El-Azm ailesi
| El-Azm ailesi Arapça: آل العظم | |
|---|---|
 Şam'daki Azm Sarayı | |
| Aktif bölge(ler) | Şam, Hama |
| Köken yeri |  Suriye |
| Mal varlığı | Şam Azm Sarayı (kamulaştırıldı) Hama Azm Sarayı (kamulaştırıldı) |
| Ünlü üyeleri | İsmail Paşa el-Azm Süleyman Paşa el-Azm Azmzade Esad Paşa Azmzade Sadettin Paşa Muhammed Paşa el-Azm Abdullah Paşa el-Azm Hakkı el-Azm Halid el-Azm Sadık Celal el-Azm |
El-Azm Ailesi ( Arapça: آل العظم ) önde gelen Şamlı bir ailedir. Osmanlı Suriyesi'ndeki siyasi etkileri, aile üyelerinin Ma'arretü'n-Nu'man ve Hama'yı yönetmeleriyle 18. yüzyılda başladı. Ailenin bir çocuğu olan İsmail Paşa el-Azm, 1725 yılında Şam Eyaleti valisi olarak atandı. 1725-1783 yılları arasında, Esad Paşa el-Azm de dahil olmak üzere, aile üyeleri, Sayda Eyaleti, Trablusşam Eyaleti, Hama, Halep Eyaleti,[1] ve Mısır Eyaleti'ndeki periyodik atamalara ek olarak, Şam'da 47 yıl iktidarda kaldılar. Ailenin etkisi 19. yüzyılda azaldı ve gerçek bir hanedan kurulamadı.[2]
Kökenler
[değiştir | kaynağı değiştir]Azm ailesinin kökenleri nispeten belirsizdir ve kanıtlar "çelişkili ve genellikle yetersiz" olarak tanımlanmıştır.[3] Osmanlı Suriyesi'nin en önemli ailelerinden biri olan[4] el-Azm'lar Anadolu'nun Konya bölgesinden gelmiş olabilirler;[5] dolayısıyla Türkiye'deki kökleri, Suriye vilayetlerinde Osmanlı subayı olarak üst düzey g��revlerde bulunan aile üyelerinin işe alım ve kariyer kalıplarına ışık tutabilir.[6] El-Azm'lar, "muhtemelen Türk soyundan gelen kırsal bir eşraf" olan İbrahim el-Azm'ın[4] on yedinci yüzyılın ortalarında düzeni sağlamak için Ma'arretü'n-Nu'man'a gitmesiyle bölgede önemli bir etki olarak ortaya çıkmaya başladı.[4] Ölümü üzerine İbrahim el-Azm'ın oğulları İsmail Paşa el-Azm ve Süleyman Paşa el-Azm, babalarının görevini tamamlayarak, Osmanlı yönetimi tarafından Humus, Hama ve Ma'arretü'n-Nu'man’da kalıtsal iltizamlarla ödüllendirildiler.[4]
Ailenin bir üyesi olan Profesör Sadık Celal el-Azm tarafından kaleme alınan bir makalede, giriş yazısı yazarı Jean-Pierre Rondas, el-Azm'ı şöyle tanımlamaktadır:
| “ | ...aslında 'Osmanlı' ve Türk kökenli. Ailesi Şam'daki Osmanlı yönetici sınıfına mensuptu; bu sınıfın gücü 17. ve 18. yüzyıllara kadar uzanıyordu... Türk ailesi el-Azm, Fransız mandası altındaki Şam'da [...] kalmaya devam etti. Ailenin bir üyesi, Halid Bey el-Azm, başbakan bile oldu. Ailenin siyasi etkisi, pan-Arap milliyetçisi Baas Partisinin iktidarı ele geçirdiği 1963 yılına kadar sürdü.[7] | ” |
Türk köken teorisine ek olarak, bir Arap kökeninin de mümkün olduğuna inanılmaktadır. Özellikle Azm ailesinin "on altıncı yüzyılda Şam-Medine kervan yolunu koruyarak Osmanlılara hizmet eden ve daha sonra Anadolu'ya, ardından da Ma'arra'ya göç eden kuzey Hicaz'daki Beni Azm kabilesinin" bir parçası olduğuna inanılmaktadır. Aslında,
| “ | Bununla birlikte, on sekizinci yüzyıl yerel tarihçileri ve Avrupalı gözlemciler için Azmların Arap (Bedevi) kökenli bir aile olarak bilindiğine şüphe yoktur... İkinci görüşün [Türk kökenli olma], ailenin Konya vilayetinde uzun süre ikamet etmesine dayanan yanlış bir sonuç olması pekâlâ mümkündür.[8] | ” |
Ancak, "Azm'ların kendilerinin bedevi kökenli olduklarını iddia ettiklerine dair hiçbir kanıt yoktur".[9]
Tartışma Dr. Şamir Şimon ve Dr. Abdülkerim Rafık tarafından yapılan açıklamalar ışığında anlaşılabilir. Dr. Şamir Şimo, "görüşlerden hiçbiri kesin kanıtlarla desteklenmese de ikincisi [yani Bedevi teorisi] daha kabul edilebilir görünmektedir. On yedinci ve on sekizinci yüzyıllarda Suriye'nin gerçeklerinde, Osmanlı hizmetindeki bir Bedevi ailesinin kısmen Türkleşmesi ve bir süre Anadolu'da yaşaması, bir Türk ailesinin kökenlerini yanlış bir şekilde bir Bedevi kabilesine atfederek prestij kazanmaya çalışmasından daha olasıdır."[10] Öte yandan, Dr. Abdülkerim Rafık "bedevi kısmına bağlı kalmadan yerel köken teorisini tercih etmektedir." "Sadeddin'in [Paşa el-Azm] "un autre pacha arabe de nation" olduğunu ve Mehmed'in [Paşa el-Azm] Arap bir aileden geldiğini" belirten birincil kaynaklara yanıt olarak... ['Azm'ların Arap topraklarından (al-bilad al-'Arabiyya) gelen "Araplar" (awlad al-'Arab) olduğunu" iddia eden Dr. Rafık, bu ifadelere, özellikle de Osmanlı'nın aksine "yerel" anlamına geldiğini düşündüğü "Arap" sıfatına büyük bir dikkatle yaklaşılması gerektiğini savunmaktadır.[11] Son olarak, "Süleyman Paşa el-Azm'ın tek kelime Arapça bilmediğine, Mehmed'in ise görünüşe göre tamamen Araplaşmış olduğuna" dair kanıtlar bulunduğunu belirtmek önemlidir.[12]
İktidara yükselmeleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Daha sonra Trablusşam valisi olan İsmail Paşa, yeniçerilerin farklı grupları arasındaki çatışmaların Hac kervanının zamanında yola çıkmasını engellemesi üzerine müftünün isteği üzerine 1725 yılında Şam'a nakledildi. Kardeşi Trablusşam valisi, oğlu da Sayda valisi oldu. 1730 yılında Sultan III. Ahmed tahttan indirildiğinde hepsi görevden alındı, ancak bu uzun sürmedi. İsmail Paşa'nın kardeşi Süleyman Paşa el-Azm, 1733-1738 yılları arasında ve 1741'den 1743'teki ölümüne kadar tekrar Şam valisi oldu. Yerine 1743-1757 yılları arasında hüküm süren yeğeni Esad Paşa el-Azm geçti ve Osmanlı döneminde Şam'ın en büyük valisi olarak kabul edildi. Esad Paşa üç yıllık bir mücadelenin ardından tüm yerel düşmanlarının üstesinden geldi. Onun döneminde Hama ve Humus, Şam Vilayeti'ne eklendi.[13]
Esad Paşa'nın hacı kervanının güvenliğini sağlama becerisine rağmen, İstanbul'daki yeni Osmanlı yetkilileri on dört yıllık yönetimden sonra 1757'de onu görevden aldılar. Dönemin Sadrazamı Ragıp Paşa, ikisi arasında yapılan bir anlaşmanın başarısızlıkla sonuçlanmasının ardından onu "köylü oğlu köylü" olarak suçladı. Ayrıca İstanbul Kızlar Ağası, el-Azm'ı, hacı kervanıyla Şam'dan geçerken kendisine iyi bakmadığı için sevmiyordu. Osmanlı Devleti de el-Azm'ın görev süresi boyunca biriktirdiği servete el koymakla ilgileniyordu. Toplanan büyük miktardaki para, devletin parasını yeniden değerlemesine neden oldu.[14] Esad Paşa Halep'e nakledildi ve daha sonra azledilerek idam edildi. Bu, ailenin altın çağının sonu oldu. Aile, bir miktar nüfuz sahibi olmaya devam etti ve birçok üyesi daha sonra vali olarak görev yaptı, ancak büyük günleri sona ermişti.[13] Ailenin Şam'ı yöneten son üyesi 1795-1807 yılları arasında aralıklı olarak görev yapan Abdullah Paşa el-Azm'dır.[15]
Aile adını korumak
[değiştir | kaynağı değiştir]18. yüzyılın ortalarında el-Azm ailesi, aile dışındaki güç merkezleriyle uzlaştı. Sonuç olarak, ailenin iki üyesi, Leyla bint es-Seyyid İbrahim el-Azm ve Hatice bint Nasuh Paşa, Azm soyadını korumak için ailenin hizmetindeki Türk Memlüklerle evlendiler.[16] Leyla'dan gelen soy, ailenin bu kolunun Hama çevresinde yoğunlaştığını ve birçoğunun burada hükümet görevlerinde bulunduğunu göstermektedir.[16]
Miras
[değiştir | kaynağı değiştir]El-Azm'ın dönemi Şam'a bir inşaat patlaması getirmiş, birçoğu bugün hala ayakta olan düzinelerce hamam, han, okul ve çarşı inşa edilmiştir. Bunların en ünlüleri Şam'daki Azm Sarayı ve Hama'daki Azm Sarayı olup, her ikisi de Esad Paşa el-Azm tarafından saray konutları olarak inşa edilmiştir.[17]
Soyadının farklı çevirileri
[değiştir | kaynağı değiştir]Osmanlı döneminde soyadları kullanılmamıştır. Aile üyeleri on dokuzuncu yüzyılda Azm sülalesine atıfta bulunarak Azmzade soyadını kullanıyordu[18] ve zade soyluluğu gösteren bir ekti. Arap harflerinden çevrilen ismin Latince yazılışı zaman içinde evrim geçirmiş ve artık farklı şekillerde yazılmaktadır. Bazı aile üyeleri aynı aileye mensup olmalarına rağmen Azme, Aladem, Alazm, Aladam, Alzm ya da başka soyadlarına sahiptir. Buna ek olarak, ailenin Türkiye'de kalan bazı üyeleri, soyadlarını zorunlu kılan ve soylulara atıfta bulunulmasını yasaklayan 1934 tarihli bir yasanın yürürlüğe girmesinin ardından seçilen çeşitli farklı soyadlarına sahiptir. Bazılarının kelime anlamı "kemiğin oğlu" olan Kemikoğlu soyadını kullanıp kullanmadığı net değildir.
Ailenin üyeleri
[değiştir | kaynağı değiştir]- İsmail Paşa el-Azm, Osmanlı'nın Hama, Humus, Trablusşam ve Şam valisi
- Süleyman Paşa el-Azm, Osmanlı'nın Trablusşam, Sayda ve Şam valisi, İsmail Paşa'nın kardeşi
- Esad Paşa el-Azm, Osmanlı'nın Hama ve Şam valisi, İsmail Paşa'nın oğlu
- Azmzade Sadettin Paşa, Osmanlı'nın Halep ve Mısır valisi (diğerlerinin yanı sıra), İsmail Paşa'nın oğlu
- Muhammed Paşa el-Azm, Osmanlı'nın Sayda ve Şam valisi, Esad Paşa'nın oğlu
- Abdullah Paşa el-Azm, Şam'ın Osmanlı valisi, Muhammed Paşa'nın oğlu
- Azmzade Sadık el-Muyad, Osmanlı'nın Cidde valisi, Bulgaristan İmparatorluk Komiseri Salih Azdaşir Bey'in oğlu
- Suriye eski başbakanı Hakkı el-Azm
- Halid el-Azm, altı kez Suriye'nin eski başbakanı
- Sadık Celal el-Azm, Şam Üniversitesinde Modern Avrupa Felsefesi Fahri Profesörü
Ailenin adını taşıyan binalar
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Stearns and Langer, 2001, p.357.
- ^ Holt, Lambton and Lewis, 1977, p.376.
- ^ Douwes, 2000, p. 45.
- ^ a b c d Khoury, Philip S. (2003), Urban Notables and Arab Nationalism: The Politics of Damascus 1860-1920, Cambridge University Press, s. 50, ISBN 0521533236,
The most prominent family to secure significant independent political power in Damascus was the 'Azm family. Ibrahim al-'Azm, a rural notable possibly of Turkish stock, went to Ma'arrat al-Nu'man, a trading center between Aleppo and Hama catering to beduin, to restore order in the mid-seventeenth century. Although he was killed, his sons, Isma'il and Sulayman, completed their father's task and were rewarded with hereditary tax farms in Homs, Hama and Ma'arrat al-Nu'man.
- ^ Douwes, Dick (2000), The Ottomans in Syria: a history of justice and oppression, I.B. Tauris, s. 69, ISBN 1-86064-031-1,
The origins of the families are of interest because they shed light on recruitment and career patterns of officers in the Syrian provinces, many of whom originated from Anatolia. The Azm family may have originated from the Konya area...
- ^ Douwes, 2000, p. 69.
- ^ al-Azm, Sadiq Jalal (2008), "Science and Religion, an Uneasy Relationship in the History of Judeo-Christian-Muslim Heritage", Islam & Europe, Leuven University Press, s. 129, ISBN 978-9058676726
- ^ Shamir, Shimon (2009), As'ad Pasha al-'Azm and Ottoman rule in Damascus (1743–58), Cambridge University Press, s. 1
- ^ Barbir, Karl K. (1980), Ottoman Rule in Damascus, 1708-1758, Princeton University Press, s. 58, ISBN 1400853206
- ^ Barbir, 1980, pp. 58.
- ^ Rafeq, Abdul-Karim (1966), The Province of Damascus, 1723-1783, Khayats, ss. 88-89
- ^ Barbir, 1980, pp. 58-61.
- ^ a b Singh, 2000, p.162.
- ^ Choueiri, 2005, p.232.
- ^ Douwes, 2000, p. 57.
- ^ a b Linda Schatkowski, Schilcher (1985), Families in politics: Damascene Factions and Estates of the 18th and 19th Centuries, F. Steiner, s. 138, ISBN 3515031464
- ^ Dumper and Stanley, 2007, p.123.
- ^ Minawi, Mostafa (2022). Losing Istanbul: Arab-Ottoman Imperialists and the End of Empire. Stanford: Stanford University Press. ISBN 978-1-5036-3316-2. 10 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2023.
Konuyla ilgili yayınlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Douwes, Dick (2000), The Ottomans in Syria: a history of justice and oppression, I.B. Tauris, ISBN 1-86064-031-1, 17 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 23 Nisan 2023
- Stearns, Peter N.; Langer, Leonard (2001), Historical dictionary of Syria, Houghton Mifflin Harcourt, ISBN 978-0-395-65237-4
- Holt, Peter Malcolm; Lambton, Ann K. S.; Lewis, Bernard (1977), The Cambridge history of Islam, Volume 1, Cambridge University Press, ISBN 978-0-295-98676-0
- Singh, Nagendra Kr (2000), International encyclopaedia of Islamic dynasties, Anmol Publications PVT. LTD., ISBN 978-81-261-0403-1
- Choueri, Youssef M. (2005), A Companion to the History of the Middle East, Wiley-Blackwell, ISBN 978-1-4051-0681-8
- Dumper, Michael; Stanley, Bruce E. (2007), Cities of the Middle East and North Africa: a historical encyclopedia, ABC-CLIO, ISBN 978-1-57607-919-5