Kurtuluş Camii
 Kurtuluş Camii (2016) | |
 | |
| Temel bilgiler | |
|---|---|
| Konum | Şahinbey, Gaziantep, Türkiye |
| Koordinatlar | 37°03′37″K 37°22′33″D / 37.06028°K 37.37583°D |
| İnanç | İslam |
| Açılış | 1986 (cami olarak) |
| Durum | İbadete açık |
| Mimari | |
| Mimar(lar) | Sarkis Balyan |
| Mimari tür | Cami (1986'den beri) |
| İnşaat başlangıcı | 1892 |
| Tamamlanma | 1893 |
| Özellikler | |
| Malzemeler | Taş, Ahşap |
Kurtuluş Cami veya Antep Meryem Ana Kilisesi veya Surp Asdvadzadzin Katedrali (Ermenice: Սուրբ Աստուածածին Եկեղեցի Surp Asdvadzadzin Egeğedzi), Gaziantep'te 1893-1892 yılları arasında Ermeni kilisesi olarak inşa edilmiş, 1980'lerden beri cami olarak hizmet veren gotik üslupta bir ibadet yapısıdır.
Mimar Sarkis Balyan'ın eseri olan kilise binası, Gaziantep'te Ermeniler tarafından yapılmış en büyük yapılardandır. 1915 Ermeni Kırımı ve cumhuriyetin ilanından sonraki dönemde ibadete kapatılmış; 50 yıl kadar cezaevi olarak kullanıldıktan sonra 1980'lerde restore edilip cami olarak ibadete açılmıştır.
Geçmişi
[değiştir | kaynağı değiştir]İnşası ve kilise işlevinde kullanılması
[değiştir | kaynağı değiştir]Gaziantep'te yaşayan Ermenilerin ilk ibadet yeri, bugünkü yapının bulunduğu tepenin doğusundaki kayalık bölgede bulunan bir mağara idi. Zamanla mağaranın batı bölgesindeki kayalar oyulup üç tane sütun eklenerek bir kilise meydana getirilmişti. Rivayete göre Kudüs'e gitmekte olan Bali adına bir Ermeni, ibadetin mağarada yapıldığını görünce hac yolculuğundan vazgeçip şehirde kalmış ve Osmanlı padişahının iznini alarak Meryem Ana adına bir kilise inşa etmiştir.[1]
Meryem Ana Kilisesi, Gaziantep'in 17. yüzyıldaki ilk önemli Ermeni Kilisesi idi.[2] Zamanla tahribata uğrayan ve onarımlardan geçen Meryem Ana Kilisesi'nin yerine 1873 yılında yeni bir kilise yapılması karar verildi.
Yeni kilise Sultan II. Abdülhamid'in mimarı olan Osmanlı Ermenisi Sarkis Balyan tarafından planlandı ve Sarkis Taşçıyan tarafından inşa edildi. Osmanlı-Rus Savaşı ve salgın hastalıklar sebebiyle inşaat uzun sürdü; 1892'de tamamlandı. Taş işçiliği Sarkis Kadehçiyan tarafından yapıldı.[2] Kilisenin çanı, Londra’da yaşayan Hrant Köşkeryan adlı bir Ermeni tarafından Brezilya’da yaptırıldı.[1] Çan, Gaziantep Arkeoloji Müzesi'nde korunmaktadır.
1901 yılında kilisenin avlusuna çocukların eğitimi için bir okul inşa edildi. Keşiş Movses Zamgoçyan tarafından yaptırılan okul, Vartanyan Anaokulu adını taşır.[1] [not 1]
1915 Ermeni Soykırımının ardından boş kalan kilise binası; cumhuriyet devrinde ibadete kapandı.
Cezaevi dönemi
[değiştir | kaynağı değiştir]1930-1980 arasında Adalet Bakanlığı'nın kullanımına tahsis edildi ve cezaevi olarak kullanıldı. Hapishane olduğu dönemde pencerelerine demir parmaklıklar eklendi ve bazı açıklıklar kapatıldı.[4]
Camiye dönüştürülmesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Yapı 1980-1985 arasında onarım görerek camiye dönüştürüldü ve Kurtuluş Camii adını aldı.[4] Bu dönüşüm sırasında dört köşeli çan kulesinin bir kısmı yıkılıp, tek şerefeli silindirik bir yapıya dönüştürüldü. Daha sonraki tarihlerde ikinci bir minare yapıldı.[4]
Kültür varlığı olarak tescil edilmesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Geleneksel mimari yapım tekniği örneği olması, dönemin yaşam şeklini aktarması ve geleneksel sokak dokusunu oluşturması bakımından önemli görülen yapı; 2017'de Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından korunması gerekli taşınmaz kültür varlığı olarak tescil edildi.
2023 depremi
[değiştir | kaynağı değiştir]Caminin kubbesi ve duvarları 2023 Gaziantep-Kahramanmaraş depremlerinde çöktü, minaresi ise kısmen yıkıldı.[5]
Mimari özellikleri
[değiştir | kaynağı değiştir]1100 metrekare alan üzerinde kurulmuş, 31 metre yüksekliğinde gotik üslupta bir yapıdır. Etrafı duvarlarla çevriliş zemini taş bir avlu içerisinde yer alır. İkisi kuzey, ikisi güney, biri batıya bakan beş kapısı vardır.[2]
Kesme taş ile yapılan duvarların üzerinde ilk iki sırada sivri kemerli pencereler, üst kısmında yuvarlak pencereler vardır. Malzeme olarak yöresel "keymıh", "havara" ve bazalt taşları kullanılmıştır.[2] Mihrap, dikdörtgen bir niş şeklinde dışarıya çıkıntılıdır. Mihrap duvarında üç sıra halinde pencere dizisi, alınlığın ortasında yuvarlak bir pencere bulunur. Yapının köşeleri, pencere silmeleri, yöresel siyah ve beyaz taşlardan yapılmıştır.
Üzeri kırma çatıyla örtülmüştür. Ana mekanın orta kısmı dairesel kasnaklı yüksek kubbelidir.
Konuyla ilgili yayınlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Thomas A. Sinclair: Eastern Turkey. An Architectural and Archaeological Survey. Band 4. The Pindar Press, London 1990, s. 111
- Demir, E. (2021). Ayintab'da Bir Cami Kilise: Surp Asdvadzadzin Kilisesi (Kurtuluş Cami). Ortadoğu ve Göç, 11 (1), 111-132 .
Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c Demir, Enver (30 Haziran 2021). "Ayıntab'da bir cami kilise: Surp Asvadzadzin Kilisesi (Kurtuluş Cami)". Ortadoğu ve Göç. 11 (1): 111-132. doi:10.31834/ortadoguvegoc.881629. ISSN 2718-0980. 17 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mart 2023.
- ^ a b c d Haciarap, Enes; Öncel, Fernaz (30 Aralık 2022). "Kilise Yapılarının dönüşümünün Gaziantep örneği üzerinden incelenmesi". İstanbul Ticaret Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi. 21 (42): 254-276. doi:10.55071/ticaretfbd.1083685. ISSN 1305-7820. 17 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mart 2023.
- ^ Korucu, Serdar (4 Ocak 2013). "Antep'te 120 yıllık kilise yıkıldı". Agos. 11 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mart 2016.
- ^ a b c "Kiliseden hapishaneye: Kurtuluş Cami". 7 Temmuz 2022. 17 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mart 2023.
- ^ "Kahramanmaraş'ın Pazarcık ilçesi merkezli 7,4 şiddetindeki depremde Gaziantep'teki tarihi yapılar da hasar gördü. Depremde Şahinbey ilçesindeki tarihi Kurtuluş Camisinin kubbesi ve minaresi de çöktü". Sabah. 6 Şubat 2023. 8 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2023.