es-Sâlih Eyyûb

es-Sâlih Eyyûb ya da tam adıyla Ebü'l-Fütûh el-Melikü's-Sâlih Necmüddîn Eyyûb b. Muhammed (1205, Kahire - 1249, Mansure) 1240-1249 döneminde Eyyubiler Mısır Sultanı olarak ve 1239 ile 1245-1224 döneminde Eyyubiler Suriye Sultanı olarak hükümdarlık yaptı.^[1]

1221'de Beşinci Haçlı Seferi'nde Haçlıları Mansure yakınlarında sularla çevrilip teslim oluşu ve Dimyat kalesi Eyyubilere teslim edilmesi sürecinde Haçlıların Sultan Kamil bin Adil'e rehinesi Jean de Brienne iken, Eyyubilerin Haçlılara verdiği rehine Sultan Kamil bin Adil'in oğlu olan es-Sâlih Eyyûb oldu.

1234'te Sultan Kamil bin Adil Artuklular aleyhinde güneydoğu Anadolu'ya ve Elcezire'ye çıktığı seferde onların merkezi Hasankeyf kalesini eline geçirdi ve bu kale komutanlığı ve Elcezire emirliğine sultanın oğlu olan es-Sâlih Eyyûb getirildi.

1234'te Mısır'da iken babası Sultan Kamil bin Adil, oğlu es-Sâlih Eyyûb'un bazı memluklularla birlikte hareket ederek bir komplo ile Eyyubiler tahtını ele geçirme girişimi yapacağı haberini aldı. Oğlunun bu girişimini önlemek için Sultan Kamil onu Şam Emiri olarak Suriye'ye gönderdi. Aynı zamanda es-Sâlih Eyyûb'un Eyyubiler Mısır Sultanlığı'na varis olmadığını bildirdi. Ama çok geçmeden, es-Sâlih Eyyûb Şam'da pek az zaman kaldıktan sonra amcası olan Salih İsmail es-Sâlih Eyyûb üzerine Şam'a yürüdü ve şehri eline geçirdi. es-Sâlih Eyyûb kuzeye Elcezire'ye kaçtı. Orada iken Cengiz Han'in istilasında ülkelerinden kaçmış Azerbaycan'a girip yerleşmiş ama sağa sola akınlar yapıp talan ile geçinen Harezmsahlar ordusu kalıntılarının büyük biri ile anlaştı.

1238'de Eyyubiler Sultanı olan Kamil bin Adil Mısır'da öldü. Kendine vâris olarak Elcezire Emirliğini es-Sâlih Eyyûb'a vermişti. Eyyubiler Mısır Sultanlığı ve Eyyubiler Suriye Sultanlığı'ni ise diğer oğlu II. Âdil'de vermişti,^[2]

Fakat Eyyubiler prensleri arasında taht kavgası hemen çıktı. Önce amcası olan Salih İsmail 1239'da kendini Eyyubiler Suriye Sultanı olarak ilan etti. Elindeki Suriye ordusu ile üzerinde hükûmet sürdüğü toprakları genişletme politikası uygulamaya koyuldu.^[2]

es-Sâlih Eyyûb Mısır'da iyi ilişkiler kurduğu Memluklu emirler ile tekrar haberleşmeye girişti ve onlardan kardeşi II. Âdil'i Mısır'dan atmalarını istedi. es-Sâlih Eyyûb Mısır'ı istila etmek için bir ordu ile Mısır'a yürümek üzere idi ki bu memluklu emirlerden haber geldi. Memluklular kardeşi Sultan II. Âdil'i Bilhays'ta çadırında yakalayıp tutuklamışlardı ve kendisini Mısır Sultanı ilan etmişlerdi. es-Sâlih Eyyûb gayet acele olarak Mısır'a geçti. Haziran 1240'ta bir zafer alayı ile Kahire'ye girdi. es-Sâlih Eyyûb, Eyyubiler Mısır Sultanı ve üst Eyyubiler sultanı olarak tahta geçti.^[2]

Kahire'de Sultan olan es-Sâlih Eyyûb, kardeşi II. Âdil'i yakalayıp tahttan indiren memluklu emirler ve askerler yüzünden, ne saltanatını ve ne de şahsını emniyette hissetmekteydi. Ayrıca Eyübiler prensleri de devamlı olarak birbirleri ile mücadele halinde idiler. Mısır'da "Eşrefiye" adı verilen güçlü bir Memluklu emirleri kliğinin kendisini tutmadığını ve amcası olan ve Eyyubiler Suriye Sultanlığını ele geçirmiş olan Salih İsmail ile ilişkiler kurup kendini Eyyubiler tahtından atırmaya çalıştıklarını duymuştu. Salih İsmail II. Âdil'i tahttan indirip kendini tahta geçiren memluluklara kliğine bile inanamaz duruma geçmişti. Bu nedenle Kahire kalesine kendini kapamıştı. Tam bu sıralarda Kafkaslarda, kuzey Karadeniz kıyılarında ve Kıpçakların yerleştiği şimdiki güney Rusya'da politik durum kötüye gittiği için çok sayıda Kıpçak Türk genci köle olarak Kahire esir pazarına getirilmekte idi. Sultan es-Sâlih Eyyûb esir pazarından çok sayıda Kıpçak asıllı köle satın almaya ve bunlardan kendine şahsen bağlı olan kölemen koruma birlikleri kurmaya başladı. Böylece küçük sayıda eski köle Memluklu askere dayanmak prensibinden ayrıldı ve her biri 800-1000 Kıpçak köleden oluşan memluklu birlikleri kurmaya başladı. Bu memluklu birlikler için Nil Nehri'nde bulunan "Rawda Adası"'nda kışlalar kuruldu. Bu memluklu birliklerine kışlaları nehir-şu yakınında olduğu için "Bahriye" veya "Bahri Memlukluları" denilmeye başlandı. Ayrıca Salih Eyüb tarafından kuruldukları için de bazen de "Salihiye" adı ile de anıldılar. Bu kölemen memluklu askerleri birliklerini ve kışlasının es-Sâlih Eyyûb'un sultanlığının başlangıcında kurulması önemli tarihsel gelişmeler doğurmuştur; çünkü bu "Bahriye" veya "Bahri Memluklu"ları Eyyubiler devletinin sona ermesine neden olmuşlar ve çok özel bir siyasi yapısı bulunan Memlukluler Devleti'nin ortaya çıkmasına nüve teşkil etmişlerdir.^[2]

1240-1243 döneminde es-Sâlih Eyyûb Filistin'de bulunan Haçlılar devletlerine, Suriye'de bulunan Eyyubiler emirlerine ve daha önce kendisine müttefik olan ve geçici olarak Diyar Mudar'da yerleşmiş olan Harezmşahlar ordusu kalıntılarına karşı askerî harekâtlarla uğraşmak zorunda kaldı. Kurduğu Bahri Memluklular ordusunu Mısır'da sulh ve sükunu korumak için görevlendirdi. Buna benzer olarak Harezmşahlar ordusu kalıntılarını da Suriye'deki Eyyubiler emirlerini dize getirip kontrol etmek için kullandı.

1244'te Harezmşahlar ordusu kalıntıları es-Sâlih Eyyûb'un daveti üzerine Suriye ve Filistin üzerine büyük bir talan akınına giriştiler. Bu akın sırasında bir Harezmşahlar akıncı ordusu 1229'da Altıncı Haçlı Seferi sırasında Eyyubiler Sultan Kamil bin Adil ile Kutsal Roma İmparatoru II. Friedrich arasında yapılan bir barış antlaşması ile Haçlı Kudüs Krallığı'na teslim edilmiş olan, Kudüs şehrini 15 Temmuz 1244'te ellerine geçirdiler. Şehrin altını üstüne getirerek şehri yakıp yıktılar ve şehri harabeye döndürdüler. Bu çapulcu ordusu ayrıldıktan sonra şehir ne Müslümanlar ne de Hristiyanlar tarafından yaşanacak bir yer olmaktan çıktı. Ama bu harap şehrin idaresi yine Eyyubiler eline geçti.

Bundan sonra 1244 yılının sonlarına doğru es-Sâlih Eyyûb yine Harezmşahlar kalıntıları müttefikleri ile birlikte, Haçlı Kudüs Krallığı ile müttefik olan amcası olan Eyyubiler Suriye Sultanı Sultan Salih İsmail'e karşı bir askeri sefer açtı ve onu Harbiye Muharebesi'nde yenilgiye uğrattı.

Yine 1244'te Bağdat'ta bulunan Abbasiler halifesi Mutasım es-Sâlih Eyyûb'ü Sultan olarak şereflendirdi.

1246'da ise es-Sâlih Eyyûb o zamana kadar müttefiki olan Harezmşahlar kalıntılarının fazla güç kazandıklarını; çok geçmeden onları kontrol edemeyeceğini ve kendi arazilerinin onların talan hücumlarına maruz kalabileceğini anladı. Bunun önlemek için onlara karşı bir askerî harekâta geçti. Bu harekâtta önce bu Harezmşahlar akıncı ordusunu "Humus Muharebesi"'nde yenilgiye uğratıp bu akıncı gücün komutanının bu muharebede ölmesine neden oldu. Lidersiz kalan Harzemşahlar kalıntılarını da küçük kısımlara bölüp Suriye ve Filistin'de yerleştirdi.

Temmuz 1244'te Kudüs'ün Harezmşahlar kalıntısı ordusu tarafından tümüyle talan edilmesi ve harap olan şehrin Eyyubiler eline geçmişi Batı Avrupa'da büyük etkiler yaptı. Avrupa'da yeni bir Haçlı ordusu kurulmak üzere büyük bir dinsel faaliyet başladı. Yeni kurulan Haçlı ordusu Fransa Kralı IX. Louis sevk ve idaresi altında 1248'da gemi ile Avrupa'dan ayrıldı ve böylece Yedinci Haçlı Seferi'ni başladı. Bu Haçlı ordusu Filistin'e gitmedi. Önce Kıbrıs'a geçti ve oradan da Mısır'a yönelip orada karaya çıkıp Dimyat kalesini eline geçirdi.

Fransa Kralı IX. Louis sevk ve idaresi altında Yedinci Haçlı Seferi Haçlı ordusu Mısır'a çıkartma yapıp 30 yıl kadar önceki Haçlı seferinde Haçlıların gayet zor ve uzun bir kuşatmadan sonra ellerine geçirebildikleri Dimyat kalesini bu seferde hiç Mısırlı direnişi görmeden kolayca ellerine geçirdiler. O zaman es-Sâlih Eyyûb Suriye'de bulunmaktaydı ve amcası olan Suriye Sultanı İsmail Salih ile savaş içinde idi. Fakat Haçlı ordusunun Mısır'a çıkartma yaptığı haberi gelir gelmez es-Sâlih Eyyûb büyük bir acele ile Mısır'a geçti. Sultan es-Sâlih Eyyûb önce babası Sultan Kamil bin Adil gibi barışçıl ve antlaşma ile bu sorunu çözmek için IX. Louis'a barış teklif edip Dimyat kalesini Mısır Eyübilerine geri verirlerse Kudüs'ü Haçlılara vermeyi kabul edebileceğini bildirdi. Fakat IX. Louis Sultan es-Sâlih Eyyûb'un hasta olduğunu bilmekte idi ve gayet edepsizce bir yanıt verip "yenilmiş ve ölmekte olan bir inançsız kişi" ile bir antlaşma yapamayacağını bildirdi. Memluklu emirleri idaresi altında bulunan Mısır ordusu Kahire'den ayrılmış Haçlı hücumunu önlemek için Sultan Kamil bin Adil tarafından yeniden yaptırılmış olan Mansure kalesinde karargâh kurmuştu. es-Sâlih Eyyûb zaten veremden hasta idi; buraya sedye ile getirildi ve bu ordunun komutasını eline aldı. Fakat tam bu sırada bacağında büyük bir abse çıktı. Mısırlı doktorlar bu absenin kangrene yol açması ile onun ölümüne sebep olmasından korkup bir operasyon yaparak Sultan'ın bacağını kestiler. Bu operasyondan sonra Sultan es-Sâlih Eyyûb kendini toplayamadı ve sağlık durumu kötüleşip komaya girip 22 Kasım 1249'da Mansure'deki ordugahta hayata gözlerini yumdu. Tam o gün Haçlılar IX. Louis komutasında Dimyat kalesinden ayrılıp Kahire'yi ele geçirmek hedefi ile yürüyüşe başladılar.

es-Sâlih Eyyûb'un Mısır Sultanlığına varisi oğlu Muazzam Turanşah'dı. Fakat es-Sâlih Eyyûb oğluna itimadı olmadığı için onu Eyyubilerin merkezi olan Mısır'dan uzaklaştırmak amacıyla ülkesinin kuzey sınırına Elcezire Emiri olarak Hasankeyf'e göndermişti. Yedinci Haçlı Seferi'nde Eyyubiler direnişini kendine destek ve yardım sağlaması için es-Sâlih Eyyûb acele olarak oğlu Muazzam Turanşah'ı Mısır'a getirmesi için Hasankeyf'e kendisinin kölemeni olan ve Bahri Memlükleri komutanı olan Emir Fariseddin Aktay'ı gönderdi. O daha Mısır'a dönmeden Sultan es-Sâlih Eyyûb'un ölmesi ile tam büyük bir savaş sırasında Sultan ve orduların komutanının ölmesi moralman orduya büyük bir aksi tesir yapacağı nedeni ile Sultan es-Sâlih Eyyûb'un ölümünün gizlenmesine karar verildi. Mısır ordusunu idare eden küçük sayıda kōlemen memluklu emirlerin yardım ve desteği ile Sultan es-Sâlih Eyyûb'un dul eşi olan Şecer-üd-Dürr kocasının ölümünü gizli tuttu. Devletin ve ordunun idaresini resmen kendi üzerine ve etrafında bulunan küçük sayılı memluklular grubu elinde kaldı. Şecer-üd-Dürr efektif olarak Mısır Sultanlığı yapmaya başladı ve Sultan Muazzam Turanşah Mısır'a varıncaya kadar es-Sâlih Eyyûb'un ölümü gizlendi.

Sultan Muazzam Turanşah'ın sultanlığı gayet kısa sürdü. Mısır'ın ve ordusunun "Bahri Memlüklular" eline geçmişti. Sultan Muazzam Turanşah bir suikastla öldürüldükten sonra bir karmaşa dönemi ortaya çıktı. Ardından Bahri Memlukluları emirleri Memluklu Devleti'ni kurdular.

• Eyyûbîler Mısır Sultanlığı
• Eyyûbî Hükümdarları Listesi

Özel

Genel

• İbn Kesîr, (Tr.Hz: Mehmet Keskin) (2000) Büyük İslam Tarihi - El Bıdaye Ve´n-Nihaye 15 Cilt, İstanbul:Çağrı Yayınları c.13 .
• Irwin, Robert, (1986) The Middle East in the Middle Ages: The Early Mamluk Sultanate, 1250-1382,, Londra ve Sydney:Croom Helm, ISBN 0709913087 s.20.(İngilizce)
• Humphreys, R.Stephen, (1977), From Saladin to the Mongols: The Ayyubids of Damascus 1193-1260, New York: SUNY Press, ISBN 0873952634.(İngilizce)