Меҳргон

Меҳргон
Парвандаҳо дар Викианбор

Меҳргон (форсӣ: مهرگان‎), ё ҷашни Меҳр (форсӣ: جشن مهر‎) — яке аз қадимитарин ҷашнҳо, ки дар байни қавм­ҳои эронӣ расм шудааст.

Бунёд ва решаи вожаи «Меҳр» ба вожа муштараки ҳиндуэронӣ «Митра» (miθra) бармегардад. Ин вожа дар Авесто ба сурати miθra «эзади Митро» ба кор рафтааст ва 1400 сол то ми­лод дар сангнавиштаҳо ҳак шудааст. Меҳр ё Митро дар забони форсӣ ба маънои «фурӯғ, рӯшноӣ, дӯстӣ, пайвастагӣ, пайванду муҳаббат» ва зидди дурӯғ, дурӯғгӯӣ, паймоншиканӣ ва номеҳрубонӣ кардан аст. Дар Авесто низ су­руде мансуб ба Меҳр мавҷуд аст:

... Меҳр миёни ду бародар навад ва миёни падару писар сад дараҷа аст ва миёни пайравон даҳ ҳазор дараҷа аст.

Авесто, банди 116 Меҳряшт

Дар осори санскрит, хоссатан дар Ведаҳо, ки қадимтарин ҷузъи он «Ригве­да» аст, иттилоъеро роҷеъ ба ин эзад вомехӯрем. Тибқи тақвими зардуштии авестоӣ Меҳргон рӯзи эътидоли тирамо­ҳӣ оғоз меёбад, ки он ба 16­-уми Меҳрмоҳ (моҳи ҳаф­туми солшумории шамсӣ), мутобиқ ба 22 октябри сол­шумории григорианӣ рост меояд. Тибқи гоҳшумории авестоӣ ҳар як моҳ аз сӣ рӯз иборат буд, ки номи ҳар ка доми он рӯзҳо ба яке аз эзадон номгузорӣ шудаанд. Ҳар гоҳ номи рӯз ва моҳ бо ҳам баробар меомад, он рӯзро ҷашн мегирифтанд. Чун номи шонздаҳуми ҳар як моҳ номзад буд ба «Меҳр», ба он пасванди «гон»­ро изофа намуда, «Меҳргон» номида, ҷашни бузург соз­мон медоданд.

Ҷашни Меҳргон пас аз Наврӯз куҳантарин иде мебошад, ки аз қадимулайём ба муносибати бардошти ҳосили кишти деҳқонӣ ва поин пазируфтани корҳои кишоварзӣ таҷлил мегардад. Доир ба пайдоиши ҷаш­ни Меҳргон ривоятҳои гуногун мавҷуданд. Бино ба маълу­моти Берунӣ дар «Осору­-л-­боқия», Фаридун ба муно­сибати маҳв намудани Заҳҳок дар кӯҳи Дамованд баз­ме ороста, ба ҷашни Меҳргон асос гузоштааст. Берунӣ ин рӯй доди таърихиро чунин шарҳу эзоҳ додааст:

«Меҳргон, рӯзи аввали он Ҳурмуздрӯз аст ва рӯзи шонздаҳуми Меҳр аст, ки иди бузургест ва ба Меҳр­гон маъруф аст, ки хазони дувум бошад ва ин ид мо­нанди дигар аъёд барои умуми мардум аст. Ва тафсири он дӯстии ҷон аст. Ва гӯянд, ки Меҳр номи Офтоб аст ва чун дар ин рӯз Офтоб барои ақди олам пайдо шуд. Ин аст, ки ин рӯзро Меҳргон гӯянд ва далел бар ин гуфтор он аст, ки аз ойини Сосониён дар ин рӯз ин буд, ки тоҷеро, ки сурати Офтоб бар ӯ буд, ба сар мегузош­танд ва Офтоб бар чархи худ дар он тоҷ савор буд ва дар ин рӯз барои эрониён бозоре ба по мешуд».

Осору­-л-­боқия

Дар «Таърихи Табарӣ» низ ривояте аз ҷашни Меҳргон ва пайванди он бо пирӯзии Фаридун ва бар тахт нишастанаш омадааст^[1]:

«Афридун зафар ёфт ва Заҳҳокро бигирифту бикушт ва ҳамон рӯзгор тоҷ бар сари Афридун ниҳода, ҷаҳон бар вай супурд ва он меҳррӯз буд аз меҳрмоҳ ва онро Меҳргон ном карданд ва Афредун ба мулк нишаст».

Таърихи Табарӣ

Дар «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ низ ҷашни Меҳргонро ба рӯзи ба тахт нишастани Фаридун мансуб дониста, аз ойинҳои кеши ӯ будани Меҳргон таъкид шудааст^[1]:

Чунон чун Фаридуни фаррухнажод,
Дар ин Меҳргон тоҷ бар сар ниҳод.
                     ***
Бикард андар он кишвар оташкада,
Бад-ӯ тоза шуд Меҳргону Сада.
                      ***
Парастидани Меҳргон дини ӯст,
Таносониву хӯрдан ойини ӯст.

Дар даврони куҳан маъмултарин ва ҷолибтарин ру­суми меҳргонӣ оростани хони меҳргонӣ будааст, ки хе­ле бошукӯҳ бо оростану перостани хон бо анвои мева­ҷот сурат мегирифтааст. Дар замонҳои қадим чунин одат будааст, ки дар ҷашни Меҳргон агар касе ба тани худ равғани бон молида, ба наздиконаш гулоб пошад, ҳамеша сиҳ­ҳату саломат ва сарбаланд мегаштааст. Дар Меҳргон­и бузург шоҳ намояндагони вилоятҳо ва шаҳрҳои кишварашро қабул мекард. Онҳо барои шоҳ ва ғанӣ гардондани хази­наи давлат туҳфаҳо меоварданд. Баъзан дар лагани ти­лоӣ, болояшро бо матоъи гаронбаҳо пӯшида, ашёи рамзи­ро ба назди шоҳ мегузоштанд, ки онҳо пандомӯз буданд.

Ҳамин тариқ Меҳргон баробари рушди деҳқонӣ пайдо шу­дааст ва онро баъди ғунучини ҳосил ид мекардаанд. Деҳқонҳо ба пешвози Меҳргон ҳашар мекарданд, сарулибоси нав мепӯшиданд, сайру базмҳо анҷом медоданд, шоирон дар васфи Меҳргон шеърҳо менавиштанд. Ҳофизону мутри­бон ба муносибати ин ҷашни бузург суруду оҳанг ҳои ҷашнӣ эҷод мекарданд, ки онҳо «Меҳргонӣ», «Меҳр­гони бузург», «Меҳргони хурдак» ва ғайра ном доштанд. Дар рӯзи Меҳргон шоҳи сосонӣ бомдодон ҷомаи мах­сусе, ки аз матоъи «Бурди яманӣ» ва зарбофти гарон­баҳо таҳия мегардид, дар бар мекард, тоҷи махсусро, ки нақши Хуршед дошт, ба сар мениҳод, дар толори бу­зург менишаст ва мардуми аз вилоятҳо ва ҷой ҳои дур омадаро мепазируфту ҳадяҳояшонро қабул мекард. Меҳргон­ро Ҳахоманишиён ва пеш аз онҳо таҷлил мекарданд. Ин идро дар давраи Сомониён бо шукӯҳу тантана ҷашн мегирифтаанд. Чунончи, Рӯдакӣ яке аз маликони со­мониро бо фаро расидани Меҳргон табрик карда, гуфтааст:

Малико, ҷашни Меҳргон омад!
Ҷашни шоҳону хусравон омад!
Хаз ба ҷойи мулҳаму хиргоҳ
Ба дили боғу бӯстон омад.
Ту ҷавонмарду давлати ту ҷавон,
Май ба бахти ту навҷавон омад.

Масъуди Саъди Салмон дар рӯзҳои Меҳргон ҳамеша ба ҳам дигар меҳрубон буданро таъкид мекунад:

Рӯзи Меҳр аст, меҳрубонӣ кун,
К­-аз ҳама чиз меҳрубонӣ беҳ.

То давраи ҳамлаи муғул (асри 13) Меҳргон­ро дар дарбори шоҳон бо тантана таҷлил мекарданд. Муғулҳо ҷашни Меҳргон­ро дар дарбори шоҳон манъ карда бошанд ҳам, ин ҷашн дар байни кишоварзон бо ин ё он ном таҷлил ме­шуд ва ин анъана то замони мо расидааст. Масалан, со­кинони деҳаи Саричашмаи ноҳияи Шаҳрисабзи вило­яти Қашқадарё баъди бардошти ҳосили деҳқонӣ, дар миёнаи моҳи октябр бо номи «Сайри мазор» ҷашне до­ранд. Дар ин рӯз гӯсфанд ё гов кушта, аҳли деҳа ҷашни бузурге меороянд, дасторхонашонро бо мева ҳои гуно­гун, тарбузу харбуза ва сабзаҷот пур карда, дар атрофи хони пурнозу неъмат таронасароӣ менамоянд, дафу тан­бӯру дутор навохта, рақсу бозӣ мекунанд ва ин шодиву сурур то бегоҳ идома меёбад. Аҳли деҳа баъди хӯр да­ни таоми махсус сурудхонон ба деҳа бармегарданд. Мар­дум ҷашни «Сайри мазор»-­ро барои он баргузор мена­моянд, ки кишти деҳқониашон фаровон гардад, рӯзго­рашон осуда бошад. Чунин маросимҳое, ки бо қи мондаи ҷашни бостонии Меҳргон мебошанд, дар дигар маҳалҳои то­ҷикнишини Осиёи Марказӣ ҳам ба мушоҳида мерасанд.

Меҳргон­ро зардуштиёни Эрон имрӯз ҳам бо тантана ҷашн мегиранд. Зардуштиёни Язд ва Кирмоншоҳ ҷашни Меҳргон­ро дар давоми шаш рӯз бо риояи анъанаҳои бостонӣ таҷ­лил мекунанд. Онҳо дар ин рӯз либоси нав мепӯшанд, шо­диву хурсандӣ мекунанд, даруни мурғро бо маводди ғизоӣ пур карда мепазанд, дар рӯйи дасторхони меҳр­гонӣ оина, сурмадон, китоби Авесторо мегузоранд. Ат­рофи хони меҳргониро бо овшин (пудинаи кӯҳӣ) оро медиҳанд. Дар дасторхони меҳргонӣ шарбат, гулоб, ши­ринӣ, сабзаҷот, меваҷот: анор, себ, ангур ва гулҳои ран­горангро мегузоранд. Гузоштани чанд адад сиккаи нуқ­ра, санҷиду бодому писта ва зарфи оби хушбӯйи овшин­ро риоя менамоянд. Дар атрофи хон шамъҳоро фурӯзон ва дар зарфе испанд дуд мекунанд. Ҳангоми зуҳр аҳли хонавода, хурду бузург бо шодиву сурур дар сари дас­торхон баробари қадди оина рост истода дуо мехонанд ва сипас ба нӯшидани шарбат сар мекунанд, зану мард ба чашмонашон сурма мекашанд ва овшини хушкро бо нуқлу санҷид ба сари ҳамдигар рехта, ҳамдигарро таб­рик мекунанд. Дар ин рӯз барои тозадомодон ва номзад­ҳояшон порча, ширинӣ мебаранд, ба тангдастону бечо­рагон ёрӣ мерасонанд. Агар дар ин рӯз тифле ба дунё ояд, номе бар ӯ мегузоранд, ки вожаи «Меҳр» дар он бошад. Масалан, Меҳрдод, Меҳрноз, Меҳрбону, Меҳр­ваш, Меҳр духт, Меҳрон, Меҳрубон, Меҳроб ва ғайра.

Дар даврони шӯравӣ ба ҷойи Меҳргон Иди ҳосилот пой­дор гардид. Заҳматкашон ҳар сол баъди ҷамъоварии зи­роат Иди ҳосилот анҷом медоданд, ки он қисме аз ун­сурҳои ҷашни бостонии Меҳргон­ро фаро мегирифт. Рӯзҳои ҷашн дар шаҳру деҳот бозиҳои варзишӣ — бузкашӣ, куш­тигирӣ, камонварӣ ва ғайра барпо мегардиданд.

Меҳргон дар баробари ҷашнҳои Наврӯз, Сада ва Тиргон аз ҷумлаи ойинҳои куҳантарини аҷдоди мо ба ҳисоб меравад… Аз ин хотир эҳтиром гузоштан ба суннату ойинҳои миллӣ, бахусус ҷашни Меҳргон арҷгузорӣ ба миллату давлат, сарзамини муқаддас ва таъриху фарҳанги куҳанбунёди халқи тамаддунсозамон мебошад.

Баъ­ди соҳибистиқлол гардидани Тоҷикистон ин ҷашни аҷдодӣ дубора эҳё гардид. Ҷашни Меҳргон тибқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи рӯзҳои ид» ҳамчун ҷашни миллӣ ҳар сол дар Тоҷикистон баъди ҷамъоварии зироати кишоварзӣ бо тамоми шукӯҳу шаҳоматаш таҷлил карда меша­вад. Ба ин муносибат дар ҷумҳурӣ Иди харбуза, Иди асал, намоиши маҳсулоти кишоварзӣ, мусобиқаҳои вар­зишӣ, барномаҳои махсуси консертӣ ва сайру гашти ом­мавии мардум ташкил карда мешаванд.

4 декабри соли 2024 дар ҷаласаи 19-уми Кумитаи байнидавлатии ҳифзи мероси фарҳанги ғайримоддӣ дар шаҳри Асунсйони Парагвай номинатсияи муштараки Ҷумҳурии Тоҷикистон бо Ҷумҳурии Исломии Эрон «Ҷашни Меҳргон» расман ба Феҳристи репрезентативии мероси фарҳанги ғайримоддии башарият ворид карда шуд^[2].

Ҷашни «Меҳргон» дар Душанбе, 19 октябри 2019

• Меҳргон / Р. Аҳмадов // А — М. — Д. : СИЭМТ, 2015. — (Донишномаи фарҳанги мардуми тоҷик : [дар 2 ҷ.] / сармуҳаррир Н. Амиршоҳӣ ; 2015—2016, ҷ. 1). — ISBN 978-99947-33-79-8.

• Аҳмадов Р. Наврӯзи оламафрӯз. Д., 1978.
• Д. Раҳимов, Ҷашни Меҳргон. Д, 2012.