Раҷаб Тайиб Ардуғон

Раҷаб Тайиб Ардуғон
тур. Recep Tayyip Erdoğan
12-умин Президенти Туркия
аз 28 августи соли 2014
Нахуствазир	Аҳмад Давудоғлу, Бинали Йӯлдирим
Пешгузашта	Абдулло Гул
36-умин Сарвазири Туркия
14 марти соли 2003 — 28 августи соли 2014
Президент	Ҳмадмет Наҷдат Сазар Абдулло Гул
Пешгузашта	Абдулло Гул
Ҷонишин	Аҳмад Давудоғлу
Мири Истанбул парчам
27 марти соли 1994 — 6 ноябри соли 1998
Пешгузашта	Нураттин Сӯзан
Ҷонишин	Али Муфит Гуртуна
Таваллуд	26 феврал 1954(1954-02-26)[1][2][3] (70 сол) Kasımpaşa[d], Beyoğlu[d], Вилояти Истанбул, Туркия ё Beyoğlu[d], Вилояти Истанбул, Туркия
Падар	Аҳмад Ардуғон
Модар	Танзила Ардуғон
Ҳамсар	Emine Erdoğan[d]
Фарзандон	Sümeyye Erdoğan[d], Necmettin Bilal Erdoğan[d], Ahmet Burak Erdoğan[d] ва Esra Erdoğan[d]
Ҳизб	Ҳизби Адолат ва Тараққиёт[d]
Таҳсилот	Marmara University Faculty of Economics and Administrative Sciences[d] (1981) İmam Hatip school[d] Донишгоҳи Мармара
Касб	сиёсатшинос
Фаъолият	сиёсат
Эътиқод	ислом (суннӣ)
Соядаст
Ҷоизаҳо	Al-Gaddafi International Prize for Human Rights[d] Steiger Award[d] Ҷоизаи байнулмилалии малик Файсал барои хидмат ба ислом[d] (2010) Golden Plate Award[d] (13 июн 2004) honorary doctor of the Shanghai International Studies University[d] (2012) доктори фахрии Донишгоҳи давлатии муносибатҳои байналмилалии Маскав (МГИМО)[d] honorary doctor of Marmara University[d] Ig Nobel Prize[d] (сентябри 2020) Order "For contribution to the development of cooperation"[d] Amir Amanullah Khan Award[d]
Вебгоҳ	tccb.gov.tr​(тур.)
Парвандаҳо дар Викианбор
Осор дар Викитека

Раҷаб Тайиб Ардуғон (тур. Recep Tayyip Erdoğan; 26 феврали соли 1954, Истанбул, Туркия) — давлатмард ва сиёсатмадори Туркия. Президенти Туркия аз 28 августи соли 2014.

Сарвазири Туркия (2003—2014). Раҳбари ҳизби ҳокими «Адолат ва рушди Туркия». Аз соли 1994 то 1998 раиси шаҳри Истанбул буд. Соли 2018 дар интихоботи пеш аз муҳлат дар Туркия бори дигар ��аисиҷумҳур интихоб шуд. Доктори фахрии МГИМО.

Раҷаб Тайиб Ардуғон 26 феврали соли соли 1954 дар ноҳияи Бейоғлуи Истанбул таваллуд шудааст. Волидони ӯ аз Ризе, як шаҳри шимолу шарқи Туркия буданд ва решаҳои гурҷӣ доштанд. Аҳмад Ардуғон, падари Раҷаб, дар посбонии соҳилӣ кор мекард. Раҷаб писари ӯ аз зани дуюмаш Тензиле буд.

Соли 1965 мактаби ибтидоӣ ва соли 1973 литсейи динии Имом Хатип Истанбулро хатм кардааст. Азбаски дипломи мактаби миёнаи динӣ барои дохил шудан ба аксари донишгоҳҳо кофӣ набуд, Ардуғон дар литсейи Айюп низ имтиҳонҳои иловагӣ супорид. Ардуғон аллакай дар мактабхонӣ диндор буд ва ҳатто тахаллуси Хоҷаро дошт. Ардуғон барои бурдубошти хонавода маҷбур шуд, ки ба тиҷорати кӯчагӣ машғул шавад. Аз соли 1969, Ардуғон низ муддати тӯлонӣ дар ҳайати як қатор дастаҳои ҷавонон, пинҳонӣ аз падараш, ки аз маҳфили футбол розӣ набуд, фаъол буд.

Факултаи иқтисод ва илмҳои тиҷоратии Донишгоҳи Мармараро соли 1981 хатм кардааст. Дар донишгоҳ, Ардуғон фаъоли Ассотсиатсияи миллии донишҷӯёни турк (Milli Türk Talebe Birlik) шуд. Соли 1976 (аз руи дигар маъхазхо — дар соли 1975) раиси бахши ҷавонони Ҳизби Наҷоти Миллӣ-Исломӣ (Milli Selamet Partisi) дар ноҳияи Бейоғлуи Истанбул ва дар поёни ҳамон сол бахши ҷавонони ин ҳизб дар Истамбулро бар уҳда дошт. Ардуғон дар ин мақомҳо то табаддулоти низомии 12 сентябри соли 1980 фаъолият дошт ва баъд аз он тамоми ҳизбҳои сиёсии он вақт мамнӯъ шуданд. То соли 1980 Ардуғон дар созмонҳои нақлиётии Истанбул низ кор мекард, аммо пас аз табаддулот ҷои корашро аз даст дод. Тайи чанд соли оянда Ардуғон ба ҳайси мудир дар бахши хусусӣ кор карда, ба тиҷорат машғул буд, дар соли 1982 дар артиш хидмат кардааст.

Соли 1983 бо ақидаҳои шабеҳи Ҳизби Наҷоти Миллӣ ки таъсис шуд ва Ардуғон ба сиёсат баргашт.

Соли 1984 раиси шуъбаи ҳизбии Бейоғлу шуд ва соли 1985 раиси бахши Истанбул таъйин шуд ба шурои олии ҳизб дохил шуд. Ардуғон ҳамчун роҳбари ташкилоти ҳизбии Истамбул мардуми оддии Истанбулро фаъолона ҷалб кард. Аммо вай дар 6интихоботи парлумонии соли 1986 ва интихоботи маҳаллӣ дар Бейоғлу дар соли 1989 ноком шуд.

Дар интихоботи порлумонии соли 1991 Ардуғон хеле беҳтар баромад кард, вале узви порлумон нашуд.

Моҳи марти соли 1994 дар Туркия интихоботи маҳаллӣ баргузор шуд, ки дар натиҷа Ардуғон раиси шаҳри Истанбул интихоб шуд. Ардуғон дар ин мақом дар ободонии шаҳр, ҳалли як қатор масъалаҳои марбут ба ҷамъоварии ахлот ва обтаъминкунӣ ва бархе аз масоили иҷтимоъӣ ноил шуда, маҳбубияти шаҳрвандонро пайдо кардааст. Ҳамзамон, ӯ пуштибонии сиёсати исломгароии раҳбари Ҳизби Наҷмиддин Эрбаканро идома дод (тур. Necmettin Erbakan) (ки аз соли 1996 то 1997 ҳукумати Туркияро сарварӣ мекард) ва дар сиёсати худ баъзе ғояҳои исломиро, ба мисли маҳдуд кардани истеъмоли машрубот дар Истанбул таблиғ мекард.

Дар соли 1998 Ардуғон барои қироати ашъори исломӣ дар як гирдиҳамоӣ дар вилояти Сиирт дар моҳи декабри соли 1997 муҷрим дониста шуд ва маҷбур шуд аз мақоми раиси Истанбул истеъфо диҳад. Шеъри хондааш худ аз худ мамнӯъ набуд ва ҳатто дар китобе, ки Вазорати маорифи Туркия тавсия кардааст, шомил шудааст. Додгоҳ Ардуғонро ба даҳ моҳи зиндон маҳкум кард, аммо ӯ воқеан аз моҳи март то июли соли 1999 ҳамагӣ чаҳор моҳро дар зиндон сипарӣ кард ва барвақт озод шуд.

Ба ҷои Ҳизби некӯаҳволии мамнӯъ гардида дар соли 1999 " Ҳизби Фазилат " (Фазилет Партиси) таъсис дода шуд, ки онро ҷиноҳи ислоҳталаби Ардуғон раҳбарӣ мекард.

Бо вуҷуди раҳбарии ӯ дар ин ҳизб, дар соли 2002 Ардуғон ба далели дар гузашта собиқаи ҷиноӣ доштанаш аз ҳаққи вуруд ба порлумон ё ҳукумат ба таври қонунӣ маҳрум шуд. Дар натиҷа ҳукумат таҳти сарварии шарики Ардуғон Абдуллоҳ Гул қарор гирифт. Аммо баҳори соли 2003 порлумон ба қонун тағйирот ворид кард, ба тавре ки Ардуғон рӯзи 9 март бо 85 дарсади овозҳо аз Сиирт ва 11 март (тибқи манобеъи дигар) вакили парлумон интихоб шуд — 15 март) Президенти Туркия Аҳмад Наҷот Сезар ӯро сарвазир таъйин кард, ки воқеан дар Туркия қудрати асосӣ дар дасти сарвазир шуда буд.

Ҳарчанд Ардуғон худро як исломгаро муаррифӣ мекард, аммо аз замони ба мақоми сарвазирӣ омаданаш гуфтааст, ки аз ғояҳҳои умури дунявӣ, ки дар заминаи низоми кунунии давлати Туркия қарор дорад, дур нахоҳад шуд. Дар байни дастовардҳои муҳими нахуствазирии Ардуғон, ислоҳоти пулӣ, ки дар соли 2004 — соли 2005 сол сурат гирифт ва ба пастшавии сатҳи таваррум, коррупсия, сохтмони муассисаҳои иҷтимоӣ, нерӯгоҳҳои нав, таҳкими арзишҳои демократӣ бурданд. Тағйироти замони Ардуғон ҳамчун «инқилоби хомӯш» тавсиф шудааст. Ҳамзамон, намояндагони Иттиҳоди Аврупо дар миёнаҳои солҳои 2000-ум ба фишори озодии баён дар Туркия дар робита ба таъқиби моддаи 301-и Кодекси ҷиноӣ, ки тасвири «туркият»-ро манъ мекунад, тамаркуз карданд.

Дар арсаи сиёсати хориҷӣ ҳукумати Ардуғон, роҳи ҳамгироӣ ба Иттиҳоди Аврупо ва ҳалли дуҷонибаи мушкили Кипрро пеш гирифтааст. — қисмати қаламрави юнонӣ ва туркӣ. Дар соли 2004 Ардуғон аввалин нахуствазири Туркия буд, ки аз соли 1988 ба Юнон сафар кард. Мавқеи Туркия бо раҳбарии Ардуғон нисбат ба сиёсати ИМА дар минтақа омехта боқӣ монд. Ҳарчанд Туркия пайваста яке аз муттаҳидони аслии Амрико дар Ховари Миёна буд, сиёсати хориҷии Ардуғон асосан ба истиқлол аз амалиёти ИМА тамаркуз кардааст. Аз ҷумла, дар марти соли 2003 Туркия ба аскарони амрикоӣ, ки ба ҷанги Ироқ омода мешуданд, ба қаламрави худ иҷозат надод ва бо ҳамин ифтитоҳи ҷабҳаи дуввуми шимолӣ дар Ироқро монеъ кард, ки ин ба таҳкими равобити Туркия бо дигар давлатҳои Ховари Миёна, аз ҷумла Сурия ва Эрон мусоидат кард..

Бо вуҷуди ин, ҳукумати Ардуғон ҳамчунон исломгаро эътироф мешуд. Дар соли 2007 мухолифон аз номзадии Абдуллоҳ Гул дар интихоботи президентӣ монеъ шуданд, ки боиси бӯҳрони нави сиёсӣ шуд. Моҳи июли ҳамон сол интихоботи пеш аз муҳлати порлумонӣ баргузор шуд, ки дар он Ҳизби Адолат ва Рушд боз аксарияти бештарро ба даст овард, ки то имрӯз ба Ардуғон имкон дод, ки дар курсии президентӣ ширкат кунад.

10 августи соли 2014 Ардуғон президент интихоб шуда, 28 августи соли 2014 ба кор шурӯъ кард^[4]. Ин интихобот нахустин интихоботи умумимиллии раисиҷумҳури Туркия буд, зеро ӯ қаблан аз сӯи парлумон интихоб шуда буд.

Музокирот бо Туркия дар бораи пайвастан ба Иттиҳоди Аврупо соли 2005 оғоз шуда буд — 18 сол пас аз аризаи дахлдор, пешниҳоди Анкара.

2 апрели соли 2017 Президент Ардуғон гуфт, ки Туркия ба Иттиҳоди Аврупо пазируфта нашудааст, зеро "Иттиҳоди Аврупо — Ин иттиҳоди масеҳӣ аст "^[5]. Рӯзи 1 октябри ҳамон сол ӯ гуфт, ки Туркия дигар лозим нест, ки ба Иттиҳоди Аврупо бипайвандад, аммо нияти якҷониба аз музокирот хориҷ шуданро надорад. Вай гуфт, Иттиҳодияи Аврупо дар мубориза бо терроризм «умедҳои Анқараро бароварда натавонист», аммо ишора кард, ки Иттиҳоди Аврупо ба Туркия ниёз дорад. "Агар ИА ба пеш ҳаракат кунад, танҳо як роҳ ҳаст, яъне ба Туркия узвият диҳед ва иқдомотеро оғоз кунед, ки ба рушди фарҳангӣ ва иқтисодӣ мусоидат мекунанд — гуфт президенти Туркия^[6].

6 майи соли 2018, як моҳ пеш аз интихоботи пеш аз мӯҳлат, ӯ эълом дошт, ки Туркия ҳеч гоҳ аз ҳадафи пайвастан ба Иттиҳоди Аврупо даст накашидааст ва кишвараш ба сӯи узвият дар Иттиҳоди Аврупоро идома медиҳад^[7]. Бо ин ҳол, ду рӯз баъд аз пирӯзии Ардуғон дар рӯзи 26 июн, дар баёнияи ниҳоии Шӯрои Иттиҳоди Аврупо гуфта мешавад, ки музокироти пайвастани Туркия бо Иттиҳоди Аврупо мутаваққиф шудааст, вале он ҳамчунон номзади амалиёти паноҳандагон боқӣ мемонад. Умуман, дар мамлакат кқариб 3,6 миллион гуреза паноҳ бурдаанд. Ғарб ҳукумати Туркияро барои дурӣ аз волоияти қонун дар ин кишвар, вазъи ҳуқуқи башар ва озодии баён ва таъқиби хабарнигорон, ҳомиёни ҳуқуқи башар ва уламо интиқод кардааст. Илова бар ин, кор барои таҳкими иттиҳоди гумрукӣ байни Анқара ва Брюссел боздошта шудааст^[8]. Австрия талаб кард, ки музокирот бо Туркия ба Иттиҳоди Аврупо расман қатъ карда шавад,^[9].

Вақте ки Ардуғон сарвазир буд, муносибатҳои байнидавлатии Туркия бо Чин ва Русия наздиктар шуд. Ӯ ба Чин ва Русия сафарҳои расмӣ анҷом дода, пешниҳод кард, ки Туркия ба Созмони ҳамкории Шанхай шомил шавад. Он замон теъдоде аз коршиносон таъкид карда буданд, ки чунин иқдомот монеи раванди пайвастани Туркия ба Иттиҳоди Аврупо мешавад.

1 сентябри соли 2019 Ардуғон гуфтааст, Анкара аз узвияти НАТО даст нахоҳад кашид. Вазири хориҷаи Туркия Мавлуд Чавушӯғлу низ таъйид кард, ки сарфи назар аз харидории системаҳои дифоъи ҳавоии С-400, Туркия иттифоқчии содиқи НАТО аст^[10].

Рӯзи 7 июни соли 2016 раисиҷумҳур Ардуғон қонунеро имзо кард, ки имкон медиҳад вакилон аз масуният аз таъқиб маҳрум карда шаванд, то вакилони мухолифи курд бо иттиҳоми терроризм ба ҷавобгарӣ кашида шаванд. Ҳуҷҷати қабулшуда аз ҷониби мақомоти Иттиҳоди Аврупо интиқод шуд^[11].

Шаби 16 июли соли 2016 дар Туркия як гурӯҳи сарбозон кӯшиши табаддулоти давлатӣ анҷом доданд. Танкҳо кӯшиш карданд, ки ба бинои порлумон ҳамла кунанд ва меҳмонхонаи Мармарис, ки президент Ардуғон дар он ҷо истироҳат мекард, бомбаборон карда шуд, аммо танҳо пас аз рафтани сарвари давлат. Ҷангҷӯён осмони Анқараро таҳти назорат гирифта, яке аз чархболҳои шӯришиёнро зада сарнагун карданд.

Тақрибан соати панҷи субҳ президент Ардуғон ба Истамбул парвоз кард ва дар он ҷо ба издиҳоми тарафдоронаш ҳамроҳ шуд ва гуфт, ки шӯришиён то ҳадди имкон сахт муҷозот хоҳанд шуд. Дар Туркия вазъияти харбй ва соати комендантй чорй карда шуд. Ба Ҳукумат муяссар шуд, ки вазъи кишварро таҳти назорати худ гирад^[12][13]. Дар задухурдхо 265 кас кушта ва кариб 1440 кас ярадор шуд. Аз ҷумла, 60 корманди пулис кушта шуданд. То моҳи майи соли 2017 аз замони кӯшиши табаддулот 154 694 нафар боздошт шудаанд, 50 136 нафар бо гумони иртибот бо ҷунбиши Фатҳуллоҳ Гулен дар Амрико ва муттаҳам ба кӯшиши табаддулоти давлатӣ зиндонӣ шуданд. Қарор дар бораи қатъи таъқиби ҷиноятӣ нисбат ба 2 763 нафар, 45 708 нафар махбусон бо шартан озод кардан дода шуд, 12 753 нафарро полис ва додситонӣ озод карданд, 7 430 нафар барои надоштани далел озод карда шуданд, аз ҷумла 1 312 нафар хизматчиёни ҳарбӣ, 1 247 корманди милитсия, 9 муовини ҳоким, 3 ҳоким ва дигарон^[14].

Ардуғон ба муҷозоти шӯришиён даъват кард, ки ҳукми қатл, ки дар Туркия дар соли 2004 лағв шуд^[15]. Дар моҳи июли соли 2017 Раиси ҷумҳури Туркия таъйид кард, ки аз ҷорӣ шудани ҳукми эъдом пуштибонӣ мекунад. Ӯ мутмаин аст, ки агар лоиҳаи қонуни дахлдор ба парлумон ворид шавад, порлумон онро тасвиб мекунад ва баъд аз ин лоиҳаи қонунро имзо мекунад. Брюссел гуфт, ки барқарории ҳукм ба ниятҳои Туркия барои пайвастан ба Иттиҳоди Аврупо хотима хоҳад дод. Йоҳаннес Ҳан, комиссари Иттиҳодияи Аврупо гуфт, Туркия дар замони президент Ардуғон «аз Брюссел руяшро пушт кардааст». Дар навбати худ, раиси ҷумҳури Туркия таъкид кард, ки Анқара ишораи даъвати марҳилаи нави музокира дар бораи узвият дар Иттиҳодияи Аврупоро хоҳад гирифт, ё бо Аврупо «хайр» хоҳад гуфт^[16][17].

Дар Туркия 16 апрели соли 2017 раъйпурсии конститутсиони оид ба тасвиби 18 ислоҳи Қонуни асосӣ, гузаштан аз шакли парлумонӣ ба ҷумҳурии президентӣ, лағви мақоми нахуствазир, афзоиши шумори вакилони парлумон ва ислоҳот дар ҳайати додситонҳо ва додрасҳо баргузор кард. Тағирот аз ҷониби 51,44 % туркҳо дастгирӣ карда шуд, дар ҳоле ки 48, 59 % мукобил баромад. Шумораи интихобкунандагон 85,32 % ташкил дод. Калонтарин шаҳри Туркия — Истамбул — ба мукобили тағйирот овоз дод ва пойтахт Анқара мебошад — бо бартарии андаке — «тарафдор» шуд. Дар раъйпурсӣ 55 миллион нафар ширкат карданд.

Моҳи апрели соли 2018 Раҷаб Тайиб Ардуғон гуфт, ки интихоботи пеш аз муҳлати раёсати ҷумҳурӣ ва порлумонӣ дар Туркия 24 июни соли 2018 баргузор мешавад ва тавзеҳ дод, ки кишвар барои аз «бемориҳои низоми кӯҳна» халос шудан ба интихоботи нав ниёз дорад. Ҳодисаҳо дар Сурия ва дигар кишварҳо маҷбур намуданд, ки ба низоми нави иҷроия гузаранд, то рушди ояндаи кишвари моро таҳким бахшад. Ардуғон мустақиман гуфт. Бархе аз хабарнигорон таъхири интихоботро ба он рабт доданд, ки дар соли 2018 қурби лираи турк ба поинтарин асъор ва бадтарин асъор дар бозорҳои кишварҳои рӯ ба тараққӣ ва афзоиши таваррум табдил ёфт. Тарафдорони Ардуғон бар ин боваранд, ки президент мехоҳад раъйпурсиро барои тағйири Туркия аз ҷумҳурии парлумонӣ ба ҷумҳурии президентӣ мушаххас кунад^[18].

24 июни соли 2018 дар Туркия интихоботи пеш аз муҳлати президентӣ ва парлумонӣ баргузор шуд. Дар остонаи интихобот дар Истамбул миллионҳо туркҳо алайҳи раисиҷумҳур^[19][20] гирдиҳамоӣ карданд, аммо Раҷаб Тайиб Ардуғон дар даври аввал бо 53 % фоизи интихобкунандагон раъйи ҷонибдорӣ пирӯз шуд., дар ҳоле ки раҳбари Ҳизби ҷумҳурихоҳи халқии мухолиф Муҳаррам Индҷе 31 фоиз ҷонибдорӣ кард. Дар интихоботи президентӣ 86,82 % нафар ширкат кардаанд, ва парлумон — 87 %. Бори аввал дар таърихи кишвар интихоботи президентӣ ва парлумонӣ ҳамзамон баргузор шуд. Онҳо гузариши Туркияро ба шакли идораи президентй анчом доданд.

Бар асоси Қонуни асосии Туркия, ба Ардуғон салоҳияти бештар дода шудааст. ва баъди интихобот эътибор пайдо кард. Ба гуфтаи онҳо, ба президент ҳақи таъйини мансабдорони баландпоя, аз ҷумла вазирон ва муовинони президент, имкони дахолат ба низоми ҳуқуқии кишвар, ҷорӣ кардани вазъи изтирорӣ ва пароканда кардани маҷлисро дода шудааст. Илова бар ин, вазифаи сарвазир барҳам дода шуд^[21]. Пас аз интихобот, як қатор расонаҳо Ардуғонро «султони нави турк» номиданд ва қайд карданд, ки вай як иерархияеро, ки дар Мустафо Камол буд, сохтааст^[22].

Дар замони Ардуғон сатҳи таваррум хеле баланд буд. Ҳамин тариқ, дар соли 2021 лираи турк рекорди ғамангезро шикаст. Маҳз ҳамин асъор дар соли 2021 аз ҳама беқурбшуда шудааст. Мувофики маълумоти расмии Кумитаи давлатии статистикаи Туркия инфляция солона 21 фоизро ташкил дод. Ҳисобҳои алтернативии ENAGRAP, ки аз ҷониби мухолифон идора карда мешаванд, афзоиши солонаи нархҳоро 58 % сабт мекунанд^[23].

• Шаҳрванди фахрии Теҳрон;
• Варзишгоҳи бисёрсоҳавӣ дар Касимпаш ба номи Ардуғон гузошта шудааст — минтақаи Истамбул;
• Ордени Мӯми тилоӣ (Гурҷистон, 18 майи 2010). саҳ.);
• Ҷоизаи байналмилалии Қаззофӣ;
• 2004 — Ҷоизаи Квадрига бо матни «Пули эҳтиром»;
• Доктори фахрии МГИМО (2011);
• Ордени «Уқоби тилоӣ» (Қазоқистон, 11 октябри 2012). саҳ.);
• Ордени Данакер (Қирғизистон, 2011);
• Ордени Ҳайдар Алиев (Озарбойҷон, 2 сентябри 2014) — барои хидматҳои махсус дар таҳким ва рушди робитаҳои дӯстона ва бародаронаи байни Ҷумҳурии Туркия ва Ҷумҳурии Озарбойҷон;
• Профессори фахрии ИМО-и Вазорати корҳои хориҷии Туркманистон (2014);
• Салиби бузурги ордени Леопольд I (Белгия, 5 октябри 2015);
• Ордени княз Ярослави Хирадманд I. (15 октябри соли 2020) — барои саҳми барҷастаи шахсӣ дар таҳкими ҳамкориҳои байнидавлатии Украинаву Туркия, ҳимоят аз истиқлол ва тамомияти арзии Украина^[24].

Ардуғон ва ҳамсараш Эмине чаҳор фарзанд доранд: ду писар — Аҳмад Бурак ва Неҷмеддин Билол ва ду духтар — Эсра ва Сумайа

• Раҷаб Тайиб Ардуғон дар Лентапедия(рус.)