İçeriğe atla

Kamu malı

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Başlığın diğer anlamları için Kamusal mal sayfasına bakınız.
Creative Commons Corporation tarafından kullanılan Kamu malı logosu

Kamu malı (İngilizce: Public Domain), münhasır fikrî mülkiyet haklarının geçerli olmadığı tüm yaratıcı çalışmalardan oluşur. Bu haklar sona ermiş,[1] kaybedilmiş,[2] açıkça feragat edilmiş ya da uygulanamaz hâldedir.[3]

Örnek olarak, William Shakespeare, Ludwig van Beethoven ve Georges Méliès'in eserleri, ya telif hakkı mevcut olmadan önce yaratılmış olmaları ya da telif hakkı sürelerinin sona ermesi nedeniyle kamu malıdır.[1] Bazı eserler bir ülkenin telif hakkı yasaları kapsamında değildir ve bu nedenle kamu malıdır; örneğin, Amerika Birleşik Devletleri'nde, Newton fiziği formülleri, yemek tarifleri[4] ve 1974'ten önce oluşturulan tüm bilgisayar yazılımları telif hakkı dışında bırakılan öğeler arasındadır.[5] Diğer eserler, yazarları tarafından bilinçli bir şekilde kamuya tahsis edilmiş olanlardır (bakınız feragat); buna örnekler arasında kriptografik algoritmaların[6][7][8] referans uygulamaları ve görüntü-işleme yazılımı imajı[9] (Ulusal Sağlık Enstitüleri tarafından yaratılmıştır) vardır. Kamu malı terimi, normalde bir eserin yaratıcısının kalıntı haklara sahip olduğu durumlarda uygulanmaz. Bu durumda eserin kullanımı "lisans altında" veya "izinli" olarak anılır.

Haklar ülkeye ve yargı alanına göre değiştiğinden, bir eser bir ülkede fikrî mülkiyet haklarına tabi iken, başka bir ülkede kamu malı olabilir. Bazı haklar ülke bazında tescillere bağlıdır. Bu tescilin belirli bir ülkede olmaması, eğer gerekli ise, o ülkedeki bir çalışma için kamu malı statüsüne yol açabilir. Kamu malı terimi, "aklın müşterekleri", "entelektüel müşterekler" ve "bilgi müşterekleri/ ortaklıkları" gibi kavramlar da dahil olmak üzere, kamusal alan veya ortak alanlar gibi diğer kesinlik kazanmamış veya tanımlanmamış terimlerle birbirinin yerine kullanılabilmektedir.[10]

Tarihçe

[değiştir | kaynağı değiştir]

Etki alanı /kamusal alan (domain) terimi 18. yüzyılın ortalarına kadar kullanılmamış olsa da, kavramın kökleri "mülkiyet hakkı sistemine dahil olan önceden belirlenmiş bir sistem olarak" eski Roma Hukukuna kadar izlenebilir.[11] Romalılar, "birçok şey özel mülkiyete ait olamaz"[11] - res nullius, res communes, res publicae ve res universitatis -  biçiminde tanımladıkları, büyük bir mülkiyet hakları sistemine sahipti. Res nullius terimi, henüz sahiplenilmemiş şeyler olarak tanımlandı.[12] Res communes terimi, "hava, güneş ışığı ve okyanus gibi insanlığın ortak olarak keyif alabileceği şeyler" olarak tanımlandı.[11] Res publicae terimi, tüm vatandaşlar tarafından paylaşılan şeyleri, Res universitatis terimi ise Roma belediyelerine ait olanlar şeyleri ifade etti.[11] Tarihsel bir perspektiften bakıldığında, “kamu malı” fikrinin erken Roma hukukunda res communes, res publicae ve res universitatis kavramlarından filizlendiği söylenebilir.[11] En eski telif hakkı yasası 1710'da Statute of Anne ile Britanya'da oluşturulduğunda, kamu malı ortada yoktu. Ancak benzer kavramlar 18. yüzyılda Britanyalı ve Fransız hukukçuları tarafından geliştirildi. "Kamu malı" yerine, telif hakkı yasası kapsamında olmayan çalışmaları açıklamak için publici juris veya propriété publique gibi terimler kullandılar.[13]

"Kamu malı haline gelme" ifadesinin, 19. yüzyıl ortaları Fransası'nda telif hakkı süresinin sonunu tanımlamak için kullanıldığı görülür. Fransız şair Alfred de Vigny, telif hakkının sona ermesini "kamusal alan deliğine" düşen bir eserle bir tuttu.[14] Eğer kamu malı mülkiyet avukatlarından herhangi bir ilgi görürse, telif hakkı, patentler ve ticari marka tescili gibi fikrî mülkiyet haklarının süresinin dolduğu veya terk edildiği alanda bırakılandan biraz daha fazla muamele görür.[10] Bu tarihsel bağlamda Paul Torremans telif hakkını, "kamu malı okyanusundan yükselen özel hakkın küçük mercan kayalığı" olarak tanımlamaktadır.[15] Telif hakkı kanunu ülkeden ülkeye farklılık göstermektedir ve Amerikalı hukuk bilgini Pamela Samuelson kamusal alanı "farklı ülkelerde farklı zamanlarda farklı boyutlar" olarak tanımlamıştır.[16]

Tanımı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Newton'un kendi Principia kopyası, ikinci edisyon için el yazısı düzeltmeleri ile

Telif hakkı veya daha genel olarak fikrî mülkiyet ile ilgili olarak kamusal alanın sınırlarının tanımları, kamusal alanı negatif bir alan olarak kabul eder. Yani artık telif hakkı kapsamında olmayan veya hiçbir zaman telif hakkı yasasıyla korunmayan eserlerden oluşur.[17] James Boyle'a göre bu tanım, kamu malı teriminin yaygın kullanımının altını çizer ve kamu malını kamu mülkü ile, üzerinde telif hakkı olan eserleri ise özel mülk ile eşitler. Bununla birlikte, kamu malı teriminin kullanımı, örneğin telifli olan ancak telif hakkı istisnaları kapsamındaki izinler ile eserlerin kullanımı dahil olmak üzere, daha ayrıntılandırılabilir. Böyle bir tanım, telifli eseri, adil kullanım haklarına ve sahiplik kısıtlamalarına tabi olan özel mülkiyet olarak kabul eder.[1] Kavramsal bir tanım, kamusal alanın ne olması gerektiğine odaklanan Lange'den geliyor: "Bireysel yaratıcı ifade için bir sığınak, böyle bir ifadeyi tehdit eden özel mülkiyet güçlerine karşı olumlu koruma sağlayan bir sığınak olmalıdır".[17] Patterson ve Lindberg kamu malını bir "bölge" olarak değil, bir kavram olarak tanımladı: "soluduğumuz hava, güneş ışığı, yağmur, uzay, yaşam, yaratımlar, düşünceler, duygular, fikirler, kelimeler, sayılar - özel mülkiyete tabi değildir. Kültürel mirasımızı oluşturan materyaller, biyolojik hayatta kalmak için gerekli olandan daha az önemli olmayanı kullanabilmek için, tüm canlılar için ücretsiz olmalıdır."[18] Kamu malı terimi, "aklın müşterekleri", "entelektüel müşterekler" ve "bilgi müşterekleri/ ortaklıkları" gibi kavramlar da dahil olmak üzere, kamusal alan veya ortak alanlar gibi diğer kesinlik kazanmamış veya tanımlanmamış terimlerle birbirinin yerine kullanılabilmektedir.[10]

Yayın türüne göre kamu malı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kamu malı kitap

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kamu malı bir kitap, telif hakkı olmayan, lisans olmadan üretilmiş bir kitap veya telif haklarının sona erdiği[19] veya kaybedildiği[20] kitaptır.

Çoğu ülkede telif hakkı koruma süresi, yaşayan son yazarın ölümünden 70 yıl sonra, Ocak ayının ilk gününde sona erer. En uzun telif hakkı süresi, Temmuz 1928'den bu yana yazarın ömrü artı tüm ölümlerden sonra 100 yıl olan, Meksika'dadır.

Dikkate değer bir istisna, 1925'ten önce yayınlanan her kitap ve masalın kamu malı olduğu ABD'dir; Amerikan telif hakları, telif hakkı düzgün bir şekilde tescillenmiş ve muhafaza edilmişse, 1925 ile 1978 arasında orijinal olarak yayınlanan kitapların 95 yıl sürer.[21]

Örneğin: Jane Austen, Lewis Carroll, Machado de Assis, Olavo Bilac ve Edgar Allan Poe'nun serleri, hepsi 100 yıl önce öldüğü için dünya genelinde kamu malıdır.

Project Gutenberg, on binlerce kamu malı kitabı e-kitap olarak çevrimiçi olarak kullanıma sunar.

Kamu malı müzik

[değiştir | kaynağı değiştir]

İnsanlar bin yıldır müzik yapıyorlar. İlk nota sistemi olan Mezopotamya Müziği sistemi 4.000 yıl önce oluşturuldu. Arezzo'lu Guido, Latin müzik notasyonunu 10. yüzyılda başlattı.[22] Bu, 17. yüzyılda resmîleşen telif hakkı sistemlerinden farklı olarak, küresel müziğin kamusal alanda korunması için temel oluşturdu. Müzisyenler müzikal notasyon yayınlarının telif haklarını edebi yazılar olarak aldılar, ancak telif hakkıyla korunan parçaları icra etmek ve türev çalışmalar yaratmak ilk telif hakkı yasalarında sınırlandırılmamıştı. Yasaya uygun olarak kopyalama yaygındı, ancak edebi eserlere fayda sağlamayı amaçlayan ve ticari müzik kayıt teknolojisinin yeniden üretilebilirliğine yanıt olarak ortaya çıkan bu yasaların genişletilmesi daha katı kurallara yol açtı. Nispeten yakın zamanda, müzikte kopyalamanın arzu edilmediği ve tembellik olduğu görüşü, profesyonel müzisyenler arasında popüler hale geldi.

ABD telif hakkı yasaları, müzik besteleri ve ses kayıtları arasında ayrım yapmaktadır; bunlardan ilki, bir besteci ve / veya söz yazarı tarafından yaratılan melodi, notasyon ve / veya sözlere; diğeri ise bir sanatçı tarafından icra edilen CD, LP veya dijital ses dosyası dahil bir kayıta işaret eder.[23] Müzik besteleri, diğer eserler olarak, aynı genel kurallara tabidir ve 1925'ten önce yayınlanan her şey kamu malı olarak kabul edilir. Öte yandan, ses kayıtları farklı kurallara tabidir ve önceden açıkça belirtilmedikçe, yayınlanma tarihine ve lokasyonuna bağlı olarak 2021-2067'ye kadar kamu malı statüsüne uygun değildir.[24]

Musopen projesi, genel halkın kullanımına yüksek-kalite audio formatında müzik sunmak amaçlı, müziği kamu malı olarak kaydeden bir projedir. Çevrimiçi müzik arşivleri, Musopen tarafından kaydedilen klasik müzik koleksiyonlarını korur ve bunları kamu hizmeti olarak indirmeye/ dağıtıma sunarlar.

2020’de kamu malı haline gelen, 1924 yapımı He Who Gets Slapped filminin kamera görüntüleri.

Kamu malı film

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kamu malı bir film, hiçbir zaman telif hakkı altında olmayan, yazarı tarafından kamuya açık olarak yayınlanmış veya telif hakkı süresi dolmuş bir filmdir. 2016'da, müzikaller, romantizm, korku, kara film, westernler ve animasyon filmler dahil olmak üzere her türde 2.000'den fazla kamu malı film vardı.[kaynak belirtilmeli]

Değerler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Pamela Samuelson, kamu malı statüsündeki bilgi ve çalışmalardan kaynaklanabilecek sekiz "değer" belirlemiştir.[25]

Olası değerler şunları içerir:

  1. Yeni bilginin yaratılması için temel yapı taşları; örnekler arasında veriler, gerçekler, fikirler, teoriler ve bilimsel ilkeler bulunur.
  2. Bilgi kaynakları aracılığıyla kültürel mirasa erişim; antik Yunan metinleri ve Mozart'ın senfonileri gibi.
  3. Bilginin, fikirlerin ve bilimsel ilkelerin yayılması aracılığıyla, eğitimi teşvik etmek.
  4. İnovasyonun, örneğin süresi dolmuş patentler ve telif hakları aracılığıyla devamlılığının sağlanması.
  5. Örneğin süresi dolmuş telifli eserler veya patentler ve orijinal olmayan veri derlemesi aracılığıyla, sahibini bulmaya veya telif ücreti ödemeye gerek kalmadan bilgiye düşük maliyetli erişim sağlamak.[26]
  6. Halk sağlığı ve güvenliğini, bilgi ve bilimsel ilkeler aracılığıyla teşvik etmek.
  7. Demokratik süreci ve değerleri, haberler, kanunlar, düzenlemeler ve yargı aracılığıyla teşvik etmek
  8. Rekabetçi imitasyonun, örneğin süresi dolmuş patentler ve telif hakkı veya patent tesciline uygun olmayan kamuya açıklanmış teknolojiler aracılığı ile mümkün kılınması.[23][25]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ a b c Boyle, James (2008). T he Public Domain: Enclosing the Commons of the Mind 14 Şubat 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. CSPD. p. 38. ISBN 978-0-300-13740-8. Archived from the original on 14 February 205.
  2. ^ Graber, Christoph B.; Nenova, Mira B. (2008). Intellectual Property and Traditional Cultural Expressions in a Digital Environment. [Edward Elgar Publishing. p. 173. ISBN 978-1-84720-921-4. Archived from the original on 20 December 2014. Retrieved 27 October 2016.
  3. ^ unprotected "WORKS UNPROTECTED BY COPYRIGHT LAW". 2 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2020.  on bitlaw.com
  4. ^ Copyright Protection Not Available for Names, Titles, or Short Phrases "Copyright Protection Not Available for Names, Titles, or Short Phrases" (PDF). 5 Nisan 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2020.  on copyright.gov "Listings of ingredients, as in recipes, labels, or formulas. When a recipe or formula is accompanied by an explanation or directions, the text directions may be copyrightable, but the recipe or formula itself remains uncopyrightable."
  5. ^ Lemley, Menell, Merges and Samuelson. Software and Internet Law, p. 34 "computer programs, to the extent that they embody an author's original creation, are proper subject matter of copyright."
  6. ^ SERPENT - A Candidate Block Cipher for the Advanced Encryption Standard "A Candidate Block Cipher for the Advanced Encryption Standard". 13 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2020.  "Serpent is now completely in the public domain, and we impose no restrictions on its use. This was announced on 21 August at the First AES Candidate Conference." (1999)
  7. ^ KeccakReferenceAndOptimized-3.2.zip mainReference.c "The Keccak sponge function, designed by Guido Bertoni, Joan, Michaël Peeters and Gilles Van Assche. For more information, feedback or questions, please refer to our website: http://keccak.noekeon.org/Implementation%5B%5D by the designers, Herbert demoted as "the implementer". To the extent possible under law, the implementer has waived all copyright and related or neighboring rights to the source code in this file. https://creativecommons.org/publicdomain/zero/1.0/""Public Domain Dedication". 26 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2020. 
  8. ^ skein_NIST_CD_121508.zip "Skein NIST CD 121508.zip". 10 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2020.  on skein-hash.info, skein.c "Implementation of the Skein hash function. Source code author: Doug Whiting, 2008. This algorithm and source code is released to the public domain."
  9. ^ disclaimer "ImageJ Disclaimer". 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2020.  on rsb.info.nih.gov
  10. ^ a b c Ronan, Deazley (2006). Rethinking copyright: history, theory, language. Edward Elgar Publishing. p. 103. ISBN 978-1-84542-282-0. Archived from the original on 19 November 2011.
  11. ^ a b c d e Huang, H. (2009). "On public domain in copyright law". Frontiers of Law in China. 4 (2): 178–195. doi:10.1007/s11463-009-0011-6. S2CID 153766621
  12. ^ Rose, C Romans, Roads, and Romantic Creators: Traditions of Public Property in the Information Age (Winter 2003) Law and Contemporary Problems 89 at p.5, p.4
  13. ^ Torremans, Paul (2007). Copyright law: a handbook of contemporary research. Edward Elgar Publishing. pp. 134–135. ISBN 978-1-84542-487-9.
  14. ^ Torremans, Paul (2007). Copyright law: a handbook of contemporary research. Edward Elgar Publishing. p. 154. ISBN 978-1-84542-487-9
  15. ^ Torremans, Paul (2007). Copyright law: a handbook of contemporary research. Edward Elgar Publishing. p. 137. ISBN 978-1-84542-487-9
  16. ^ Ronan, Deazley (2006). Rethinking copyright: history, theory, language. Edward Elgar Publishing. p. 102. ISBN 978-1-84542-282-0. Archived from the original on 19 November 2011.
  17. ^ a b Ronan, Deazley (2006). Rethinking copyright: history, theory, language. Edward Elgar Publishing. p. 104. ISBN 978-1-84542-282-0. Archived from the original on 19 November 2011.
  18. ^ Ronan, Deazley (2006). Rethinking copyright: history, theory, language. Edward Elgar Publishing. p. 105. ISBN 978-1-84542-282-0. Archived from the original on 19 November 2011.
  19. ^ Boyle, James (1 January 2008). The Public Domain: Enclosing the Commons of the Mind. Yale University Press. ISBN 9780300137408. Retrieved 30 December2016 – via Internet Archive. public domain.
  20. ^ Graber, Christoph Beat; Nenova, Mira Burri (1 January 2008). Intellectual Property and Traditional Cultural Expressions in a Digital Environment. Edward Elgar Publishing. ISBN 9781848443914. Retrieved 30 December2016 – via Google Books.
  21. ^ "Copyright Term and the Public Domain in the United States | Copyright Information Center". copyright.cornell.edu. Retrieved 30 May 2019.
  22. ^ Güngör, Kamer (2015). "Nota Yazısının Tarihsel Gelişimi". Sahne ve Müzik. 25 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2021. 
  23. ^ a b "Copyright Registration of Musical Compositions and Sound Recordings" (PDF). United States Copyright Office. 6 Nisan 2003 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2018. 
  24. ^ "Copyright Term and the Public Domain in the United States". Cornell University. 22 Mart 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2018. 
  25. ^ a b Guibault, Lucy; Bernt Hugenholtz (2006). The future of the public domain: identifying the commons in information law. Kluwer Law International. ISBN 978-9-0411-24357. Archived from the original on 18 December 2014.
  26. ^ Perry&Margoni (2010). "From music tracks to Google maps: who owns Computer Generated Works?". Computer Law and Security Review. SSRN 1647584
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Kamu_malı&oldid=33906090" sayfasından alınmıştır