İzlanda

İzlanda Ísland (İzlandaca)
Bayrak Arma
Millî marş Lofsöngur
Başkent ve en büyük şehir	Reykjavík 64°08′K 21°56′B / 64.133°K 21.933°B / 64.133; -21.933
Resmî dil(ler)	İzlandaca
Etnik gruplar	%93 İzlandalı, %7 diğer
Demonim	İzlandalı
Hükûmet	Üniter parlamenter cumhuriyet
• Cumhurbaşkanı Halla Tómasdóttir • Başbakan Bjarni Benediktsson • Althing Sözcüsü Birgir Ármannsson
Tarihçe
• Özerk Yönetim 1 Şubat 1904 • Egemenlik 1 Aralık 1918 • Cumhuriyet 17 Haziran 1944
• Su (%)	2,7
Nüfus
• 2020 tahminî	364.134[1] (179..)
• 2011 sayımı	315.556[2]
• Yoğunluk	3,5/km2 (190.)
GSYİH (SAGP)	2021 tahminî
• Toplam	21,520 milyar $[3] (149.)
• Kişi başına	58.151 $[3] (13..)
GSYİH (nominal)	2021 tahminî
• Toplam	24,155 milyar $[3] (110.)
• Kişi başına	65.273 $[3] (7.)
Gini (2016)	▼ 24.1[4] düşük · 2.
İGE (2019)	0.949[5] çok yüksek · 4.
Para birimi	İzlanda Kronası (ISK)
Zaman dilimi	UTC+0 (GMT)
Trafik akışı	sağ
Telefon kodu	+354
İnternet alan adı	.is

İzlanda (İzlandaca: Ísland), Atlas Okyanusu'nun kuzeyinde Grönland'ın güneydoğusu ile İskandinavya ve Büyük Britanya'nın kuzeybatısında yer alan bir ada ve Avrupa ülkesi. İzlanda, kuzeyinde Arktik Okyanusu ile çevrilidir. 356.991^[1] nüfus ve 103.000 km² yüzölçümüyle Avrupa'nın en seyrek nüfuslu ülkesidir.^[6] Başkent ve en büyük şehir Reykjavík'tir, nüfusun üçte ikisinden fazlası ülkenin güneybatısında yer alan bu şehir ve çevresinde yaşar. İzlanda volkanik ve jeolojik olarak aktif bir adadır. Adanın iç kısmında kumluklar, lav sahaları, dağlar ve buzullar içeren bir plato bulunur ve birçok buzul nehri kaynağını buradan alarak denize akar. İzlanda Kuzey Kutup Dairesi'nin kuzeyinde yer almasına rağmen Körfez Akıntısı nedeniyle aynı enlemdeki diğer bölgelere göre daha ılık bir iklime sahiptir. Yüksek enlem ve denizellik yazların serin geçmesine yol açar. İzlanda'ya bağlı birçok ada kutup iklimine sahiptir.

Landnámabók el yazmalarına göre İzlanda'da insan yerleşimi 874 yılında Norveçli kabile reisi Ingólfr Arnarson'ın adaya kalıcı olarak yerleşmesiyle başladı.^[7] Sonraki yüzyıllarda başlıca Norveçliler olmak üzere İskandinav halkları ile Gal -İrlandalı ve İskoç- kökenli köleleri adaya göçtüler.

İzlanda 13. yüzyıla kadar dünyanın en eski yasama meclislerinden biri olan Alþingi tarafından bağımsız bir federasyon olarak yönetildi. Yaşanan bir siyasi çekişmenin ardından 13. yüzyılda Norveç egemenliğine girdi. 1397'de Norveç, Danimarka ve İsveç krallıkları birleşerek Kalmar Birliği'ni kurdular. İzlanda da Norveç'le birlikte birliğe katılmış oldu. 1523'te İsveç'in birlikten ayrılmasıyla Danimarka-Norveç birliğinde kaldı. Fransız Devrimi ve Napolyon Savaşları'nın etkisiyle İzlanda bağımsızlık hareketi ortaya çıktı. 1918'de bağımsızlık ilan edildi ve 1944'te cumhuriyet kuruldu. 1799-1845 yılları dışında sürekli çalışan Alþingi, hala faaliyetlerini sürdüren en eski parlamento kabul edilir.

20. yüzyıla dek İzlanda geçimlik tarım ve balıkçılığa dayanan bir ekonomiye sahipti. Balıkçılığın sanayileşmesi ve II. Dünya Savaşı'nın ardından gelen Marshall Planı yardımları ülkeye refah getirdi. İzlanda dünyanın en zengin ve en gelişmiş ülkelerinden biri oldu. 1994'te Avrupa Ekonomik Alanı'na katılmasıyla finans, biyoteknoloji ve imalat sektörlerinde gelişme sağlandı. İzlanda'da vergi oranları OECD ortalamasının altındadır.^[8] Dünyanın en yüksek sendikalaşma oranlarına sahiptir.^[9] İsveç modeline dayalı bir sosyal devlet sistemi bulunan ülke, vatandaşlarına ücretsiz sağlık hizmeti ve yükseköğretim sunmaktadır.^[10] İzlanda demokrasi, toplumsal istikrar ve eşitlik konularında lider ülkelerdendir. Yetişkin nüfus başına düşen servet miktarında üçüncü sıradadır. 2020'de en yüksek insani gelişmişliğe sahip dördüncü ülke olmuştur.^[11] Küresel Barış Endeksi'nde de birinci sıradadır. İzlanda enerji ihtiyacının neredeyse tümünü yenilenebilir enerji kaynaklarından sağlamaktadır.

İzlanda kültürü, ülkenin İskandinav mirası üzerine kuruludur. Çoğu İzlandalı, Viking ve Gal yerleşimcilerin torunlarıdır. Bir İskandinav dili olan İzlandaca, Eski Norsçadan günümüze ulaşmış bu dil Faroeceye yakındır. Ülkenin kültürel mirası geleneksel İzlanda mutfağı, İzlanda edebiyatı ve Orta Çağ destanlarını içerir. İzlanda, diğer NATO üyesi olan en az nüfusa sahip ülkedir ve silahlı kuvvetleri olmayan tek üye devlettir. Hafif silahlarla donatılmış bir sahil güvenlik gücü bulundurmaktadır.^[12]

861 yılında Norveçliler tarafından keşfedilen adaya ilk kez 9 ve 10. yüzyılda Norveç’ten gelen Vikingler yerleşmişlerdir. Bu toplulukların önderleri birleşerek 930 yılında parlamentonun ilk örneği sayılabilecek Athing’i oluşturdular. İç anlaşmazlıklar sonucu bağımsızlığını kaybeden ada 1262 yılında Norveç’in egemenliği altına girdi. 14. yüzyılda Norveç’in Danimarka’ya bağlanmasıyla, Danimarka’nın egemenliği altına girdi. Danimarka önceleri adadan ticari bakımdan yararlanmaktaydı. Daha sonra İzlanda’yı tamamen idaresi altına aldı. 1551 yılında referandum ile Protestanlığı kabul eden İzlandalılar, 1662 yılında Danimarka kralına bağlılık yemini ettiler. 17. yüzyılda adada hastalık, kıtlık ve volkan püskürmeleri ortalığı kasıp kavurdu. 1838’de Reykjavik’te on üyeli bir meclis kuruldu. 1843’te de Althing yeniden teşkil edildi. 1904’te İzlanda’ya diplomasi dışında özerklik tanındı.

19. yüzyılda ortaya çıkan milliyetçilik akımları sonucu 1918 yılında İzlanda, Danimarka’ya bağlı bir devlet hâline geldi. II. Dünya Savaşı sırasında stratejik bir değer kazanan İzlanda’yı korumak gerekçesiyle İngiltere tarafından işgal edildi. Daha sonra 1941’de Amerikalılar burayı devraldı. 1941 yılında Althing, Danimarka ile bağlarını koparma kararı aldı. 1944 yılı Mayıs ayında halk oyuna sunulan yeni anayasa oylandıktan sonra 17 Haziranda cumhuriyet ilan edildi. İzlanda 1949 yılında NATO’ya üye oldu. Ordusu olmayıp da NATO üyesi olan tek ülkedir. 17 Haziran 1944'te, Amerika Birleşik Devletleri, İzlanda'yı ilk tanıyan ülke olmuştur.

Amerika Birleşik Devletleri Başkanı Ronald Reagan ile Sovyetler Birliği Genel Sekreteri Mihail Gorbaçov 11-12 Ekim 1986’da Reykjavik’te, nükleer silahların sınırlandırılması görüşmelerinin başlatıldığı bir zirve toplantısı yaptılar.

31 Aralık 1943 tarihinde, Danimarka-İzlanda Birlik Kanunu 25 yıl sonra sona erdi. 20 Mayıs 1944 tarihinden başlayarak, İzlandalılar, Danimarka ile kişisel birliği sona erdirerek, monarşiyi ortadan kaldırmak ve bir cumhuriyet kurma konusunda dört gün süren referandumda oy kullandılar. İzlanda resmen 17 Haziran 1944 tarihinde bir cumhuriyet oldu ve ilk devlet başkan olarak Sveinn Björnsson seçildi. 1946 yılında, Müttefik işgal gücü İzlanda'yı terketiler. İç tartışma ve ayaklanmalar arasında 30 Mart 1949 tarihinde NATO'ya üye oldu. 5 Mayıs 1951 tarihinde, Amerika Birleşik Devletleri ile bir savunma anlaşması imzalandı. Amerikan askerleri, İzlanda Savunma Kuvvetleri olarak İzlanda'ya döndüler ve Soğuk Savaş boyunca ülkede kaldılar. ABD 30 Eylül 2006 tarihinde son kalan birliklerini İzlanda'dan çekti.

İzlanda, savaş sırasında refaha ulaştı. Hemen savaş sonrası dönemde, balıkçılık sektöründe sanayileşme ve ABD'nin Marshall Planı programı tarafından yönlendirilen önemli ekonomik büyümeler izledi. Ekonomisi büyük ölçüde çeşitlendirildi ve İzlanda, 1994 yılında Avrupa Ekonomik Alanına dahil oldu. İzlanda nükleer silahsızlanma yönünde önemli adımlar atmıştır. Amerika Birleşik Devletleri Başkanı Ronald Reagan ve Sovyet Başbakanı Mihail Gorbaçov'un katılımıyla 1986 yılında Reykjavik'te bir zirveye ev sahipliği yaptı. Birkaç yıl sonra, İzlanda Sovyetler Birliği'nden ayrılan Estonya, Letonya ve Litvanya'nın bağımsızlığını tanıyan ilk ülke oldu.

1990'lar boyunca, ülkenin uluslararası rolü genişlemiş, insani ve barış nedenleri doğru yönlendirilmiş bir dış politika geliştirmiştir. Bu amaçla İzlanda, Bosna, Kosova ve Irak'taki çeşitli NATO önderliğindeki müdahalelere yardım ve uzmanlık sağladı.^[13]

İzlanda, 2003-2007 yılları arası, Davíð Oddsson hükûmeti altında, bankacılık sektörünün özelleştirilmesinden sonra, finansal hizmetler ve yatırım bankacılığına dayalı bir ekonomiye sahipti.^[14] Ülke, hızla dünyanın en refahlı ülkelerinden biri haline geldi ancak büyük bir mali kriz oluştu. Kriz, 1887 yılından bu yana İzlanda'dan en büyük göçe sebep oldu. 2009 yılında 5.000 kişi ülkeden göç etti.^[15] İzlanda'nın ekonomisi Johanna Sigurdardottir hükûmeti altında durağanlaşarak olarak, 2012 yılında %1,6 oranında büyümüştür.^[16] Birçok İzlandalı, ekonomi ve hükûmetin kemer sıkma politikaları ile mutsuz kalmıştır. Merkez sağ Bağımsızlık Partisi 2013 seçimlerinde İlerici Partisi ile koalisyon kurarak iktidara dönmüştür.^[17]

Austurland Norðurland eystra Vesturland Norðurland vestra Suðurland Vestfirðir Suðurnes Höfuðborgarsvæðið Atlas Okyanusu Norveç Denizi

İzlanda'daki adalar	İzlanda'nın fiyortları	İzlanda'daki nehirler	İzlanda'nın en uç noktaları	İzlanda'nın yanardağları	İzlanda'daki şehirler

Ülkenin toplam yüzölçümü 103.000 km²'dir. İzlanda’nın büyük bir bölümü volkanik olup adadaki yanardağlar günümüzde etkindir. Bunların sayısı 200’ü bulmaktadır. En önemlisi 1490 metre yüksekliğindeki Heklâ’dır. İzlanda’nın kıyıları güneyde düz, öteki yerlerde girintili çıkıntılıdır. Kıyılarının uzunluğu 6.000 km’den fazladır. Adanın bazı bölümleri geçmişteki yanardağ püskürmeleri sonucu ortaya çıkmıştır. Lav ovalarıyla kaplıdır. Bu ovalarda yer yer jökül adı verilen buz kubbelerine rastlanır. Bunların en büyüğü Vatnajökull 8.100 km²'yi bulan yüzölçümüyle Avrupa’nın en geniş buzuludur. Adada bol çağlayanlı birçok ırmak bulunmaktadır. Bunlar kısa ve ulaşıma elverişsizdir. Irmaklarından en önemlisi Tjorsa (210 km)dır. İzlanda’da çok sayıda krater gölü vardır. En önemlisi olan Thingvallavat Gölü 120 km² olup, 116 metre derinliktedir.

Adanın yanardağlarından sonra en önemli özelliği gayzerlerdir. Bu sıcak su kaynakları ısınma ve elektrik enerjisi elde etmede kullanılır.

İzlanda, bugün etkin durumda olan 30 kadar volkana ve zengin termal kaynaklarına sahiptir.

İzlanda’nın bulunduğu enlem dairesine karşı iklimi çok soğuk değildir. Ülkedeki rekor düşük sıcaklık -39 derece olarak ölçülmüşken 2009 yılında ise rekor yüksek sıcaklık 29 derece olarak ölçülmüştür. Gulf Stream akıntısının etkisinde kalan adada yazlar nemli ve serindir. Kışlar ise oldukça yumuşaktır. Sıcaklık ortalaması başkent Reykjavik çevresinde kışın -1 C°, yazın ise +11 C°'dir. Fakat kuzey bölgeleri daha soğuk olup sıcaklık ortalaması kışın -8 °C civarındadır. Kuzey kesiminde Haziran ayında güneş 18 gün süre ile hiç batmadan ufuk hattı üzerinde durur.

Yağış ortalaması ise başkent dolaylarında 865 mm, güneydoğuda ise 1.710 mm’dir.

Bitki örtüsü ve hayvanlar: Bitki örtüsü adada çok azdır. Buzulların bulunmadığı kesimlerde otlaklar vardır. Bitki örtüsü genelde çalılar ve dikenlerden meydana gelmiştir. Büyük ve iri gövdeli kayın ağaçlarından meydana gelen ormanlar giderek azalmış, günümüzde yok denecek hale gelmiştir. Ormanların çok az oluşu ve iklim şartları adada yabani hayvanların bulunmamasına sebep olmaktadır. Yer altı kaynakları bakımından fakir olan İzlanda’da sadece alüminyum çıkartılır. Alüminyum başkentin doğusunda ve ülkenin kuzeyinde çıkartılmaktadır.

İzlanda’nın nüfusu 320.000 kişidir. Nüfusun %80’i şehirlerde, diğer kısmı köylerde yaşar. Başkent Reykjavik'te nüfus 145.237 kişidir (2006 verileri). Şehirlerin çoğu kıyı kesimlerde ve güneydeki ovalarda kurulmuştur. İzlanda halkı için Theogir’in koyduğu kurallar bugün de geçerlidir. İzlanda’da bugün topluma açık yerlerde bira ve benzeri alkollü içkiler içmek yasaktır. İzlanda halkı kendilerine özgü dillerini, kültürlerini, efsanelerini ve geleneklerini korumak için ellerinden geleni yapmaktadırlar. Halkın büyük kısmı Hristiyanlığın Evangelist mezhebine (%95,6) bağlıdır. Geri kalan kısmının %3,7'si Protestan, %0,7’si Katoliktir. Ülkede konuşulan diller; İzlandaca (Resmî Dil), Danca, İngilizce, Nord lehçeleri ve Almancadır. İzlanda’da eğitim düzeyi yüksektir. 7-15 yaşları arasında eğitim zorunlu olup okuma-yazma bilmeyen yoktur. İzlanda’da beş üniversite ve iki kolej bulunmaktadır.^{[kaynak belirtilmeli]}

İzlanda toplumu LGBT kişilere karşı toleranslıdır. 27 Haziran 2010'dan itibaren İzlanda'da eşcinsel evlilik yasal hale gelmiştir. Ülkenin başbakanı Jóhanna Sigurðardóttir da eşcinselliği ile açık olan dünyanın ilk seçilmiş devlet başkanıdır.^[19][20]

İzlanda Cumhuriyeti 17 Haziran 1944’te Danimarka'dan koparak bağımsızlığını ilan etmiştir. Anayasa 16 Haziran 1944'te yapılmıştır. Cumhurbaşkanı Ólafur Ragnar Grímsson'dur ve dört yılda bir seçilmektedir. Biri 40 üyeli, diğeri 20 üyeli iki meclisi vardır ve her ikisinin de görev süresi dört yıldır. Üyeler seçimle belirlenirler. Başbakan, Cumhurbaşkanı tarafından yetkilendirilir ve hükûmeti kurar. Ülke 23 bölge ve 14 şehir ile yönetilmektedir.

İzlanda ekonomisinin temelini bir ada devleti olduğu için balıkçılık ve balık ürünleri oluşturmaktadır. Para Birimi, İzlanda Kronudur. Nüfusun %3'ü turizm, %8'i tarım, %14'ü endüstri, %75'i hizmet sektörlerinde çalışmaktadır. GSMH oranı $11,4 milyardır. Enflasyon oranı %6,8'dir. Ülkenin %0,8'i işsizdir. Bu rakam Avrupa'nın en iyi oranıdır. NATO'da yer alıp ordusu olmayan tek ülkedir. Bu yüzden orduya gider harcanmaz. Ayrıca ülkede kış turizmi ve termal kaynaklı turizm oldukça gelişmiştir. Ülkenin iç kesimlerinde ve termal kaynakların olduğu yerlerde lüks oteller bulunur.

İzlanda topraklarının büyük bir kesimi tarıma elverişsizdir. Ancak %0,5’inde tarım yapılmaktadır. Nüfusun %8’i tarım sektöründe çalışmaktadır. Başlıca ürünleri hayvan yemi, patates ve şalgamdır. Adanın buzullarla örtülü olmayan kesimlerindeki otlaklarda hayvancılık yapılır. Küçükbaş ve büyükbaş hayvancılık ülkede yaygındır. Hayvancılık, ülkedeki önemli bir geçim kaynağıdır.

İzlanda’nın en önemli gelir kaynağını meydana getiren balıkçılık, 106.487 gross tonluk 866 gemi ile yapılmaktadır. Yıllık tutulan balık yaklaşık olarak 1.500.000 tondur. Başlıca tutulan deniz canlısı türleri, balina, morina ve ringadır. Tutulan balıkların büyük bir bölümü işlenerek ihraç edilmektedir.

Balıkçılıkta kullanılan malzemelerin ve balıktan elde edilen ürünlerin üretimi başlıca sanayi faaliyetidir. Balık konservesi ve balık unu fabrikası vardır. Küçük gemilerin yapıldığı, büyük gemilerin tamir edildiği tersaneleri; dokuma ve kumaş, çimento, ayakkabı, et ve süt ürünleri fabrikaları bulunmaktadır. Ayrıca başkent Reykjavik’in doğusunda ve adanın kuzeyinde çıkarılan alüminyum, başkent Reykjavik'te bulunan birkaç alüminyum dökümhanesinde işlenerek ihraç edilir, ayrıca başkentte amonyum sülfat fabrikası da bulunmaktadır. Nüfusun %14’ü sanayide çalışmaktadır. Ülkedeki elektrik üretimi 8.474 milyar kWh (2004), elektrik tüketimi 7.881 milyar kWh (2004)'dır.

Ülke ihracatını %80’ini balık ürünleri, balık konservesi, tuzlanmış ve dondurulmuş balık, balık unu, balık yağı, alüminyum, diatomit ve gübre oluşturur. Ayrıca hayvansal ürünlerde ihracatta önemli bir yer tutar. İhracat oranı, $3,587 milyar (2006), ihracat ortakları, Birleşik Krallık %17,9, Almanya %16,4, Hollanda %13, Norveç %11, ABD %8,1, İspanya %7,7, Danimarka %4,3 (2005)'dir. İthal ettiği ürünler, makineler, kimyevi maddeler, petrol ürünleri, ilaç ve çeşitli besin ürünleridir. İthalat oranı, $5,189 milyar (2006), ithalat ortakları Almanya %13,4, ABD %9,1, İsveç %8,6, Danimarka %7,3, Norveç %7,2, Birleşik Krallık %5,9, Çin %5,3, Hollanda %5, Japonya %4,7 (2005)'dir. Dış borç tutarı $3,073 milyar (2005)'dır.

İzlanda’da demir yolu yoktur. Kara yollarının uzunluğu 13 bin kilometreyi bulmaktadır. Başkent Reykjavik’te uluslararası bir deniz limanı ve havalimanı vardır. Ülkede hava yolu ulaşımı çok gelişmiştir. Ülkede irili ufaklı 98 adet havaalanı bulunur. Kullanılan telefon hatları: 243.900 (2005) kişidir. Televizyon sayısı: 198.000 (2005), İnternet kullanıcıları: 258.000 (2005) kişidir.