1095 — 1104-yillarda Tugtegin [[Damashq]]da [[atabek]] sifatida hukmronlik qilgan. 1104-yildan Tugtegin mustaqil hukmdor sifatida hukmronlik qildi va 1116-yilda [[Saljuqiylar|Saljuqiy]] sulolasi sultonidan [[manshur]] (maktub) oldi, bu uning [[mavqe]]ini qonuniylashtirib, qirollikni meros orqali oʻtkazish imkonini berdi. Tugteginning Suriyadagi faoliyati davri [[salib yurishlari]]ning boshlanishi va [[Salibchilarning davlatlari|salibchilar davlatlarining]] tashkil topishi davriga toʻgʻri keldi. Tugtegin [[Damashq amirligi]] hududlarini saqlab qolish uchun salibchilar bilan ham, musulmon amirlari bilan ham kurash olib bordi.

Turkiyalik oʻrta asrlar tarixchisi(asrshunosi) J.Alptekin, Tugtegin haqida yozgan [[islom]] mualliflarining biri uning zamondoshi [[Ibn al-Qaloniy]] (taxminan 1070-1160) boʻlib, u ikki marta Damashqda oliy amaldorlardan biri boʻlib xizmat qilgan. Uning [[Damashq tarixi]] 1140—1141 va 1160 yillardagi ikki muallifning nashrlaridan ma'lum. [[19-asr]]ning oxirigacha Ibn al-Qaloniyning asari Yevropada ilmiy muomalaga kiritilmagan, shuning uchun yevropalik tarixchilar uchun asosiy islomiy manba (1160-1233—1234) „Komil“ asari boʻlgan. Bu asar [[Yevropa]]da 1853 — 1864-yillarda nashr etilgan. [[1908-yil]]da „Damashq tarixi“ning nashr etilishi [[Ibn al-Asir]] asarini ikkinchi oʻringa tushirdi, ayniqsa, Ibn al-Asir Damashq bilan bogʻliq voqealarni tasvirlashda Ibn al-Qaloniy asaridan foydalangan. Ibn al-Qaloniy noyob maʼlumotlarni, jumladan, baʼzi rasmiy hujjatlar matnini keltirgan. Ulardan eng muhimi, J.Alptekinning fikricha, saljuqiylar sultoni [[Muhammad Tapar]] Tugteginning manshuriligi edi. Damashq atabeklari bilan salibchilar oʻrtasidagi munosabatlar haqida yilnomachi bergan baʼzi maʼlumotlar salibchilar yilnomalarida uchramaydi, Damashq atabekining salibchilar bilan tuzgan shartnomalarini misol qilib olish mumkin. "Damashq Tarixi "dan manba sifatida foydalanishda uning tarafkashligini hisobga olish kerak: muallif Damashq atabeklariga yaqin, salibchilar va Imodiddin Zangiyga dushman boʻlgan<ref name="Alptekin, 1985, S. XV-XVII.">{{veb manbasi |title=Alptekin, 1985, S. XV-XVII. |url=https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%83%D0%B3%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BD#CITEREFAlptekin1985 |accessdate=8-may 2024-yil}}</ref>, Ibn al-Asir esa „Tarixi Damashq“ga yaqin edi . Mosul zangidalari<ref name="Alptekin, 1985, S. XXII.">{{veb manbasi |title=Alptekin, 1985, S. XXII. |url=https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%83%D0%B3%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BD#cite_note-_ac2556147ed3ae46-3 |accessdate=8-may 2024-yil}}</ref>. Ibn al-Asirdan tashqari, Ibn al-Qaloniyning asaridan keyingi mualliflar: [[Ibn al-Adim]](1192-1262), [[al-Maqdisiy]] (1202/1203-1262), [[Ibn Asakir]] (1105-1176), [[Ibn Hallikon]] (1211-1282) va [[Sibt ibn al-Javziy]] (1186-1256). Ular Ibn al-Qaloniydan farqli maʼlumotlarni keltirdilar va Ibn al-Qaloniy vafotidan keyin maʼlum boʻlgan maʼlumotlar bilan toʻldiriladi<ref name="Alptekin, 1985, S. XVII.">{{veb manbasi |title=Alptekin, 1985, S. XVII. |url=https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%83%D0%B3%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BD#CITEREFAlptekin1985 |accessdate=8-may 2024-yil}}</ref>. [[Ibn Asakir]] ham Damashqlik yilnomachidir. Uning qisman saqlanib qolgan asari, turk tarixchisi [[J. Alptekin]]ning fikricha, „Ehtimol, Damashq tarixi kitobi birinchi kunlaridan boshlab eng qimmatli manba boʻlgan“. Xozirgacha saqlanib qolgan parchalar Damashqdagi ijtimoiy va madaniy hayotni tasvirlashda foydalidir<ref name="Alptekin, 1985, S. XVII-XVIII.">{{veb manbasi |title=Alptekin, 1985, S. XVII-XVIII. |url=https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%83%D0%B3%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BD#CITEREFAlptekin1985}}</ref>. Halablik muallif [[al-Azimi]](1090 — 1161 yildan keyin) oʻz asarida ham [[Damashq]], ham [[Janubiy Suriya]]ning boshqa shaharlari haqida qisqacha maʼlumot beradi. Shu payt hukmronlik qilgan Shayzar oilasidan [[Usama ibn Munqiz]] (1095-1188) Suriyaning koʻplab shaharlarida boʻlgan. Damashkga bir necha bor tashrif buyurgan va koʻplab hukumat vakillari bilan uchrashgan. U yozgan „Tarbiya kitobi“da oʻzi bilgan kishilar va oʻzi guvohi boʻlgan voqealar haqida turli maʼlumotlar bor<ref name="Alptekin, 1985, S. XIX.">{{veb manbasi |title=Alptekin, 1985, S. XIX. |url=https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%83%D0%B3%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BD#CITEREFAlptekin1985}}</ref>. [[Imodiddin al-Isfahoniy]] (1125-1201)ning saljuqiylar haqidagi asari saljuqiylar vaziri [[Anushirvon]]ning xotiralari asosida yozilgan. Solnomachining oʻzi bir muddat Halabda vazir boʻlgan. Uning asarlaridan birida koʻplab mashhur kishilarning tarjimai holi boʻlsa<ref>{{veb manbasi |title=Alptekin, 1985, S. XXIII. |url=https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%83%D0%B3%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BD#CITEREFAlptekin1985}}</ref>, ikkinchisida „Halab tarixi“ Halab tarixi tasvirlangan. Bu Halab va Damashq amirlari oʻrtasidagi munosabatlarni oʻrganish uchun muhim, biroq muallifni xolis deb boʻlmaydi, chunki u Halab hukmdorlariga yaqin boʻlgan<ref>{{veb manbasi |title=Alptekin, 1985, S. XXIV. |url=https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%83%D0%B3%D1%82%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BD#CITEREFAlptekin1985}}</ref>.