Jump to content

Корбар:Parsehos/Наслкушии арманиҳо

Мавод аз Википедиа — донишномаи озод
Conseilturcique.svg
Арманистон, охирин монеаи зидди пантеркизм ва бунёди кишвари хаёлии Турон

Наслкушии арманиҳо (ба арманӣ: Հայոցи Ցեղասպանություն; ба туркии Истонбулӣ: Ermeni Soykırımı) ки гоҳе бо номҳои дайгарӣ чун поксазии нажодӣ,куштори аромана ва низ тавассути худи арманиҳо бо унвони ҷинояти бузург (ба арманӣ: Մեծи Եղեռն) шинохта мешавад, ба нобӯдии амдӣ ва аз пеш барномарезӣшудаи (Наслкушӣ) ҷамъияти армании сокини сарзаминҳои таҳти кантроли императории усмонӣ дар даврони ҷанги ҷаҳонии аввал (1915 то 1917 милодӣ) тавассути давлатмардони усмонӣу раҳбарони қиёми туркҳои ҷавон гуфта мешавад.

Амалиёт дар қолаби кушторҳои даста-ҷамъӣ ва низ бадаргаҳои иҷборӣ дар шароитӣ ки мӯҷиботи марги Бадарғашудагонро фароҳам оварад, анҷом мешуд[1] Имрӯз шумораи умумии қурбониёни наслкушии арманиҳо якуним миллион нафар тахмин зада мешавад. Дар таии ин даврон, тасаввурӣ барои теъдодӣ аз сардамдорони турк эҷод шуда буд мабнӣ бар инки эҷоди кишварии ҷадиду навин (Туркия) барои туркҳо Вобаста ба эҷоди кишварӣ бо як нажоди воҳид (яъне туркҳо) аст ва ин кор бо тасфияи нажодӣ ки ҳамон поксазии минтақаи Анатолия аз ақаллиятҳои динӣу нажодӣ (ба хусӯси Юнонён, Ошӯриёну аромана) аст Анҷом мешавад. зи ин рӯ, дигари гуруҳҳои қавмии минтақа, аз ҷумлаи Ошӯриён, Юнонён ва курдҳо низ ба тариқии мушобеҳи мавриди ҳамлаи туркони усмонӣ қарор гирифтанд; ба гӯнае ки бисёре аз муҳаққиқон ин рӯйдодҳоро низ бахше аз ҳамон сиёсати нобўдсозии қавмии давлати мардони турк донистаанд.[2] Имрӯз ин ҳодиса ҳамчун яке аз аввалин Наслкушиҳои асри 20 шинохта шудааст.[3]

Илова бар боздошту эъдоми арманиҳо, ҷамъияти бисёр зиёдӣ аз мардон, занону кӯдакони арманӣ аз хонау кошонаи худ табъид, бидӯни ҳеҷ дастрасӣ ба обу ғизо ба қасди марг водор ба роҳпаймоӣ дар масирҳои тӯлонӣ ва биёбоне шуданд.[4] Таҷовузу озору азияти ҷинсии қурбониён тавассути неруҳои мутахосим дар тӯли табъид ба дафъот гузориш шудааст.[5]


Пажӯҳишҳои бисёр зиёдӣ дарбораи Наслкушӣ арманӣони анҷом шуда ва мешавад.[6] Ки қариб ба аксарияти онҳо вуқуъи чунин Наслкушииро воқеӣ ва инкорнопазӣр медонанд. Имрӯза кишвари Арманистон хоҳон ба расмият шинохтан ин Наслкушӣаст аммо давлати Туркия алорақми адами инкори вуқуъи чунин воқеае аз пазируфтан ин воқеа бо унвони «Наслкушӣ» худдорӣ кардау вуҷӯди сиёсати систематик барои нобӯдии арманӣонро қабӯл надорад. Туркия муътақидаст ки дар он солҳо илова бар арманиҳо туркҳои бедифо низ қурбонии ошуфтагиҳо шудаанд.


Ихроҷи арманиҳо ағлаби авқот бо ғорат, таҷовузу куштор ҳамроҳ буд. Хеле аз ихроҷшудагон кушта шуданд, ё аз гуруснагӣ ва бесарпаноҳӣ дар роҳи урдӯгоҳҳои наздики вилояти Дайр-Аззор ҷонишонро аз даст доданд. Чандин ҳазор нафар аз гуруснагӣу беморӣ дар урдӯгоҳҳои усарои ҷангӣ — ки дар онҷои сохта шуда буд — ҷонишонро аз даст доданд.[7]

Осорхонаи наслкушии арманиҳо дар Дайр-Аззор

Иҷмоъи назарӣ дар мавриди иллатҳоу ҳадафҳои ихроҷи арманиҳо мумкинаст ҳаргиз ба даст ниёед. Соҳиби мансабҳои турк иҷозаи санҷидани архиви таърихи ҷангро ба гуруҳи мустақили таҳқиқотӣ таърих надоданду ҳадафи давлати усмонӣ аз ихроҷи арманиҳо ҳалнашуда боқӣ мондааст. Хотираи ин воқеа ба унвони ҷанбаи бисёр муҳим бар ҳувияти миллии арманӣон то ба имрӯзи боқӣ мондааст ва бисёре аз арманӣон иддао мекунанд ки ҳеҷ созишӣ бо Ҷумҳурии Туркия то замони ба расмият шинохтани амали Наслкушӣ имкон надорад.[7]

Донишномаи Эрон дар ин маврид навиштааст: «бузургтарин рӯйдоди мусӣбатбор дар таърихи арманӣон бо оғози ҷанги ҷаҳонии аввал рӯй дод. Дар 1915 милодии давлати туркони ҷавон тасмим гирифт ҳамаи ҷамъияти армании 1,750,000 нафарии кишварро ба Сурияу Байнаннаҳрайн интиқол диҳад. Онон арманиҳо дар императории усмониро ба рағми таъаҳҳуди бисёре аз онон ба вафодорӣ, аносири хатарноки хориҷӣу шарик дар тутеъаи душмани масӣҳиигарои Царьӣ барои барҳам задани фаъолиятҳои усмонӣ дар шарқ медонистанд. Дар ончӣ баъдҳо «нахустин Наслкушии» садаи 20и милодӣ хонда шуд, садҳо ҳазор арманӣ ки аз хонаҳои худ ронда шуда буданд, ё қатли ом шуданд, ё дар байни ҷобаҷоеи қавмӣ, он қадари пиёда роҳ паймӯданд то ҷон бохтанд. Шумори кушташудагони арманӣ дар Туркияи таии солҳои 1915 то 1923 милодии байни 600,000 (дар манобеи расмии Туркия) то 1,500,000 тан баровард шудааст. Илова бар ин, таии ин муддат даҳҳо ҳазор тан аз онон ба Рӯсия, Эрон, Лубнон, Сурия, фаронсау иёлоти муттаҳидаи Амрико муҳоҷират карданд.»

Таърих

[вироиш | вироиши манбаъ]

Дар соли 1453 милодӣ, сипоҳёни Муҳаммади II шаҳри масӣҳии Қустантинияро бо ном ислом гушӯданд ва ба умри императории рӯми шарқӣ (бизанс) ки аз марокизи фарҳангии аврупо буд, поён доданд. Ба ин тартиб императории усмонии тавассути туркҳои муҳоҷирӣ ки вориди Осиёи сағир шуда буданд эҷод шуд. Усмониҳо бо омехтае аз фарҳанги туркӣ - исломӣ ба ҳазфи Масеҳён пардохтанд. Нахустин кори онҳо бардоштани номи Константину гузоштани калимаи ислом ба ҷои он буд ки номи пойтахт ба Исломбӯл (Истонбул) тағйир ёфт.[8]

Гурӯҳе аз арманиҳо аз Туркия депорт карда мешаванд ва ба хатти бритониёӣ наздик мешаванд Нашр: Осорхонаи ҷанги Бритониё[9]

Ҳарчанд ҳукумати усмонӣ дар шарқ бо бархӯрд бо Сафавӣ ва ҷангҳои тӯлонӣ ба натиҷае нарасид, аммо онҳо дар Аврупо пешравӣ карданд ва ба дарвозаҳои Вена расиданд. Пас аз шикасти қатъӣ аз нерӯҳои муттаҳидаи аврупоӣ дар соли 1683 мелодӣ, ҳукумати усмонӣ тадриҷан ақибнишинӣ кард ва дар тӯли чанд аср каму беш тамоми дороии худро дар Аврупо аз даст дод. Пас аз ин корњои дохилии императорї низ пароканда шуданд ва тамоми талошњои дохилї ва байналмилалї барои барќарорсозии корњо бенатиља монд, то њукумати Усмонї ба унвони «марди бемори Аврупо» маъруф гардад.[10][11][12]

зулми Абдулхамидӣ

[вироиш | вироиши манбаъ]

Аз охири асри 19 зулми ҳукумати усмонӣ бар зидди шаҳрвандони армании он империя шадидтар шуд. Абдулҳамиди II бо ду роҳ кӯшиш кард, ки Арманистони Ғарби ро аз аҳолии бумӣ холӣ кунад:

  • аз тариқи гирифтани молиётҳои сангин, ки ниҳоятан мунҷар ба муҳоҷирати рустоиён мешуд.

Сиёсати пешгирифтаи ҳокимони усмонӣ шиддати вазъияти дардовареро, ки арманиҳо дар он буданд, боз ҳам бештар кард. Андозҳои ғайриқонунӣ, ғоратгарӣ, тасарруфи заминҳои хусусӣ, куштор, ҳамла ва одамрабоӣ аз амалҳои асосии ҳукумат террор ва зулм буд, ки арманиҳо дар зери он зиндагӣ мекарданд. Заҷр ва озорҳоу ситамҳое ки як ҳукӯмати фосиду орӣ аз ҳар гӯна эҳсоси масъӯлият дар ҳақи мардуми арманӣ раво медошт, ҳукӯматӣ ки таассуби тунди сокинони ғайри масӣҳиро таҳрик мекард ва аз курдҳо барои амалӣ кардани назароти худ сӯъиистифода менамӯд.[13][14]

  • Бо таҳрики эҳсосоти мазҳабӣ мардумон курду черкес, ки дар он замони ҷузви сипоҳёни усмонӣ маҳсӯб мешуданд, алайҳи арманиҳоу ташвиқи онҳо ба ҳамла ба рӯстоҳои арманӣнишину ғорату чаповули саканаи арманӣ, қатл ё водор кардани онҳо ба кӯчи иҷборӣ.[15] Албата бисёре аз курдҳо низ ки мухолифи Наслкушӣ буданд аз ширкат дар куштору ғорат сарбоз заданд ва дар иваз бо пинҳон кардан ё бо гирифтани Сарпарастии кӯдакон арманӣ ба онҳо кумак карданд.[16]
Қурбониёни куштори арманиҳо дар гӯри дастаҷамъӣ дар қабристони Эрзурум ба хок супурда мешаванд.

илова бар молиётҳои сангине, ки мақомот давлати Усмонӣ аз арманён мегирифтанд ин мардум маҷбӯр буданд боҷҳои ғайриқонуни ҳам ба бузургони Кучманчиёни курд бипардозад. Агар дар кишварҳои мутамаддин ду навъ молиёти мутамоиз ба номи мустақим ва ғайримустақим гирифта мешавад барои деҳқонони армании Туркия ин тақсимбанди ба сурат дигаре буд, бад-ин маънӣ, ки онон низ дунуъ молиёт мепардохтанд, молиётҳои қонунӣ ва ғайриқонунӣ. Илова бар ин рустоҳои арманинишин маҷбӯр буданд замистонҳо афрод Кучманчиёни курдро, ки дар охири поиз чарогоҳҳои кӯҳистониро тарк мегуфтанд ва ба дашт ме��маданд бебаҳо дар хонаҳои худ маскан бидиҳанд.[17] Баъдҳо вақте сиёсати давлати Усмонӣ дар зиддият бо тӯдаҳои армани ба авҷи шиддати худ расид амали (дарогунод) ё (таҳмили сарбоз) сурат гирифт, бад-ин маънӣ, ки давлат сарбозон туркро ба зӯр дар хонаводаҳои армани сукно медод.

Ин вазъият аз соли 1878 то соли 1894 боиси муҳоҷирати даҳҳо ҳазор арманӣ ба Қафқози Ҷанубӣ ва ба Иёлоти Муттаҳидаи Амрико шуд. Аммо бештари халки арман, ки ба ватани худ сахт дилбаста буд, дар мамлакати худ монд. Арманиҳо эҳсос карданд, ки ин муҳоҷират бешубҳа ҳадафи сиёсати усмонӣ аст ва онҳо бояд бо мондан ва часпидан ба хонаву замини худ нақшаи онҳоро шикаст диҳанд. Дар байни арманиҳо норозигии амиқ пайдо шуд ва он боиси таъсиси иттиҳодияҳо ва ҳизбҳои арманӣ гардид, ки ҳадафи онҳо беҳтар намудани шароити зиндагии арманиҳо дар Туркия ва дифоъ аз миллати арман буд. Мохи июни соли 1890 дар Эрзурум вокеаи хунин руй дод. Бар асоси гузориши беасос ва дурӯғ, маъмурони интизомии усмонӣ барои кашфи аслиҳа дар калисои Апостолии армании Эрзурум кофтукоб ва таҳқиқ карданд. Арманиҳое, ки аз ин таҳқир ва таҷовуз ба макони муқаддаси худ ба хашм омада буданд, бо сарварии яке аз афроди маъруфи худ бо номи "Ҳорутюн Пасдермаҷиён" хостанд аз калисои худ дифоъ кунанд, аммо нерӯҳои мусаллаҳи туркҳо ҳамаро дар ҷои худ тирборон карданд.[18]

Виктор Брар дар китоби худ менависад:[19]

« тафтишу бозрасӣ дар килисо бо ношӣгарӣу хушунатӣ ки аскарони турки маъмӯлан дар ин гӯнаи амалиёт аз худ нишон медиҳанд анҷом гирифт . Килисои ҷомеъ ки арманӣон аз он дифо мекарданд ба зӯр тасхир шуд ва аз тарафи сарбозони турк, мавриди беҳурматӣу тавҳин қарор гирифт . Бозрасӣу тафтиш собит кард ки на аслаҳае дар кор бӯда ва на борӯтӣ, вале бист арманӣ ба қатл расида ва беш аз сесад нафари маҷрӯҳ шуда буданд.»[20]

«Масеҳён дар маърази таҳқиру тавҳин қарор доштанд. Онон аз баргузарии маросими динишан ба гӯнае ки мусулмононро нороҳат кунад манъ шуда буданд. Ба садо даровардани занги калисо ва сохти калисоё каниса мамнӯъ буд. Таъмири килисоҳои мавҷӯд ба Гирифтани иҷозати ҳукумат ниёз дошт. Иловаи барӣн, Масеҳён аз асбсаворӣу ҳамли аслаҳа манъ шуда буданд,у ҳангоми убӯри мусулмонон бояд канор мекашиданд. Ранги либосу кафши Масеҳёну кайфияти ҷинси онҳо бояд қобили ташхис аз мусалламин мибуд. Аз чандин ҳукми ҳукӯматӣ ки ба дасти мо расидааст, мисли ин намӯна аз садаи 16 пайдост ки замонӣ пӯшидан хуфтонҳои[21] яқадор, порчаҳои гаронқимат, барои ғайри мусулмонони мамнӯъ буд. Ҳамчунин ранги либоси Масеҳёни мутафовит буд, кафш ва сарбаанди арманиҳо бояд қирмиз бошад, дар ҳоле ки Юнонён сиёҳу яҳудён фирӯзай мепӯшеданд. Бояд хонаҳои онон ранги мутафовитӣ аз мусулмонон медошт ва ҳатто дар ҳаммомҳои умумии ғайри мусулмонон бояд зангулае ба порчаи ҳаммоми худ васл мекарданд.»[22]

Пас аз барканории Султон Абдулҳамид, тавассути туркони ҷавон, ки арманиҳо нақш ба сазои дар инқилоб доштанд, давлати ҷадид ҳамаи ваъдаҳои худро фаромӯш карда ва иқдоме дар ҷиҳати беҳбуди авзоъи умуми кишвар ва ба хусус тармими вазъияти арманён накард. Ба тадриҷ маълум шуд, ки манзури туркони ҷавон аз шиори (иттиҳод ва бародари) мустаҳил шудани милали ғайри турк императори дар миёни туркҳо ва ташкили давлати якдаст турки буд. Ба ҳамин ҷиҳат, роҷеъ ба ҳуқуқ дохили – қавми сокинони ғайри турк ба ҳеҷ ваҷҳ ҳозир ба гуфтугӯ набуданд ва ба акс, бо хушунате, ки ёдовари аъмоли султон Абдулҳамид буд шурӯъ ба саркӯби эътирозот мардуми намуданд.[23]

давлатҳои Аврупоӣ, аз ҷумла Русия ва Ингилистон, гарчи ҳушдорҳои дар робита бо арманиҳо ба давлати ҷадид медоданд, аммо манофеъи худи онҳо, ба хусус Англистон, дар императори Усмонӣ ва низ рақобатҳои фимобини худашон монеъ аз иқдоми ҷиддӣ барои иҷбори туркҳо ба поён додан ба ситамҳо алайҳи саканаи армани мешуд. Туркони ҷавон бо илм ба ин мавзӯъ, дарсадад баромаданд, ки масъалаи арманиро бо қалъ ва қамъи комили онон дар сатҳи императори ҳал намоянд, ба наҳве, кӣ, ба гумони худашон, дигар мӯҷиби барои дархости ислоҳот вуҷуд надошта бошад. Омиле, ки ба вежа онҳоро ба сӯии ин роҳи ҳал савқ медод, ин буд, ки сардамдорони ҳизби иттиҳод ва тараққӣ, бо илҳом аз идаҳои Пантуркизм, ҳадаф дӯрдасти эҳёи императори Усмониро думбол мекарданд.[24]

ҷанги ҷаҳони аввал фурсати муносиберо ба туркони ҷавон дод. Туркони ҷавон дар соли 1915 мелодӣ тайи як барномаи аз пеш рехташуда, Наслкушии арманёнро ба марҳалаи иҷро дароварданд. Барномае, ки улгуии барои Олмони нозӣ дар ҷанги ҷаҳонии дувум шуд. Нобудии миллати арманӣ тавассути давлати вақти Туркия (туркони ҷавон) ба шакле дақиқ ва маҳрамона тарҳрезӣ ва иҷро шуд. Дар роси ин тарҳ Муҳаммад талъат пошо вазири кишвар, Исмоил анвар (Анварпошшо) вазири дифоъ ва Аҳмад ҷамол пошо вазири дарёдории Туркия қарор доштанд ва аз аъзои ҳизби иттиҳод ва тараққи буданд. Инон барои пешбурди ҳадафҳои худ ба давлати Олмон вобаста шуда буданд. Давлати Туркия барои иҷрои ин тарҳ кумитае се нафара ташкил дод, ки аъзои он баҳоуддин шокир, Алӣи шикарӣ ва доктор нозим буданд. Ин тарҳ дар солҳои 1923–1915 дар Арманистони ғарбе, ки таҳти ишғоли Имперотурии Усмонӣ буд, ба иҷро даромад ва тайи он як ва нем миллион аз мардум бедифоъи армани аз зан ва мард ва пир ва ҷавон қурбони шуданд ва ҳудуди ҳаштсад ҳазор нафари дигар дар саросари ҷаҳон пароканда шуданд.[4]

бино бар ин тарҳ нахуст куллияи мардони армани аз 15 сол то 50 солро, ки тавон доштанд, ба баҳонаи бурдан ба ҷабҳаҳои набард ба артиш фаро хонда шуданд. Дар онҷо онҳоро халъи силоҳ карда ва ба гардонҳои бигори дар пушти ҷабҳа мунтақил карданд.[25]

Сабабҳои геноциди арманиҳо

[вироиш | вироиши манбаъ]
Устухонҳои боқимондаи генотсиди арманиҳо дар Арзанҷон
  • Забт кардани сарзамини бостонии Арманистон[26]

Бар асоси сиёсати Пантуркизм ва идомаи сиёсати қатли ом ва наслкушии миллати арман, ҳукуматҳои Туркия ба таҳриф ва тағийр додани номҳои маҳалҳои Арманистони Ғарбӣ шурӯъ карданд. Оғози ин равандро аз соли 1878 пас аз баста шудани Шарт��омаи Сан-Стефано[27] дидан мумкин аст.

дар модаи 16 ин муоҳида аз Арманистон ва шаш вилояти армани Туркия ёд шуда аммо пас аз он, дар паймони Берлин (1878),[28] банд 61, ки ба Арманистон ихтисос дода шуда, калимаи Арманистон ҳазф ва фақат номи устонҳои арманинишин зикр шудааст.


Ҳукуматҳои Туркия бо ин ҳам қаноат накарданд ва ба ҷои Арманистони Ғарбӣ калимаи Туркияи Шарқӣ ё Курдистонро маъмул карданд. Хамин тавр, дар соли 1878 хукумати Туркия ба хокимони худ телеграммахои махфй фиристода, ба онхо дар мукотибаи худ калимаи Арманистонро манъ кард ва дар матбуот истифода бурдани калимаи Арманистон низ манъ карда шуд.[29][30] Пайгирии ин масъала аз ҷониби ҳукумати усмонӣ дар соли 1890 амиқтар шуд; Вакте ки хукуматхои Туркия кушиш мекарданд, ки катли ом ва геноциди арманихоро ба накша гиранд. 26 январи соли 1914 дар созишномае, ки миёни Русия ва ҳукумати Туркия имзо шуд ва ба далели фишори ҳукумати турк ба Русия, унвони вилояти Арманистон ба Анатолияи Шарқӣ иваз карда шуд.[31]

Исмоили Анвар 6 октябри 1916 дар ҳукме эълон кард, ки:[32][33][34][35][36]

Қарор аст, вилоятҳо, ноҳияҳо, шаҳрҳо, деҳот, кӯҳҳо ва рӯдхонаҳое, ки номашон ба миллатҳои ғайриисломӣ, аз қабили арманӣ, юнонӣ, ошурӣ тааллуқ дорад, ба туркӣ иваз карда шавад. аз ин лаҳза барои расидан ба ҳадафи асли мо аз фурсат бидаст омада астфода намоъед. (Архиви генералии Ҷумҳурии Туркия, Истанбул)

Дар остонаи Ҷанги Якуми Ҷаҳонӣ ба сиёсати Туркия ду нақшаи асосӣ: пантуркизм ва пантуранизм таъсир расонд. Маќсади наќшаи аввал маҷбуран турккунонии тамоми миллатњои Гайритурк буд, ки аксарияти сокинони императории Усмониро ташкил медоданд; Ва њадаф аз наќшаи дуюм, яъне пантуронї, гирд овардани тамоми миллатњои турониён дар њудуди як давлати бузурги туркї, ки аз Босфор то Осиёи Миёнаро фаро гирифтааст, буд. Ин ҷунбиши пантуранизм низ ҳаводороне чун Зиё Гӯкалп ва назариячиёне чун Монс Текин Алп пайдо карда буд.[37] Итминон дошт, ки пантуранизм бидуни шикаст ва пошхурии империяи Русия ғайриимкон аст. Орзуи амалй гардондани пантуранизм, магар бо ёрии харбии як давлати бузург амалй шуда наметавонист ва ин давлати бузург ба чуз Имперотурии Олмон дигар касе шуда наметавонист.

арманён монее бар сари роҳи таҳаққуқи ин нақша буданд. Арманён ҳамчун девори оҳанин миёни туркҳои Усмонӣ ва туркзабонони Ќафқоз, ки ҳеҷгуна пайвасти нижоди бо онон надоранд ва туркони он сӯи дарёи Хазар буданд, қарор гирифта буданд.[4]

Зиё Гӯкалп соли 1915 дар Веймар дар лавхаи ёдгории нашри асари Алп Текин «Туркизм ва пантуркизм» менависад:

Турон кишвари афсонавӣ нест. Халқҳои туркзабони Осиё, ки дар паҳлӯи ҳамдигар зиндагӣ мекунанд, зери парчами Туркия ҷамъ омада, як империяи бузург ташкил хоҳанд кард. Турон ватани Туркияи бузург аст. Турон сарзамини воқеӣ ва ояндадор барои шинохти миллати турк аст. Онҳое, ки онро утопия ва дурӯғ мешуморанд, дар ҷаҳони гумроҳӣ ва дастнорас зиндагӣ мекунанд ва тақдир инро барои мо муқаррар кардааст.[38]

Уинстон Черчилл дар китоби Бӯҳрони ҷаҳонӣ менависад:

дар ин шак нест, ки тарҳи ин ҷиноят ва иҷрои он ба далоили сиёси будааст. Фурсате пеш омада буд то як нижоди масеҳи мазҳабро, ки бо назарот давлат Туркия мухолиф буд ва ҳатто оризуҳои дар сар мепарваронданд, ки баровардани онҳо ҷуз ба зиён Туркия имконпазир набуд ва аз дидгоҳ ҷуғрофиёӣ низ девори байни туркони Усмонӣ ва миллатҳои мусулмону турки Ќафқоз буд, аз байн бибаранд. Баид нест, ки ҳамлааи Англистон ба тангаи Босфор ва Дарданелл хашми бераҳмонаи давлати Туркияро барангехта бошад. Пайравони понтуркисм фикр кардаанд, ки ҳатто агар Ќустантания суқут кунад ва Туркия дар ҷанг мағлуб шавад, аз байн бурдани Арманистон мазияте ҳамешагӣ барои ояндаи нижоди турк дарбар Хоҳад дошт

раҳбарони ҳизби иттиҳод ва тараққи дар оғоз, дарсадад баромаданд то аз ҳамроҳӣ ва кумаки арманён мутмаин шаванд ва аз онон хостанд то дар Арманистони Русия ва дар Қафқози Ҷанубӣ як шӯриш мусаллаҳона роҳ биндозанд ва дар иваз ба онон ваъдаи худмухтори барои Арманистони Русия ва барои манотиқи ҳаммарзи он дар Арманистони ғарби пас аз ҷанг доданд. Раҳбарони ҳизби федератсия инқилобӣ армани дар кунгираи 2 август 1914 мелодӣ, ки муташаккил аз (оршок виромён, истипон зӯрён, хочотур молумён) ва аз ҳизб иттиҳод ва тараққи муташаккил аз гурӯҳ (баҳоуддин шокир, умр ноҷӣ ва ҳайлми бии) ташкил шуд.[39]

Дар карикатураи кӯҳнаи сиёсӣ, ки карикатураи фаронсавӣ кашидааст, Султон Абдулҳамиди II бо корд дар даҳонаш ба унвони "Қассоби арманиҳо " ёд мешавад.

Рохбарони партияи Дашнаксутюн таклифи туркхоро рад карда, дар чавоб гуфтанд:

"Агар миёни Туркия ва Русия ҷанг сар занад, арманиҳо дар кишварҳои худ вазифаи низомии худро иҷро хоҳанд кард."

Онҳо тасмим гирифтанд, ки ба тавтиъа ворид нашаванд ва ба вазифаи шаҳрвандии усмонӣ Беэътиноӣ накунанд, ин пешниҳодро рад карданд.[39] Уинстон Черчилл менависад:

«арманён ҷанги бародаркушӣ бо сарбозони арманӣ дар ду урдугоҳи мухолиф ҳамро бар он тарҷеҳ доданд, ки ба тааҳҳудоти тобеияти турк ё рус будан худ хиёнат кунанд.»[40]

сиёсатмдорони турк аз ин ҷавоб сахт ба хашм омаданд ва ҳаминка Туркия дар канори Олмон қарор гирифт, дар 24 октябр 1914 мелодӣ вориди ҷанг шуд ва оғозгари амалиёт ҷанги дар Ќафқоз, ки ба муддат чаҳор сол ва шаш рӯз ба тӯл анҷомед ва тасмим гирифтанд, ки бо истифода аз фурсати пеш омада барои ҳамеша ба ҳисоби арманён бирасанд.

Манобеъи туркӣ ин ҳодисаро як нуқтаи гардиш дар равобити ҳизб бо арманиҳо медонанд ва то ҳадде мегӯянд, ки Дашнаксутюн дар воқеъ тасмим гирифтаанд, ки алайҳи ҳукумати усмонӣ шӯриши пинҳонии худро оғоз кунанд ва аз ин рӯ фармони баъдӣ бораи ихроҷи онҳо ногузир буд.[41]

дар мадорике, ки дар додгоҳи муҷримони наслкши дар соли 1919 мелодӣ ироа шуд, ки туркони ҷавон на фақат барои ширкат дар кунгира балки барои ташкили ягонҳои ташкилот махсуса ба арзрум рафта буданд. Кунгира танҳо василае будааст барои пинҳон кардани ҳадафи воқеӣ сафар ба арзрум ва ҳамчунин қасди ширкаткунандагони ҳизб аз миёни бурдан аъзои дошноки ҳозир дар кунгира будааст.[42][43]

  • Фоҷиаи СариҚомиш ва оғози наслкушии арманиҳо

тасодуфи нест, ки наслкушии арманён андаке пас аз набарди Сарыкамыш рӯй дод ва бо набарди голипули ҳамзамон шуд. Дар ҳақиқат ҷанг, охирин шонси ҳизб ва императори буд. Туркҳо метавонистанд бо идораи саҳеҳи ҷанг бахти худро иваз кунанд ва аз суқути императори ҷилавгири кунанд аммо шикастҳои пай дар пай, ки туркҳо дар аввалин моҳҳои ҷанг мутаҳаммил шуданд ҳамаи рӯйоҳои шукӯҳи дубораро бар бод дод ва ба ҷойи он инҳитоти ахлоқии мусаллами ба бор овард. Фоҷиаи СариҚомиш Нуқтаи гардише буд, ки ҳизби иттиҳод ва тараққиро бо сархӯрдагӣ азими мувоҷиҳ сохт. шикасти рӯйоҳои исломӣ ва турони ононро бар бод дод.[44] Усмонӣҳо ҳамчун нозиҳо дар ҷанги ҷаҳонии дувум шикастро ноши аз дасисаои хоинона, ва вуҷуди хоинони худи медонистанд, ки аз пушт ба ҷанговарон ханҷар зада буданд.

дар китобҳо ва навиштаҳои бешумори турк, арманён нақши ин хоинонро пур карданд. чизе, ки яке аз идороти вазорати ҷанг бо интишори гузоришҳои мудовиман барои мардум ташреҳ мекард. Идораи дувум вазорат ҷанг, вазорати иттилоот, кори сомондҳи таблиғот ва таҳрикоти зидди арманиро бар ӯҳда гирифт. Кулунил сайфи (, ки баъдҳо дузгурн ном гирифт) мақолот бисёре дар инбора дар нашрия ҳафтагӣ ин вазорат хона, «ҳарб мaҷмуaоси»[45], мунташир кард. Пас аз муторикаи ҷанг дар соли 1918 кулунил сайфи дар рӯзнома «сабоҳ» ташреҳ кард, ки ӯ ба унвони афсари масъул дар идораои сиёси дар ситоди низоми Усмонӣ, бо ҳамкори ташкилот махсуса ва ҳамкори наздик бо баҳоуддин шокир аз ҳизб дар байни касоне буда, ки нақшаи қатлъом арманёнро тарҳ карда будаанд.[46]Човваш ауғлу, афсари ҷавоне, ки дар ҷаласот саре Истамбул ширкат карда буд, дар хотирот худ менависад: «кумитаи марказӣ пас аз барраси ҳамаи имконҳо тасмим гирифт, ки дар сурати шикаст дар ҷанг, мо силоҳҳои худро замин нахоҳем гузошт ва туркҳо бо ақибнишинӣ ба сӯи онотули мубориза худро ба тадриҷ идома хоҳанд дод ва нақшае низ тадорук дида шуда буд.»[47]

Ин нақша дар байни фармондеҳони ҳарбӣ баҳсу мукотибаи зиёдеро ба вуҷуд овард; Аз ҷумла масъалаи дар куҷо ҷойгир шудани марказҳои фармондеҳии низомӣ ва ин аснод дарбораи заминаҳои бевоситаи наслкушии арманиҳо нишондодҳои муҳим медиҳанд.[48]

рӯйдодҳо

[вироиш | вироиши манбаъ]
  • Қатли Ҳамидия

куштори Ҳамидия ё куштори бузург[49] Кушторӣ аст, ки байни солҳои 1894 то 1896и мелодӣ тавассути нируҳои Абдулҳамиди дувум ба фармондеҳи генерал закӣпошо ва нируи Ҳамидия Алайҳи сокинин арманӣ ва ошурӣ шаҳрҳои Арманистони ғарбӣ анҷом гирифт. ҷамъи кули қурбониёни кушторҳои 1894 то 1896и мелодӣ 200٬000 нафар баровард шудааст.[50] Ба изофа 100٬000 нафар, ки дар замистонҳои сахти Арманистон ба иллати вайрон шудани хона ва Кошона аз гуруснагӣ ва сармо мурдаанд ва кӯдаконе, ки бар асари аз даст додани волидайни худ талаф шуданд ва болиғ бар 50,000 кӯдак ятим шуданд.[51] Илова бар арманиҳо 25٬000 нафар ошури дар шаҳри диёрбакр кушта шуданд.[52] Бояд ба ин рақам иддаеро низ, ки ба зӯр аз дин баргардонда шудаанд изофа кард. сафири Франса иддаи ононро ба чиҳил ҳазор нафар баровард кардааст.

  • Масъалаи Арманистон

Аз соли 1878, мувофики моддаи 61- уми Шартномаи Берлин намояндагони арман дар шаш вилояти Арманистон ислоххои зерро талаб карданд. Дар талабхои арманихо нуктахои зерин буданд:

  1. Баргардонидани сарҳадҳои шаш Вилояти армании Туркия бо сархадхои табииашон.
  2. Таъин кардани ҳоким барои ҳар яке аз он шаҳрҳо, ки аз ҷониби қудратҳои аврупоӣ пазируфта шуда бошад.
  3. Ислоҳоти системаи ҷамъоварии андоз, ки то он рӯз ба ҷуз як роҳзани муташаккили расмӣ чизе набуд.
  4. Ислоҳоти низоми судӣ
  5. Ташкили жандармерияи омехта (маънои онро дорад, ки арманиҳо низ дар он бошанд.)
  6. доштани намояндагони мутаносиб ба шумораи сокинон Дар Советхои махаллй[53]

хостаҳои арманён онгуна, ки аз тарафи аъзоии ҳайати намояндаги онон ба кунгираи Берлин арза шуд на ҳокӣ аз тақозои истиқлоли Арманистони Усмонӣ буд ва на аз илҳоқи ин минтақа ба Арманистони Русия, балки мунҳасиран мутазаммини иҷрои ислоҳоти лозим барои хотима додан ба вазъе ғайриқобили таҳаммул буд. Онон хостори ислоҳи системи вусули молиёт ва иҷрои адолат ва эҷоди як жондормри махлут аз турк ва армани буданд то арманён низ дар он нақше дошта бошанд. Ба илова хостори интисоби ҳуккоми масеҳи барои манотиқи худ шуданд.

  • қатли оми Адана

Қатли Адана қатли омe буд, ки 14 апрели соли 1909 дар тӯли даҳ рӯз алайҳи сокинони армани Адана аз ҷониби табаддулотчиён ва қисмҳои низомии султон Абдулҳамиди II анҷом дода шуд.[54] Дар ин куштор 30,000 арман ва 1,300 ассурӣ кушта шуданд.[55][56][57]

  • Муқовимат дар давраи Наслкушии арманиҳо

Муқовимати арманиҳо ба муқовимате ишора мекунад, ки аз ҷониби ҳизбҳо ва нерӯҳои низомии арманӣ дар замони қатли арманиҳо аз ҷониби Абдулҳамиди II ва дар замони наслкушии арманиҳо барои дифоъ аз рустоҳо ва шаҳрҳои арманиҳо тарҳрезӣ ва амалӣ шуда буд.[58]

  • Муқовимати МусоДоғ

муқовамат Мӯсодоғ ишора ба муқоваматӣ аст, ки аҳоли 6 рустои арманинишини атрофи кӯҳи Мӯсодоғ дар устони ҳотои (Мӯсо доғ яъне кӯҳи Мӯсо) ба муддати 53 рӯз аз (21 июл 1915м то 12 сентябр 1915м) дар муқобили юриши нируҳои муназзам ва номуназами давлати Усмонӣ истодаги намуданд.[59]

  • муқовимати Ван

муқовамати ван гоҳе муҳосираи вон ё дифоъ аз вон номида мешавад. Муқовамати вон ду бор сурат гирифт. Мартабаи аввал дар тайи куштори Хамидия аз 3 июн то 11 июн ба муддати як ҳафта, ва мартабаи дувум дар тайи як ришта амалиёти ҷангӣ дар Ќафқоз, ки ба муддати чаҳор сол ба тӯл анҷомед.[60]

  • Қатли Харперт

қатли оми Харперт қатлиоме бӯд ки дар соли 1,915 мелодӣ дар тий-и наслкушии арманеён бар алийҳи сокинени арманӣ он шаҳр тавассути нерӯҳои Oсмонӣ ва курдҳо сӯрат гирифт.

  • Қатли арманиҳо дар Тирабзон

Ҷосуси исроилӣ Этан Белкинд[61] дар ёддоштҳои худ, ки соли 2000 аз ҷониби муаррихи яҳудӣ Айер Орон дар китобе бо номи:

«ибтизоли бетафовути:сионизм ва Наслкушии арманён» мунташир кард дар сафаҳоти 181 то 183 менависад, ки чигуна 5000 нафар аз занон ва кӯдакони армании шаҳри таробзун зинда зинда сӯзонда шуданд. Дар ин хусус гузориши «ҳасан маъруф», яке аз низомёни артиши Усмонӣ низ қобили таваҷҷуҳ аст. Вай дар гузориши ба вазорати умури хориҷаи Биритониё чигунаги боздошти теъдоде аз арманён дар рустои наздики таробзун ва зиндазинда сӯзондани ононро шарҳ додааст.

дар ин хусус, ваҳиб пошо, фармондеҳи артиши севуми Усмонӣ низ истишҳодномае 12 сафҳае, ки дар 5 декабр 1918 нигошта буд дар 29 март 1919 ба додгоҳи низоми дар таробзун ироа кард. (мундариҷ дар кайфархости мунташиршуда дар рӯзномаи давлатии Усмонӣ "тақвими вақоеъ" шумораи 3540 панҷум ме 1919) дар ин гузориш шарҳ комили аз чигунагии сӯзондани аҳолии рустои арманинишин дар наздики шаҳри мушро шомил мешуд. Њамчунин Сэмюэл Сидни Макклюр рӯзноманигор ва корманди маркази нашри Хоутон Миффлин Харкорт, ки худ шоҳиди чигунаги сӯзондани занон ва кӯдакони арманӣ буда дар китобе ба номи «мавонеъи сулҳ», ки дар соли 1917 мунташир шуда менависад:

«кӯтоҳтарин равиш барои халосӣ аз занон ва кӯдакони сокин дар урдугоҳҳои (муш, бутлис ва сосун) сӯзондани онон буд. Сэмюэл Сидни Макклюр ҳамчунин ба зиндонбонони турк ишора мекунад, ки чигуна баъд аз сӯзондани занон ва кӯдакон, дучори анвоъи бемориҳои равонӣ (ихтилолоти равонӣ) шуда буданд ва теъдоде аз онон даст ба худкушӣ заданд; Ва то чандин рӯз бӯии аҷсоди сӯхташуда дар ҳаво ба машом мерасид.»[62]

муаррихи яҳудӣ бут юр бо Номи тахаллуси Гизел Литтман, дар китоби худ ба номӣ: аҳли замма:яҳудиҳо ва масеҳиён дар ислом дар сафҳаи 95, менависад:

«Олмониҳо моҳҳо қабл аз оғози наслкшии арманён нируҳои Усмониро омӯзиш дода буданд ва худ, шоҳиди чигунаги сӯзондани занон ва кӯдакони арманӣ буданд. Ин муаррих менависад: Усмонӣҳо дар ҳузури Олмониҳо занон ва кӯдаконро дар калисо ҷамъ ва онҷоро ба оташ мекашиданд ё дар урдугоҳҳои марг тавассути кӯраҳои одампазии сохташуда тавассути Олмониҳо ононро ба хокистар табдил мекарданд.»

Дар ғарқ кардани дастиҷамъии арманиҳо метавон ба иқдомоти ҷамол азмӣ, фармондор устони таробзун, ки дар озор ва азияти кӯдакони арманӣ, фардe шинохташудае буд ишора кард. Ў ба ҳамроҳ и мустафо бии дастур и ғарқ кардан и ҳазорон нафар аз занон ва кӯдаконро дар Баҳри сиёҳ содир карда буд.

Қонуни Таҳҷир

[вироиш | вироиши манбаъ]
Қонуни Таҳҷир дар рӯзномаи ҳукуматӣ Тақвими рӯйдодҳо нашр шудааст

пас аз иттифоқи назар дар ҷаласаи пинхонӣ дарбораи ҳали масъалаи арманӣ аз тариқи Нобудшавии ҷисмонӣ, Фармоне содир шуд, ки бар асоси он, куллияи арманён, ки дар Арманистони ғарбӣ ва дар ҷавори майдонҳои ҷанг буданд, (албатта бар хилофи қонуни содира дар манотиқи дӯртар аз ҷанг ҳам иҷро шуд) бояд ба Байнаннаҳрайн ва Дайр-уз-Завр ва манотиқи дигар кӯч дода мешуданд. Ин фармон бо тасвиб дар ҳайати давлат «қонуни таҳҷир» номида шуд. Албатта дар фавосили замонии мухталиф дар такмили қонуни таҳҷир, фаромини дигаре ҳам ба тановуб содир мешуд, ки ҳамаи онҳо дар таъйид ва тадовуми кӯчи иҷбории арманён аз ватанашон буд. Ќобили таваҷҷуҳ инки тамоми ин фармонҳо бидуни тасвиби маҷлис ва танҳо ба ирода алигорши иттиҳод ва тараққи тасвиб ва танфиз мешуд чарока кумитаи иттиҳод ва тараққе чанд сабоҳи пас аз шурӯъи ҷанг тайи Фармоне маҷлиси шӯрои миллиро таътил кард.

ҳайати вукало ва дар роси он талъатпошо ҳам барои иҷро кардани қонуни таҳҷир дастури ниҳои марбут ба кӯчи иҷбории арманёнро содир ва ҳизби иттиҳод ва тараққии марказӣ низ куллияи филиалҳо ва бозрсони худро аз мавзӯъ огоњ кард.

ғайр аз ин, вазорат дохила бахшномае ба таърих 13 Раҷаб 1333 мусодиф бо 14 моҳ ма 1915 мелодӣ ба шарҳи зер барои масъулони вилоят ирсол кард:

модаи аввал: «ҳар гоҳ ва ба ҳар шакл мардум, алайҳи фаромини давлатӣ ва тадобири марбут ба барқарори назм ва адолат дар кишвар шӯриш карда ва ба муқовамати мусаллаҳона алайҳи он бархезанд, полис, жондорм ва дигар гурӯҳҳои низоми ҳаққ доранд ва бояд ба муқобила бо онҳо пардохта ва шӯришро саркӯб ва омилони онро танбиҳ намоянд.» модаи дувум: «фармондаҳони низомӣ ва дигар мақомоти масъул бино бар ташхиси худ метавонанд аҳолии рустоҳоро, ки ба хиёнат ва ҷосусии онҳо итминон доранд ба сурати фардӣ ва ҷамъӣ ба дигар нуқоти кишвар мунтақил ва сокин кунанд.» модаи севум: «маводи ин бахшнома аз таърихи интишор лозимулиҷро аст.»

Бар асоси Қонуни Таҳҷир ва низомномаи 34-модда аз 10 июни соли 1915, воҳидҳои артиш ва созмонҳои вижаи жандармерия, кӯчондани арманиҳоро шурӯъ карданд.

Ҳуҷҷати Департаменти давлатии ИМА, шумораи депортатсияҳои арманиҳо аз ҳукумати усмонӣ ба Сурия дар соли 1916
  • кӯчондан ё нобуд кардан?

дар баъзе манотиқ ба арманён бо ихтория, ду ҳафта мӯҳлат додаанд ва дар бархе дигар фақат мӯҳлати ду соата. дар бархе манотиқ ба ихроҷ шавндагон иҷоза дода шуд баъзе аз амволи худро бардоранд, дар бархе манотиқ ҳам бардоштан ва фурӯхтани ҳар чиз манъ шуд. Арманёне, ки ашёъи қиматӣ бо худ бардошта буданд танҳо марги худро тасриъ карданд. Ба ҳар ҳол, қоида ин будааст, ки ихроҷҳо ҳамаҷо пеш аз замони эълон шуда шурӯъ шудаанд. Артиши севум, ки контроли вилоятҳои шарқиро дар ихтиёр дошт, бо судури ихториае эълом карда буд ки ҳар мусулмоне, ки ба арманиҳо кумак бирасонанд дар муқобил хонааш эъдом ва хонааш сӯхта хоҳад шуд. Дар тӯли ихроҷҳо, на дар оғоз, на дар миёнаи роҳ ва на дар мақсадҳои ниҳоӣ, ҳеҷ тадорукоти барои ҷобаҷои љамъияти зиёди мардум дар назар гирифта нашуда буд. Њамин далел ба танҳои барои исбот инки ҳадаф ин амалиёт нобудсози аз пеш андешида буда, кофӣ аст.[63]

бо таваҷҷуҳ ба пайғомҳои консулӣ маълум мешавад, ки ҳеҷ гуна кумаки, чӣ ғизои чӣ молӣ ва ғайра ба табъидён муҷоз набуд. Сафирон ва консулҳои Олмон аз тадорук ва таҳияи кумак манъ шуда буданд. Нӯҳум декабр 1915 мелодӣ сафир велф метрних иттилоъ ёфт дар ҷиҳати қатъи умеди арманён аз кумакҳои хориҷӣ, пешниҳодаш барои кумак ба табъидён пазируфта нашудааст. Сафорати Олмон дар 28 апрел 1916 ҳамон ҷавоби ради пешинро дарёфт кард. Дар дувоздаҳуми август 1916 бохабар шуданд талош мушобеҳи аз сӯи Америкаииҳо низ ба шикаст бархурдааст.

Муҳаммад ҷалол бии фармондори кулли Њалаб замоне, ки ба қуния интиқол ёфт, кӯшед монеъи ихроҷҳо шавад аммо ноком монд, ӯ баъдҳо чунин бозгӯ кардааст:

«дар қуния ман марде танҳо будам, ки канори рӯд бӣ ҳеҷ василаи наҷоте истода будам, аммо дар рӯд ба ҷойи об, хун равон буд ва ҳазорон кӯдаки бегуноҳ, пирамарди бетақсир, зани оҷиз дар он ғарқа буданд ва мардони ҷавони қавӣ ҳайкал барсари роҳшон истода буданд то нагузоранд касе ҷон ба дар барад. Ман ҳар чанд ро, ки тавонистм бо дастонам берун кашидм ва наҷот додам аммо бақия, бо ҷараёни об ба поин ронда шуданд ва ҳеҷкудом зинда намонданд.»[64]

ҳусайн Козим қадре ба консули Олмон дар Димишқ гуфтааст:

«ба дастурҳои ӯ эътинои намешавад, дар воқеъ мақомоти давлатӣ дақиқан хилоф онро иҷро мекунанд. Давлат, камтарин мийле ба кумак ба арманён надорад, ӯ ҳатто бим дорад қасд, маъдумсози ҳама онҳо бошад. Ин сиёсати ваҳшёна нанги бузурге барои Туркия хоҳад буд.»

ҳусайн Козим ба нишонаи эътироз аз масъулияти худ истеъфоъ дод ва баъдҳо дар хотироташ навишт дар натиҷа нақшаҳои шӯми давлат, танҳо дар Лубнон дивист ҳазор нафар қурбони шуданд.

бар асоси санади вазорати умури хориҷаи Америка теъдоди ихроҷиҳои армани аз давлати Усмонӣ ба кишвари Сурия дар соли 1916 мелодӣ ба шарҳи зер будааст:(Димишқ 100 000 нафар, Ҳамо 12 000 нафар, Ҳумс 20 000 нафар, Ҳалаб 7 000 нафар, Муамра Нӯъмон 4 000 нафар, Ал-Боб 8 000 нафар, вилояти Раққа 10 000 нафар, Расул Айн 20 000 нафар. Ҳамагӣ: 486 000 нафар)[65]

Калимаи геноцид

[вироиш | вироиши манбаъ]

куштори арманён фақат як ҷинояти таърихӣ ва хотирае ваҳшатзо дар таърих маҳсуб намешавад, балки аз дидгоҳи ҳуқуқи байналмилал дорои ваҷоҳати ҳуқуқӣ аст бинобарин дар мароҷеъи байналмилалии қазоӣ қобили пайгирии ҳуқуқӣ аст. Ин масъала метавонад ба лиҳози ҳуқуқи илзомот ва масъулиятҳои барои давлат Туркия, ки аз имзоъ кунандагон «кунвонсиун манъ ва муҷозоти куштор даста ҷамъе» аст, дар пай дошта бошад ва он давлатро мулзам ба узрхоҳӣ ва пардохти ғаромат ба бозмондагони қурбониён ва ҳатто даъвии арзӣ кунад, аммо таҳаққуқи ин маворид печидагиҳои хосси ҳуқуқӣ худро дорад.[66]

«ҷинисоед» ба форси «наслкушӣ» ё «нижодкушӣ», аввалин бор дар соли 1933 мелодӣ аз сӯи як ҳуқуқдони лаҳистонӣ ба номи рофоъл лaмкин ибдоъ шуд. Вай дар ҷараёни (панҷумин конфиронси байналмилалии якнавохтсозии ҳуқуқи ҷазо) дар модред, пешниҳод кард, ки нобуд кардани гурӯҳҳои нижодӣ, мазҳабӣ ё иҷтимоӣ аз лиҳози ҳуқуқи байналмилал ҷурм маҳсуб шавад. Мабоҳис ва таорифи вай мабнои танзими кунвонсиуини наслкуши созмони милали муттаҳид қарор гирифт.[67]

«қонуни мазкур мусталзими чизе буд, ки ӯ онро «манъи ҷаҳонӣ» меномид, Муқаддимаe, бар ончи имрӯза «додрaсии байналмилали» хонда мешавад:

«мушаввиқон ва омилон ин Фоҷиа мебоист дар ҳар куҷои дунё, ки боздошт бишванд муҷозот мешуданд, бо сарфи назар аз ин, ки ҷиноёт дар куҷо иттифоқ афтода ё миллит ва мақоми фард муҷрим чист? Ба ин тартиб тамоюл ба иқдомоте нангин бо ҳадафи нобудии гурӯҳҳои миллӣ, қавмӣ ва мазҳабии мухталиф монанди ончи бар сари арманён омад, Ҷинояткории байналмилалӣ ба назар гирифта мешавад, ки дар саросари ҷаҳон қобили пайгирӣ ва муҷозот буд дуруст мисли бардадорӣ ва дуздии интишоротӣ. Вай ақида дошт, ки агар хатари муҷозот вуҷуд дошта бошад ба мизони зиёде метавонад эҳтимол такрори амалро кам кунад.»[68]

арманиситезӣ

[вироиш | вироиши манбаъ]
Диаграммае, ки аз ҷониби Media Watch ва Бунёди Ҳрант Динк бар асоси гузорише, ки аз расонаҳои хабарии Туркия таҳия шудааст, афзоиши суханронии бадбинӣ алайҳи гурӯҳҳои мухталиф дар расонаҳои хабарии Туркия дар моҳҳои январ ва апрели соли 2014[69]

арманиситезӣ низ ба унвони эҳсосоти зидди арманӣ ва арманӣ ҳаросӣ, ишора ба душманӣ бо сиёсатҳо ва фарҳанги арманӣ, ва кишвари Арманистон ва ҳамчунин ишора ба ҳасодат, табъиз, таассуб, нижодпарастӣ, ба арманён ба унвони як гурӯҳи нижодӣ, қавмӣ, забонӣ,ё мазҳабии пазируфта шуда дар саросари ҷаҳон дорад. Арманиситези навин, маъмулан мухолифат бо иқдомот ва мавҷудияти кишвари Арманистон, инкоир наслкушии арманиҳо ва афкори носиунолисти зидди миллати арманӣ аст.

куштори сафед

[вироиш | вироиши манбаъ]

равишҳои мавриди истифода тавассути туркони Усмонӣ дар наслкушии Юнонён ва арманён, ки мунҷар ба марги ғайримустақими қурбониён мешуданд -, ки аз он ҷумла метавон ба табъидҳои иҷбории қурбониён, ки бидуни озуқа ва дар масофатҳои тӯлони анҷом мегирифт ва низ гуруснагӣ додан ба қурбониён дар урдугоҳҳои кори иҷборӣ ишора кард- имрӯза бо унвони куштори сафед шинохта мешаванд.[70]

арманёни сокин Арманистони ғарби дар ниҳоят, ё маҷбӯр ба муҳоҷират ё ба васила нируҳои Усмонӣ табъид шуданд. Ин яке дигар аз талошҳои давлат Усмонӣ барои Наслкушии системотики арманён будааст.

донишманди улуми сиёсии аҳли Олмон, кристуф зӯрхир дар кито��и худ ба номи ҷангҳои иттиҳоди ҷамоҳири Шӯравӣ-шӯриш, даргириҳои қавмӣ ва миллити дар Ќафқоз менависад:

«Наслкушӣ як калима калидӣ аст, ке чанд маънӣ мухталиф дорад. Наслкушии сафед ё қатлиъоми сафед ба маънии: саркӯб, табъиди иҷбории бидуни озуқа, муҳоҷирати иҷбории арманён аз сарзамини падарони худ, ки ба маротиб бузургтар аз ҷумҳурии сотсиалистии Арманистони Шӯравӣ ва қарабоғ ва ҳамчунин манотиқи мутааллиқ ба Туркияи муосир мебошад.»

Қатли ом аз соли 1918 то 1921

[вироиш | вироиши манбаъ]
Ахолии осоиштаи арман аз шахри Карс мебарояд.

нахустин мавҷи қатлъомҳо дар соли 1918 мелодӣ рух дод. Каме пас аз инқилоби болшевикӣ, ҳизби иттиҳод ва тараққи умедвор буд бо ишғоли Ќафқоз ва Осиёи марказӣ, рӯйоҳои понтуркистӣ ва понисломистӣ худro амалӣ кунад. Вехиб Паша, фармондеҳи лашкари севум, пас аз соли 1916 мелодӣ, ба раҳбарони арман ӣ итминон дод, ки оташи ормони пантуркизм акнун беш аз пеш шӯълавар шудааст:

«сарнавишт қаламрав Туркияро аз ғарб ба шарқ мегустароанд. Мо Балканро раҳо кардем, ҳол Африқоро раҳо мекунем, вале бояд ба самти шарқ пеш биравем. Нижод мо, мазҳаби мо, забони мо ҳама он ҷост; Ва ин ҷазабае васваса ангез ва муқовамат нопазир дорад. Бародарони мо дар Боку, Доғистон, Туркистон ва Озарбойҷон ҳастанд. Шумо арманиҳо роҳи моро сад кардаед. Шумо бояд канор биравед ва роҳи моро бозгузоред.»[71]

то бистум и июл 1918 мелодӣ, ҳудуд шашсад ҳазор армани пеш аз расидани нируҳои турк аз Ќафқоз гурехтанд. Генерали олмонӣ, Кресс фон Крессенштейн, ки он замон дар Тифлис буд, менависад:[72]

«сиёсат туркҳо дар қиболи арманён, ба наҳви дардоварӣ сареҳ аст. Туркҳо ба ҳеҷ ваҷҳ решакании бунёни арманёнро раҳо накардаанд.»[73]

қатлъомҳо дар тобистон ва поизи 1919 мелодӣ низ идома ёфт. Кордори олии Америка дар Арманистон, Вилям Н. Ҳаскелл, ба қадре аз вусъати ин кушторҳо дар ҳайрат буд, ки дар шонздаҳум и август, ҳушдорe барои Президент Вудро Вилсон фиристод, ва гуфт,ки: «Америка бояд аз банди дувоздаҳуми эъломияи сулҳаш бо туркҳо сарфи назар кунад, магар ин, ки мақомоти турк гомҳои муассирe дар поён додани қатлъомҳо бардоранд.»

«чорлз пай. Гарнт» аз кумита Америкаиӣ, дар ма 1921 мелодӣ аз Гюмри гузориш дод, ки бахши бузурге аз кушта шудагони он сол, занон ва кӯдакон будаанд. Вай теъдоди кушта шудагонро байни дувоздаҳ то понздаҳ ҳазор нафар тахмин зада буд. Манобеъ русҳо асноди бисёре дарбораи кушторҳои арманён доранд. Болшевикҳо, ки тарҷеҳ медоданд шоҳидони бетараф дар минтақа бошанд то равобити хубишон бо носиунолистҳои туркро ҳифз кунанд, саранҷом ногузир ворид амал шуданд. Дар телеграми ба таърих 18 январ 1921 мелодӣ, ки Георгий Чичерин, вазири хориҷаи Шӯравӣ ба Ќафқоз фиристод, гуфт, ки тадовуми сиёсати сукут дар баробар мавзеъ арманён дигар мумкин нест. Ин хиёнат аст, ки истодаем ва нобудии ҷумҳури Шӯравиро низора кунем; Ва пешниҳод дод иқдомҳои лозим анҷом шавад.[74]

Семён Аралов, сафири Русия дар Анқара бо ишора ба рухдодҳои авохири соли 1920 ва авоили 1921 мелодӣ менависад:

«нируҳои Туркия кушторҳо ва қатлъомҳои хуниниро бар арманён таҳмил карданд. Беш аз 69٬000 нафар ба қатл расиданд.»[75]

як донишномаи Шӯравӣ Дар соли 1961 мелодӣ, теъдоди қурбониёни манотиқи таҳти ишғоли туркҳо дар ҷараёни ҷангро наздик ба 198٬000 нафар унвон кардааст. Яке аз далоили аслии ин, ки ин қатлъомҳо дар Ќафқоз, ки Вахакн Дадриан, Наслкушии кӯчак хондааст, бидуни мухолифат ва эътирози зиёд анҷом шуд, инқилоби Русия буд. Туркҳо дар равобитишон бо болшевикҳо тавонистанд ҷанг бо арманёнро ҷанги алайҳи давлатҳои муттафиқ ҷилва диҳанд, ва аз ин тариқ мақосиди хасмонаи худро дар Ќафқози дӯр пинҳон кунанд.

Сиёсати кемолистй ва Туркияи имруз

[вироиш | вироиши манбаъ]

пас аз таъсиси режеми ҷумҳурии Туркия тавассути мустафо камол ототурк, сиёсати давлати камолӣ мабни бар эҷоди ватани холиси турк дар навоҳии шарқии Туркия, ки ҳанӯз теъдоде аз арманиҳо дар онҷо сокин буданд оғоз шуд. дар авоили даҳаи 1920 мелодӣ теъдоде арманӣ дар ҷунбиши камолӣ вуҷуд дошта, ки ҳатто ба сурати фаъол вайро дар ҷунбиши миллии турки ёрӣ расонда ва аз идология камолист ва ҷунбиши сикулори вай ҳимоят карданд. Арманӣҳо мепндоштанд, ки дар ин сикулорисми изҳор шуда аз сӯи ототурк роҳе барои бақои боқимонда арманён дар Туркия вуҷуд хоҳад дошт. Тӯли нaкишед, ки ин бор ҳам арманиҳо умедҳои худро монанди даврони инқилоби туркони ҷавон бaр бод рафта диданд, чаро ки идологияи камолисм ба рғми таъкид бар асли демократик будани ҳукумат, дар ҳақиқат дар имтидоди ҳукумати туркони ҷавон ва мубтанӣ бар ҳазфи ҳадди аксарии ғайри туркон ва эҷоди давлат-миллати турк аст. Ин сиёсатро ототурк дар ҳамон авоили эҷоди низоми ҷумҳурӣ бо муҳоҷират додани туркхои булгорй ва Югославия ба марзҳои шарқии онотули барои тақвияти туркҳои он навоҳӣ амалӣ кард. Вай ҳазорон туркро аз Булғория ва Югославия ба манзури туркисозии ин манотиқ дар ин навоҳӣ сокин кард то ҳам ҳомии туркон он навоҳӣ бошанд ва ҳам амнияти марзҳои шарқӣро дар баробаир арманён боло бибaранд.[76]

ин иқдом бахше аз барномаи турк гардони ин манотиқ аз лиҳози ҳувиятӣ, таърихӣ ва нижоди буд, ки бо тaхриби амвол ва осори таърихии арманён ва дигар ақвоми масеҳ ӣ пайгири шуд. Њадаф аз ин амал вайрони ёдгорҳо ва шавоҳиди таърихӣ ҳузур арманиҳо дар Осиёи сағир буд. Ин сиёсат то ба имрӯз камокон идома дорад. Дар солҳои ахир Туркия барои коҳиши фишорҳои байналмилали дар хусусии қатлъоми арманён барномаеро тадвин кардааст то бо гурҷӣ нишон додани маҳалли сукунати арманёнро дар Қорс ва Ардаҳон, ва вонамуд кардан ин нукта, ки манотиқи фавқ дар ҳеҷ давраи таърихӣ маҳалли сукунати арманён набуда, дар таҳти таъсир қарор додани масъалаи куштори арманён тавассути давлати Усмонӣ саъй дорад. Дар ҳамин росто клисоҳои ба ҷомонда аз арманиҳо дар Туркия дар ҳол вогузари ба гурҷиҳо аст, илова бар ин Туркия аз ҷойгузини туркхои месхетй ба ҷои арманиҳо дар Ҷавохетӣ ба далели инки ба навъе арманиҳоро аз марзҳои ин кишвар дӯр мекунад ва амнияти ин кишварро боло мебарад. Њимоят мекунад. Зимни инки, бо истиқрори туркхои месхетй ба ҷои арманён, муҳосираи Арманистон ба василаи турк забонон комилтар мегардад. Њукумати Туркия солҳост, ки бо пардохти маболиғи бузург ба ширкатҳои равобит умуми Америкаиӣ ва эҳдои кумакҳои моли ба донишгоҳҳои Америкаии ба инкор ин Наслкушии дар Америка доман задааст. Бо вуҷуди ин, дар ниҳоят Байден наслкушии арманиҳоро эътироф кард.

Изҳорот ва андешаҳои пешвоёни миллатгаро ва пантуркистии туркҳо

[вироиш | вироиши манбаъ]
Бадарга кардани арманихо аз Эрзурум, суратгири австриягй Виктор Пичман

султон Абдулҳамид соли 1899 мелодӣ (ишора ба масъала арманиҳо):

«дар онотули танҳо мо бояд боқи бимонем, худоро шикар, ки мо тавонистем ин охирин паноҳгоҳро барои бародарони мусулмони худ, ки аз ҳама су ронда шудаанд, ҳифз кунем.»[77]

доктор нозим узви кумитаи маркази ҳизб иттиҳод ва тараққӣ:

«бигузор аносири ғайри турк аз ҳар миллит ва дине, ки ҳастанд, нобуд шаванд, ин кишварро бояд аз аносири ғайри турк пок кард.»[78]

«ризо Алӣ девон биагӣ», аз сиёсатмдорони он рӯзи Эрон дар ёддоштҳои даврон зиндагии сиёси худ дарбораи мароми фирқаи туркони ҷавон менависад:

«ҳифзи мамликати паҳновари Усмонӣ. Иҷрои Пантуркизм яъне эҳёъ ва паҳншавии фарҳанги туркӣ дар манотиқи туркзабон ва саранҷом инзимоми он манотиқ ба императории Усмонӣ. Густариши нуфузи халифаи Усмонӣ дар мамолики исломӣ.»[79]

Бадарга кардани арманихо аз Эрзурум, суратгир Виктор Пичман

«Ҳусейн Ҷоҳид Ялчин» соҳиб имтиёз рӯзномаи танин, нашрияи расмӣ туркони ҷавон буд, аз султа ва ҳокимият туркҳо дифоъ кард ва навишт:

«ҳар чӣ мехоҳед бигӯед, вале миллати ҳокими ин кишвар, туркҳо ҳастанд ва хоҳанд буд. чамъиятхои масеҳи ҳеҷ ҳадаф ва мақсуди ҷуз нобуди кишвар надоранд. Ин кишвар сарзамини падарии туркҳо будааст; Лизо асосан ҳаққи идора ва таъйини сарнавишти кишвар ва гирифтани тасмимоти муҳимм ва бунёдӣ бояд дар дасти туркҳо бошад.»[80]

«Турк Гоҷо» аз ташкилоти носиунолисти турк буд, ки ҳадафшро наҷоти нижоди турк аз нобудӣ медонист ва аз забоне тунд ва ба сахти нижодпарастона барои баёни дидгоҳҳояш баҳра мебурд. Шиори онон ин буд (қудрати турк барои ҳар коре кофӣ аст) ин ташкилот аҳдофшро дар ростои пешбурди тафаккури туронӣ танзим карда буд,ки:

«ҳама дунёро аз сайли хурӯшон худ хоҳад пӯшоанд. Њамагонро ба курниш во хоҳaд дошт ва ҳеҷ шамшериро нaшкaста ва ҳеҷ қалъаеро фатҳ нашуда боқӣ нахоҳад гузошт. инон ба даст оварандагони турон хоҳанд буд. Мушти оҳанин турк бори дигар зимоми дунёро дар даст хоҳад гирифт, ва ҷаҳон дигарбор дар баробари қудрати онон ба худ хоҳад ларзед.»[80]

аъзои парлумони носиунолисми туркو пас аз ҷанг, ҳатто бо дарки ин вақоеъ, мусаббибони Наслкушӣро сутудаанд:

«шумо огоҳед, ки мавзӯъи ихроҷ воқеае буд, ки дар ҷаҳон ғавғо ба роҳ андохт ва ҳама, моро қотил ҳисоб карданд. Мо ҳатто қабл аз анҷоми он ҳам медонистем, ки ҷаҳони масеҳӣ сокит намемонад ва онҳо хашм ва Ғазаби масеҳиёнро алайҳ мо бархуоҳанд ангехт. Аммо мо чаро бояд худро қотил бихонем? Чаро бояд масъулият ин мавзӯъ бузург ва дардисар офаринро бипазирем? Ин корҳо барои таъмини меҳани мо сурат пазируфтанд, ватане, ки онро ҳатто аз ҷонимон муқаддас тар медонем.»[81][82]

дар ёздаҳум ноябр 1914 мелодӣ давлат Усмонӣ ворид ҷанг шуд ва эъломиае содир намуд:

«ормони кишвар ва мардуми мо, моро ба сӯи нобудии душмани русиимон ҳидоят мекунад то бад-ин тариқ ба ҳамсоиае табиӣ барои императори мо, ки бояд тамом шохаҳои нижоди моро дарбар гирад ва муттаҳид кунад, даст ёбем.»

Исмоил анвар дар шашум декабр 1914 гуфт:

«мехоҳам аз тариқ Афғонистон ба Њинд биравам.»

изҳороти мақомоти олмонӣ

[вироиш | вироиши манбаъ]
Сарбозони турк дар паҳлӯи косахонаи боқимондаи қурбониёни арманӣ

Якоб Кюнцлер, Миссионери мазҳабӣ, гузориш кард (аз ҳизб иттиҳод ва тараққӣ):

«зиндагӣ кардан дар канори арманён ғайримумкин аст. Ҷанг ба Туркия ин фурсатро дода, ки ё аз шарри арманён халос шавад ё аз кишвар беруншон кунад.»[83]

Йоханес Лепсиус:

«арманён Эрзурум аз мусулмонон аз як Қатли эҳтимолӣ бохабар шудаанд.»[84]

аштонга афсарe олмонӣ, ки бо Шӯъбаҳои ташкилотҳои махсус дар ҷабҳа Ќафқоз ҳамкорӣ мекард, менависад:

«аз онҷо, ки тасмими ихроҷи арманёнро артиш гирифта буд, интизори талоши чандонe барои ҳифзи ҷон ва моли табъидён намерафт. Садҳо ҳазор нафар кушта шуданд. Мақомот ҳама чизро аз хона ва мағоза гирифта то амвол ва колоҳоро аз они худ карданд. Дороӣҳои калисои арманӣ сад ва панҷоҳ ҳазор лир баровард мешуд. Мусодира амвол ба ғайриинсонитарин ваҷҳ анҷом мешуд ва хонаводаҳо ва занон ба ҳеҷ муҳофизати берун андохта мешуданд. ҳадси дурустӣ аст агар фикр кунем мулоҳизоти низомӣ дар дараҷаи дувуми аҳамият буданд ва ҳадафи аслии истифода аз ин фурсати оли барои иҷрои нақшаи дарозмуддати тазъиф, агар на нобудии арманён будааст, онҳaм дар ҳоле, ки ҳеҷ эътирози аз ҷониби дували хориҷӣ мутаваҷҷеҳи Усмонӣҳо набуд. Туркони ҷавон дар Ќустантания тасмим ба ихроҷ ва нобудии арманён ва онро бо кумаки артиш ва низомёни довталаб созмонедҳӣ ва амалӣ карда буданд.»[85]

шавбнр рештар бар асос гуфтугӯҳои худ бо мақомот мутааддид гузориш кардааст, ки нақша нобуди арманён бисёр пештар аз ончи тасаввур мешавад тарҳрези шуда будааст. Ў аз афрод зиёде шунида буд, ки (императори бояд бар бунёни исломӣ ва пон таркисти боз таъсис шавад) ақаллиятҳои ғайр мусулмон ё бояд ба зӯр мусулмон ё дар ғайр ин сурат маъдум шаванд. «Маҳмуд комил пошо», фармондеҳ артиш севум дар он замон, аз ҷумла касоне аст, ки ба ӯ гуфта буд пас аз ҷанг хабаре аз масъала армани нахоҳад буд. мӯриёнтмон, сар консул Олмон дар Истамбул, дар гузориш 30 июн 1915 менависад:

«Исмоил ҷанблот, аз ҳизб ва иттиҳод тараққӣ ва раис назмия Истамбул, бо ишора ба нақша онотули гуфт:ихроҷ арманён шомил тамом манотиқ онотули хоҳад буд. Мӯриёнтмон менависад:инро наметавон ба истилзомот низоми нисбат дод ва тавҷеҳ кард ва ёдовари мекунад,ке чанд ҳафта пеш талъат ба ӯ гуфта буд: баҳс мо брср нобуд кардан арманён аст.»[86][87][88]

«фун микваш», саргард олмонӣ шарҳ дода аъзои як даста ташкилот махсуса муташаккил аз маҳкумон, чигуна кушторҳоеро, ки дастур фармондаҳон худ муртакиб шуда буданд, бо лаззат тамом барои ӯ таъриф мекарданд. Ин саргард аҷсодиро дида буд, ки дарҳоле, ки ба ҳам баста буданд ба Фурот афканда мешуданд. сафир Олмон вонгнҳоем дар шашум ма (моҳ) менависад:

«ихроҷ арманён аз манотиқ прҷмъият арманинишин идома дорад.»[86][87][88]

волтр руслр, консул Олмон дар Њалаб дар гузориш рӯз даҳум меминависад:

«ба думбол ихроҷҳои зитун ва дӯртиул, домана ихроҷҳо ба морош ҳам кашида шуд. Вай афзудааст:аз кушторҳои васее, ки иттифоқ афтода ба назар мерасад мақсуд нобуди ҳама арманён минтақа аст.»[86][87]

Бадарга кардани арманихо аз Эрзурум, суратгир Виктор Пичман










Шуморе аз шахсиятҳои маъруфи арманӣ, ки дар Истанбул кушта шуданд
Намунаи телеграммаҳои махфии Талъат Пошо[89]



Аҳолӣ ва омори кушташудагон ва муҳоҷирати арманиҳо аз Арманистони Ғарбӣ

[вироиш | вироиши манбаъ]

дар таърих чаҳордаҳум март 1919 мелодӣ мақомот Истамбул пас аз таҳқиқ теъдод қурбониён арманиро 800٬000 нафар эълом кард. Ин таҳқиқот тавассути комиссияе, ки мустафо ориф димр, вазир дохила дар декабр 1918 мелодӣ таъсис карда анҷом шуд. Эъломия мазбур дар 18 март 1919 мелодӣ ба даст вазир дохила вақт ҷамол бии танзим шуд. Ба думбол вокуниш намояндагон ва дигар давлатмардон расуо шуда ҷамол бемаҷбӯр шуд баёния худро таъдил кунад ӯ тавзеҳ дод рақам ҳаштсад ҳазор нафар теъдод кулл арманён табъиди буда ва на теъдод куштагон, ӯ изъон кард ҳеҷ иттилое аз теъдод бозмондагон надорад.[90]

бо ин ҳама рақам ҳаштсад ҳазор нафар кушта шуда то ҳадде қабул омм ёфт. Мустафо камол ототрк ва домод фарид пошо садриаъзам ҳар ду ба дафаот аз ин рақам зикр ба миён оварданд. Дар сол 1928 мелодӣ ситод кулл артиш китобе дарбораи мавзӯъ талафот ва хисорот ҷанг ҷаҳони аввал мунташир кард ва рақам ҳаштсад ҳазор нафар дар он такрор шуд. Юсуф ҳайкмт бойур муаррих турк, тай изҳор назаре гуфта ин рақамро бояд саҳеҳ донист.[91]

Харитаи маконҳои куштор ва марказҳои бадарға ва марги арманиҳо
Барӯйхатгирии аҳолии Арманистони Ғарбӣ дар асоси маълумоти Арнолд Ҷ. Тойнби

дар 1863 давлат Усмонӣ фармое содир карда буд, ки ба мӯҷиб он ба аромна озодииҳои дар чаҳорчуб (хатт ҳумоюн) медод.

зимомдорон Усмонӣ ба вежа дар вуҷуд арманён таҳдиде нисбат ба тамомият арзи кишвар худ медиданд, ва Арманистон ба назаршон Булғория дувуми меомад, ки мебоист ба мавқеъ клкшро бкунанд. Аз 1878 ба баъд тамом сиёсат Усмонӣ бештар дар атроф ин нақша дӯр мезад, ки пояҳои худмухтори отӣ мардум арманиро хароб кунад, ва ин корро бо тақлил амдӣ нуфус арманён ва табдил ба як ақаллият нижоди бисёр ночиз анҷом диҳад.

яке аз нахустин корҳои давлат Усмонӣ дар иҷрои он нақша дасткори арзи дар шаҳристонҳои арманинишин буд. Марзҳои тоза ба наҳви таъйин шуд, ки аз аҳамият нисбӣ унсур армани мекост. Бо ҷудокрдан арози арманинишин ба иҷб��р ва бо илҳоқ заминҳои тозае ба онҳо, ки мусулмонон дар онҳо аксарият доштанд давлат Усмонӣ муваффақ шуд сохтор нижоди бисёре аз вилоёт арманинишинро тағйир диҳад.

Мувофики хуччати департаменти давлатии ШМА шумораи умумии ахолии арманихо дар чахон дар соли 1922 ба 5 миллиону 400 хазор нафар мерасад.

"оин нуктаро низ бояд хотирнишон намуд, ки қатлъом аксар сокинон армани манотиқ алшкирт ва дғубоизед дар 1877–1878 қаблан" байн Арманистон Русия ва манотиқ муш ва вон, ки дар онҳо сокинон армани аксарият зиёде доштанд, як навор арзи бо аксарият курд фосила андохта буд."

сомуъл кукс сафир Америка дар Ќустантания байн солҳои 1880 то 1886 ҷамъият арманён дар императори Усмониро 2٬400٬000 нафар зикр кардааст.

профессор ҷостин маккорти дар китоб (мусулмонон ва ақаллиятҳо) муҳоҷирин арманён аз Арманистон ғарби ба кишварҳои дигарро 810٬880 нафар тахмин задааст.

бар асос санад вазорат умур хориҷа Америка ҷамъият кулл арманён ҷаҳон дар сол 1922ро 5٬004٬000 нафар тахмин зада шудааст ва дар ин омор қайд шудааст, ки дар тӯл куштор арманён аз 1894м то 1921м, 817٬873 нафар маҷбӯр ба муҳоҷират ва фирор аз Арманистон ғарби ба кишварҳои дигар шуданд.

«ҷамъият арманён дар Ќустантания ва минтақа онотули 281٬000 нафар, дар аввалин ҷумҳури Арманистон 1٬200٬000 нафар, дар Гурҷистон 400٬000 нафар, дар ҷумҳури Озарбойҷон 340٬000 нафар, дар Русия ва манотиқ дигар Ќафқоз 255٬000 нафар, дар Эрон 50٬000 нафар, дар Њинд ва осиёи шарқ ва Австралия 12٬000 нафар, дар кишварҳои арабӣ монанд Сурия, мср, Фаластин 132٬000 нафар, дар Аврупо 206٬000 нафар, дар қора Америка 128٬000 нафар тахмин зада шудааст.»

китоб расме турки асар (салоҳ уддин биг) дар намоишгоҳ байналмилали таърих, дар Франса сокинон шарқ императори Усмониро дар 1867мро ингуна навиштааст:

«1٬906٬000 нафар дар (вон, арзрум, хорпрт ва минтақа кардуъна) зиндагӣ мекарданд, ки 1٬300٬000 нафар арманӣ, 60٬000 нафар дигар ақвом масеҳӣ, 546٬000 нафар турк, курд, туркмн, чиркс ва ғайра буданд.»

витол куинт, ҷуғрофиядон Франсави дар китоб (Туркия осиёиӣ, мавқеият ҷуғрофиёӣ ва омор), ба барраси манотиқ ва теъдод ҷамъият сокинин таҳт контрол императори Усмонӣ пардохт вале ба далоил зер муваффақ ба такмил кардан таҳқиқ худ нашуд. «1:маҳдудитҳои иъмол шуда тавассути мақомот Туркия таҳқиқот ӯ нотмом монд. 2:ба далел адам контрол мақомот Туркия барои устонҳои дӯртар, барои такмил кардан таҳқиқот худ ғайримумкин буд.» китоб витол куинт, мунтақидони ҳам дошта ва мунтақидон китоб витол куинт, иддао мекарданд оморе, ки ӯ таҳия карда, омор дурусти нест. Витол куинт ҷамъият арманиҳои шарқ онотулиро дар сол 1891–92ро 840٬000 нафар ва кулл ҷамъият арманёнро 1٬475٬011 нафар баровард кардааст. Витол куинт дар таҳқиқот мустақил худ арманён шаш вилоятро дар сол 1914м 1٬475٬000 нафар баровард кардааст.

профессор олмонӣ ҳирамон вомбрӣ, ҷамъият арманён шаш вилоятро дар сол 1896, 1٬130٬000 нафар баровард кардааст.

ҳунари линч, муҳаққиқ англисӣ ҷамъият арманён шаш вилоятро дар сол 1901, 1٬325٬000 нафар баровард кардааст. Њунари линч ба монанд ҷуғрофиядон Франсави витол куинт таҳт фишор шадид мақомот давлат Усмонӣ қарор дошт. Давлат Усмонӣ саъй доштааст, ки бо фиреб додан ҳунари линч манотиқе, ки арманён ва мусулмонон дар канор ҳам зиндагӣ мекарданд арманён он манотиқро ҳам ба унвони мусулмон шумориш қарор бигиранд.

Марсел лирт муаррих Франсави ҷамъият арманён онотули шарқро дар сол 1912м ингуна саршумори кардааст: «арманиҳо дар арзрум 215٬000 нафар дар муқобил туркҳо 240٬000 нафар, арманиҳо дар вон 185٬000 нафар дар муқобил туркҳо 47٬000 нафар, арманиҳо дар битлис 180٬000 нафар дар муқобил туркҳо 40٬000 нафар, арманиҳо дар хорпрт 168٬000 нафар дар муқобил туркҳо 102٬000 нафар, арманиҳо дар диёрбкр 105٬000 нафар дар муқобил туркҳо 45٬000 нафар, арманиҳо дар сӣуос 165٬000 нафар дар муқобил туркҳо 192٬000 нафар мебошанд дар маҷмӯъ арманён дар шаш вилоят 1٬018٬000 нафар ва туркҳо 666٬000 нафар баровард шудаанд. Дар ин омор қизилбош 140٬000 нафар, курдҳо 424٬000 нафар, мардум зозо 77٬000 нафар, Язидён 37٬000 нафар баровард шудаанд.»

(шаҳрҳои арманинишин одоно (ҷамъият арманён дар сол 1915 мелодӣ 20٬000 нафар будааст),таробзун (ҷамъият армани шаҳр дар сол 1915 мелодӣ 65٬000 нафар будааст), ва шаҳрҳои дигар армани дар ин омор лиҳоз нашудааст)

саршумори ҷамъият Арманистон ғарби бар асос додаҳои орнулд ҷӣ. Туинби дар сол 1912м.

Гурӯҳҳои нажодӣ Батлис Диёрбакир Эрзурум Алазиғ Сивас Ва он Ҳамагӣ %
арманиҳо 180 000 105 000 215,000 168,000 165 000 185 000 1.018.000 38.9
туркҳо, 1 48 000 72,000 265,000 182,000 192,000 47,000 806,000 30.8
Курдҳо, 2 77,000 55 000 75 000 95 000 50.00 72,000 499,000 19.1
Дигар қабилаҳо, 3 30 000 64,000 48 000 5000 100 000 43 000 290 000 11.1
Ҳамагӣ 382,000 296,000 630 000 450 000 507,000 350 000 2.615.000 100
1 аз чумла Казлбаш</br> 2 аз чумла одамони заза</br> 3 Ашуриён (Калисои несторианӣ, калдонӣ), черкесҳо, юнонӣ, язидҳо, форсизабонон, лазҳо, ҷӯгиҳо

омор кушта шудагон ироа шуда тавассути кишиш юҳон лпсиус маблағ мазҳаби олмонӣ:

  • киликия ва Сурия шимоли кулл ҷамъият 242٬950 нафар. Теъдод куштаҳо ва табъидиҳо 238٬950 нафар
  • онотули шарқи (шаш вилоят армани Туркия), кулл ҷамъият 1٬058٬000 нафар, куштаҳо 817٬600 нафар
  • онотули ғарби (бурсо, Измир, Анқара, қуния), кулл ҷамъият армани 337٬000 нафар, куштаҳо 309٬800 нафар
  • бахш Аврупои Туркия (Истамбул, адрна), кулл ҷамъият армани 194٬000 нафар, куштаҳо 30٬000 нафар
  • Сурия, Фаластин, Бағдод. Теъдод кушта шудагон:13٬500 нафар

«кулл арманён кушта шуда фақат дар сол1915. 1٬396٬350 нафар»[92]

Арманистонҳои пинҳонӣ ё крипто

[вироиш | вироиши манбаъ]

рамниҳои пинҳон (ба армани ծպտեալ հայեր - ба англисӣ hidden armenians), ё арманиҳои крипту (ба англисӣ crypto-armenians),ба гурӯҳе гуфта мешавад, ки дар тайи наслкши; Кӯдакон ятим, духтар ва писар ҷавон армани дуздида, ё аз сӯи хонаводаҳои мусулмон маҳаллӣ ба фарзанд хондагӣ пазируфта шуданд, ки ном онҳоро тағйир дода ва ба иҷбор қавмият турки ё курдиро пазируфтанд ва мусулмон шуданд ва ба бақои худ идома доданд. Имрӯза теъдод номаълуми аз афрод бо аслият армани дар Туркия вуҷуд доранд, ки ё аз табор худ огоҳ набуда ё аз тарс армани будан ҳувият худро пинҳон карданд.

ашхос саршиносе, ки пас аз гузашт наздик ба сад сол аз наслкши ҳувият асли худро дарёфтанд ё ҳувият асли онон фош шуда:

Ятимхои арман

[вироиш | вироиши манбаъ]
Қолини ятимонҳои арманӣ ба Ҷон Калвин Кулиҷ, президенти 30-уми Иёлоти Муттаҳидаи Амрико, ҳамчун нишонаи миннатдорӣ аз ҷониби Бунёди Имдоди Шарқи Наздик дар соли 1925 тақдим карда шуд.[94]

дар ҳадд фосил солҳои 1894 то 1923 мелодӣ бар асар наслкши арманён дар императори Усмонӣ беш аз 500 ҳазор кӯдак ва навҷавон армани кушта шудаанд. Аксар онҳо тирборон, масмум, хфа ё аз гуруснагӣ ва бемориҳои мухталиф ҷон сипурданд, иддае низ, ки ҷон солим бадр бурданд аммо натавонистанд аз Туркия фирор кунанд, базӯр маҷбӯр ба тарк дёнт шуда ва ба унвони бурда ба хонаводаҳои турк ва курд фурӯхта шуданд.

дар ҷанг ҷаҳони аввал туркон ҷавон ва ҳизб иттиҳод ва тараққи беҳтарин фурсатро муҳайё дида ва барнома аз пеш тарроҳи шуда худ барои кӯдакон ятим арманиро иҷро карданд.

ин барнома чунин буд: «ҳама кӯдакон бояд ҷамъоварӣ ва ба ятим хонаҳои давлати дар чанд макон муин фиристода мешуданд, ҳама ин кӯдакон бояд тарк дёнт шаванд. Бар асос гузоришҳои созмонҳои байналмилали ҳимоят аз занон ва кӯдакон, ки пас аз ҷанг ҷаҳони аввал мунташир шуда бълт онки ятим хонаҳои саросар императори Усмонӣ гунҷоиш он ҳама ятимро надошт беш аз сӣ ҳазор кӯдак армани дар бозор бурда фурӯши муомила шуда то ба унвони нӯгр дар ҳарамсроҳо ва коргар бикор гирифта шаванд дар ин хусус зиндагинома беш аз ду ҳазор духтар ва писар ятим, ки баъдҳо аз хонаҳои мардум турк ва курд ҷамъоварӣ ва аз Туркия мунтақил шуданд дар созмон милал муттаҳид сабт шудааст». Бар тибқи оморҳои ироа шуда аз сӯи «ҷон бортун» дар ҳадд фосил солҳои 1922 то 1923 мелодӣ ва бар асар талош созмонҳои хайрия Америкаиӣ, ба хусус кумита Америкаии кумак ба суриҳо ва аромна беш аз 30000 ҳазор ятим (навҷавон духтар ва писар) ва кӯдак армани аз ақсо нуқот императори Усмонӣ наҷот ва ба Сурия, Лубнон, Юнон ва Иерусалим мунтақил шуданд.

гурӯҳ дигаре аз кӯдакон ятим дар пай ба қудрат расидан камолистҳо дар солҳои 1921 то 1922 мелодӣ муваффақ ба наҷот ва муҳоҷират аз императори Усмонӣ мешаванд.

ҳамчунин дар сентябр 1922 мелодӣ беш аз 5000 ятим арманӣ ва юнонӣ бар асар оташсӯзи амдӣ камолистҳо дар шаҳр Измир тавассути созмон паноҳндагон Америкаӣ ва шахс «соро кӯрнинг» наҷот ёфтанд, ки тавассути киштӣ ҷанги Америкаии ба Юнон мунтақил шуданд.

беш аз ҳазор ва чаҳорсад духтар ятим армане, ки аз аурфо дар Туркия ба рустои кӯҳистони ғариз дар Лубнон мунтақил шуда буданд, бо кумак ҳууҳонс тосчён, аз устодон армани фршбофӣ, фунун бофандагӣ, рангрзӣ ва нақшзниро омӯхтанд. Се ҳазор тахта фраш тавассути духтарон ятим армани бофта шуд ва ба Америкаииҳое, ки бо ионаҳои худ, ҳазина нигаҳдори ин кӯдаконро пардохт мекарданд, ҳадия шуд. Яке аз он фршҳо ба номи фраш ятимон армани дар кох сафед паҳн шуд.

Эрон

[вироиш | вироиши манбаъ]

дар сартосар таърих, мардум Эрон маъмулан худро ҳоми мардум Арманистон дар назар мегиранд. Бо ин вуҷуд, дар ин маврид ҳеҷ муқовамати аз ҷониб сарбозон ағлаб мусулмон Эрон мушоҳида нашуд. Пас аз ақибнишини сарбозон рус аз шимол ғарб Эрон, таркҳои мусулмон ба шаҳр салмос дар шимол ғарб Эрон ҳуҷум оварданд ва масеҳиён армани сокин дар он шаҳрро ба фаҷеътарин вазъ мумкин, шиканҷа ва қатлъом карданд. Гар чӣ бояд тавзеҳ дод, ки дар он замон Эрон дар заифтарин дараҷа аз таърих худ ба сар мебарад ва ҳукумат Эрон камтарин тасаллути бар марзҳояш надошт. Чунончи нируҳои Усмонӣ то поён сол 1918 дар бахшҳое аз хок Эрон ҳузур доштанд.


Музокироти Яҳё Долатободӣ бо вазирони усмонӣ

[вироиш | вироиши манбаъ]

Яҳё давлатободи сиёсатмадор ва равшанфикр эронӣ ва намоянда ҷиноҳ демократ дар сол 1916 мелодӣ дар масир худ аз Њалаб ба Истамбул шоҳид бадрафтори сарбозон Усмонӣ бо занон ва кӯдакон армани буда ва дар Истамбул барои ҷаласа сиёси бо талъат пошо мулоқот мекунад. Аввалин матлабиро, ки бо вай дар миён мегузорд расидагӣ ба вазъият оворагон арманӣ аст:

бо аромна интур рафтор накунӣд. Ин рафтор агар барои Усмонӣт ва исломият шумо музир набошад барои инсоният шумо музир аст. Талъат барошуфта мегӯяд: оё шумо медонед инҳо дар вон ва ғайра бо мусулмонон чӣ муомила карда чӣ бирҳмиҳо нисбат ба зан ва бача мусулмонҳо намудаанд? Мегӯям ҳарчи кардаанд мардон онҳо кардаанд ва атфол кӯчак онҳо монанд атфол кӯчак мо бегуноҳанд.

талъат аз рӯй тааҷҷуб мегӯяд чӣ дидаед, ки интур озурда хотир шудаед? Шмае аз мушоҳидот худро, ки пеш аз ин нигориш ёфта барои ӯ нақл мекунам. Андӯҳнок шуда мегӯяд бояд эътироф кунем, ки низомён мо беш аз онки дастур доштаанд бо аромна бадрафтори кардаанд. Љавоб медиҳам ин музокира дар утоқ хилват барои ман самари надорад хуб аст ба гӯш омма бирасад, ки давлат бойн андоза ситамкори дарбораи зан ва мард ва кӯчак ва бузург аромна мутаворӣ шуда розӣ набудааст. Дастур бифармоъед маъмурин инкор рафтор худро бо онҳо мулояматр бнмоианд ва рӯзе чанд қамарӣ муқарраре, ки барои ҳар як қарордодаанд ва қувват лоямут онҳост пас аз ин мураттаб ба онҳо бирасонанд.

талъат насиҳат маро мепазирд ва иқдом карда ба ваъда худ вафо менамояд.[95]

Наслкушии арманиҳо ва матбуоти Эрон дар он вақт

[вироиш | вироиши манбаъ]

амалиёт қатлъом арманён аз сӯи ҳукумат Усмонӣ тақрибан дар тамоми рӯзномаҳои умда ва дигар нашриёт вақт Эрон бозтоб ёфт. Матолиб ва гузоришҳои хабаре мундариҷ дар он аз ҷароид вақт Эрон ба номҳои раъд, аср ҷадид, Эрон, Табриз, нидои ватан, ҳаблулматин, шамс ва шафақ сурх, дар фосилаи сол ҳои1904–1922 мелодӣ /1283–1301 хуршедӣ, барграфта шудаанд.

  • Шумораи 12-и асри нав - 3 Зулҳиҷҷа - 12 октябри 1915-19 Мехри 1294

куштор аз аромна - вале ҳама кас аз рафтор туркҳо зидди аромна муттафиқ аст. Аз қароре, ки тасаввур мекунанд зимомдорон умурро қасд ин аст, ки реша аромнаро кӯнда аз 800٬000 ило 1٬000٬000 онҳоро ба қатл расонданд. Исавӣҳо бқбул оъин ислом аз қатл наҷот меёбанд вале фи улуфур тамом аъзо асосия хонавода вайро аз зан ва хоҳар ва духтар, ки бҳд рушд расида бошанд ба ҳабола издивоҷ таркҳо дирамиоваранд, ки натавонанд кеш исломро тарк гӯянд. Аз қароре, ки мегӯяанд вазир мухтор Америка муқим Истамбул битозагӣ прутст сахти зидди қатл аромна карда ва гуфтааст, ки ин масъала кишишҳои Америкаро таҳдид менамояд. Танҳо ҷавобе, ки ба ин масъала доданд ин буд, ки рӯз баъд бист нафар армани дар хиёбонҳои Истамбул бадор овихтанд.

  • Шумораи 169 Раад - 1 Рачаб 1334-4 май 1916-14 май 1295

эъдом аромна дар Усмонӣ - букорст 21 апрел - рӯзнома Абук ашъор медорад, ки аз манобеъ мувассақа хабар медиҳанд, ки туркҳо аз ибтидои ҷанг токунун мутаҷовиз аз 1٬000٬000 арманиро қатлъом намудаанд дар зимн 100٬000 нафар ҳам аромна катулик мазҳаб маъдум шудаанд ҷид ва ҷаҳд ҳукумат Америка барои ҷилавгири аз аъмол шанеъ таркҳо натиҷа ҳосил накардааст.

  • Эрон газета — 16 ЧУМЪАДИ СОЛИ 1338 — 7 марти соли 1920 — 16 марти соли 1298.

телеграф раис мазҳаби аромна аз Истамбул мегӯяд рӯз нӯҳум феврал қушун Франсави морош воқеа дар сайлисиро тахлия намуд як рӯз пас аз он таърих миллион Усмонӣ се ҳазор нафар аромнаро мқтул намуданд. Фақат 1500 нафар армани фиророٌ ба ислоҳия расиданд дар ҳоле ки идда касире дар арз роҳ бавосита сармо мунҷамид шуданд аз бист ҳазор нафар аромна собиқ морош шонздаҳ ҳазор нафар мқтул гардидаанд мухбир ҷарида тоимс [Темз] аз Истамбул баёния мазбурро нақл намуда ва ба илова мегӯяд: миллион Усмонӣ сиёсат ихроҷ ва нафй блд намудан аромнаро таҳдид намуда ва идда аз дастаҳои табъид шударо бо ҳамон мазолим ва қасоват маъмул мқтул сохтаанд.

  • No 154-155 Надай Ватан — 11 Зухичча 1325—15 январи 1908—24 январи 1286

сиёси (оё салоҳ давлат Усмонӣ ҳаст бо давлат Эрон ҷанг кунад ё на), даста дигар аз табаа Усмонӣ аромна ҳастанд зулмҳое, ки Усмонӣ ба ин тоифа намуда дар таворих сабт аст ва ин тоифа ҳамеша бо Усмонӣ дар зиддият будаанд ва дар мавқеъ фирор паноҳ ба Эрон оварда ва дар камол истироҳат дар таҳт ҳимоят давлат алайҳ гузарон кардаанд ва ҳар вақт Усмонӣ оғоз ҷанг расме бо Эрон бнмоед тамом аромна табаа Усмонӣ ба ҳимоят давлат Эрон бармехезд ва билохира ақл ва таҷриба ҳукм мекунад, ки Усмонӣ аз ин ҷанг ғайр аз расуоӣ ва нанг дигар нахоҳад баст.

  • Шумораи 90 Раъд - 15 Рабиъал 1334 - 21 январи 1916 - 30 декабри 1294

аз ҷароид Ќафқоз - дар атроф аруми дар нуқта (сиркоур), ҷавор сар ҳдот Усмонӣ ва Эрон дастаҳои қушун Усмонӣ пайдо шуда ва аз ин қарор туркҳо хаёл доранд, ки дар ҷануб ва ғарб дарёча аруми машғул амалиёт ҷанги шаванд. Ќушун Усмонӣ ворид совҷблоғ шудаанд. Гарчи дар худ шаҳр аруми сукут ва сукунат ҳукмфармо аст вале аромна хеле музтариб ва мувҳиш ҳастанд.

Рақами 18 - Давраи нав

18 Зуҳиҷҷа 1333-28 октябри 1915-4 Абон 1294

Ҳалокати арманиҳо - Тарҷумаи мақолаи муҳими рӯзномаи «Таймс»-и Лондон аз моҳи сентябр.

Хабарнигори мо аз китъа дар бораи кушта шудани арманихо дар Осиёи Хурд хабари муфассал навишта, ба мо фиристод. Доираи тачовуз нисбат ба арманхо он кадар васеъ шуда, он кадар берахмй ва зулму ситамро фаро гирифтааст, ки метавон гуфт, ки дар таърихи хунини Шарки Наздик як чунин ходисаро метавон гуфт. Он ходисаро, ки метавон ба куштори арманхо монанд кард, дар таърихи Булгория чой дорад. Ваќте ки ќуввањои истилогари усмонї бори аввал ба Балкан ќадам гузоштанд, он ќадар исрор карданд, ки нажоди булѓориёнро нобуд созанд, ки номи булѓорњо аз ёди аврупоињо ѓайб зад. Туркхо кушиш доранд, ки арманихоро ба хамон такдири берахмона гирифтор кунанд, ки дар гузашта ба булгорхо дучор шуда буданд. Дар зоҳир, туркҳои Ян (Ҷун Турк = Ҷавонони турк) ният доранд, ки решаҳои арманиро бо ин роҳ комилан решакан кунанд, то ақли худро дар ин минтақа осон кунанд.

Қатли оми солҳои 1894, [1896 ва 1909] нисбат ба корҳое, ки ҳоло карда истодаанд, хеле ночизанд. Дар соли 1909 сардорони Комитети иттифок ва прогресс ба мамлакатхои Европаи Гарбй чунин вонамуд мекарданд, ки гуё дар Адана, дар Тарсус ва дигар чойхо арманихоро куштан намехоханд ва барои ин беадабият онхо чавобгар нестанд, вале хозир маълум мешавад, ки гуфтахои арманхо дуруст буданд.Ва аъзоёни кумитаи номбурда, ки даъвои навсозиву ислохот доштанд, дар соли 1909 боиси куштори арманихо гардиданд. Анварпошо ва Талъат Бейк ду нафар аз афроде ҳастанд, ки дар ин замона бевосита масъули ин аъмоли ношоистаанд. Яке аз чизҳое, ки дили касро осон мекунад, ин аст, ки ҳеҷ яке аз ин ду нафар аслан турк нестанд ва ҳардуро мусалмони ба мақсад мувофиқ медонанд. Анвар Бейк нимполяк аст ва Талъат аслан аз нажоди сиган аст ва ватан ва кишваре надорад. Сабаби душмании Анварпошо бо арманиҳо дар он аст, ки онҳо дар ҷангҳои Қафқоз ба аскарони рус кӯмак мекарданд. Аммо ҳеҷ шакке нест, ки асли ин ҳама ҷиноятҳо ва масъулияти хуни якуним миллион армании усмонӣ бар дӯши немисҳост, зеро Анвар ва Талот ҳокими Истамбул нестанд. Онхо факат ба иродаи Германия итоат мекунанд. Сухан аз суди Берлин ба ин куштор ва горатгарй, ки районхои васеи Осиёи Хурдро хароб кардааст, хотима медод.

Қайсар метавонист бо як ишора пеши куштори арманиҳо бигирад. Оё ӯ ҳоло дахолат мекунад? Мо тасаввур намекунем. Солноманависи мо номи чанд консули Олмонро навиштааст, ки арманиҳоро бо туркҳо дафъ мекунанд. Мо гумон мекардем, ки синаи шохи немис ва халки уро аз он чи ки дар Бельгия карда буданд, аз ягон гунохи бадтаре палид намекунад, вале хато кардем. Рохбарони комитети иттифоки касаба агар ба холи худ гузоранд, шояд аз ин кори сиёх хаста шаванд, вале агар хамеша бо немисхо бошанд, аз арманихо умед нест. Он чизе, ки иттифоқчиён карда метавонанд, ҳушдор додан ба Талъат ва шарикони бади ӯ ин аст, ки ҳоло ҷанг дар худ дигаргуниҳои бузург хоҳад дид ва вақте ки онҳо ба даст афтоданд ва интиқом марговар бо онҳо ҳамон гуна муомилаеро бо қотил мекунад.

Андешаи муњаќќиќону нависандагони забони туркї

[вироиш | вироиши манбаъ]

Маъракаи ман бахшиш мепурсад

[вироиш | вироиши манбаъ]
Кӯдаки ятим дар харобаҳои калисо дар шаҳри Алозиғ

кампин ман узр мехоҳам (ба туркӣ özür diliyoruz ба англисӣ i apologize), кампинӣ аст, ки дар 15 декабр 2008 мелодӣ, гурӯҳе аз устодон донишгоҳҳо, рӯзноманигорон, ва равшанфикрон Туркия, бо эҷод торнмои интернитӣ ва интишор додхост муштараки барои кушторҳои сол 1915, аз арманён узрхоҳи карданд. Бонён ин иқдом, дониш пажӯҳон турк, Аҳмад инсл, боскин аурон, чангиз ахтар, ва рӯзноманигор турк, Алӣ бойро моуғлу буданд. Дар 24 соат аввал ин кампин 5000 нафар имзоъ карданд ва то январ 2009 мелодӣ ба 32000 нафар расид, ки боис хашм мақомот баландпоя Туркия шуд.

  • ҳокон тош, намоянда турк табор ҳизб чарҳои Олмон:

«табъид иҷбори унвоне, ки раҳбарон Туркия борҳо дар хусуси куштор ва нобуди миллат армани бикор мебаранд, худ ба танҳои бузургтарин ҷиноят алайҳ башарият аст.»[96]

ҳасан ҷамол (наваи ҷамол пошо аз тарроҳон куштор арманён дар туркияи Усмонӣ), ки дар мизгард донишмандон арманӣ ва турк дар золтсбург дар мақом нозир ҳузур ёфта буд, тай мусоҳибае бо рӯзномаи Туркияои родикол эълом кард:

«чунончи Туркия исрор дорад, ки дар мавзӯъ куштор арманён таърихро бояд ба таърих донон вогузошт дар ин сурат бояд бо ин мавзӯъ низ мувофиқат кунад, ки тамоми таърих донон ширкат дода шаванд натанҳо таърих дононе, ки аз тараф давлат намоянда шудаанд ва дорои хатт фикри ҳам су бо давлат ҳастанд. Туркия набояд ин ҳақиқатро инкор кунад, ки нисбат ба арманёне, ки шаҳрвандон Туркия Усмонӣ маҳсуб мешуданд беадолатӣ, тасавияҳои қавмӣ, куштор ва қатл сурат гирифтааст. Вай бо нороҳатӣ ба ин мавзӯъ ишора кард, ки таърих Туркия бар дурӯғ бино шудааст ва мухолифон бо ин андеша душманон миллат қаламдод мешаванд.»[97][98][99]

Ўғур дар зумраи он даста аз андешамандон ва мутафаккирон ҷавон турк маҳсуб мешавад, ки дар мавриди наслкши арманён дорои таҳқиқот васеъ илмӣ, китоб, мақолот тахассусӣ ва пажӯҳишҳои фаровон аст (се китоб ва беш аз бист мақола ва пажӯҳиш илми). Доктор аунгур дар ҳол ҳозир дар самт устодёр донишкадаи таърих донишгоҳ аутрхт воқеъ дар устон аутрхт ва низ дар муассисаи мутолиот ҷанг ва нижодкши дар ҳамин шаҳр машғул тадрис ва пажӯҳиш аст.

«ба назар ман мардумон бисёре дар дунё ҳастанд, ки бояд аз наслкши арманён ба даст туркон огоҳ шаванд. Кишварҳо ва ҷавомеъ бузург ва матраҳи низ дар дунё ҳастанд, ки мутаассифона дар мавриди наслкши арманён иттилоот зиёде надоранд; Њама ва ҳама бояд бидонанд, ки туркҳо дар пай нобуди арманён будаанд. Аз назар илми низ бояд мардум дунё огоҳ шаванд. Бояд дар китобҳои дарси мадорис ибтидоӣ ва дабиристон ин масъала гунҷонда шавад. Дар сатҳ донишгоҳи низ бояд куштор арманён тадрис шавад. Ба назар ман махсусан донишгоҳҳои кишварҳои минтақаи ховари миёна бояд ба тадрис ва таҳқиқ дар мавриди куштор арманён дар императори Усмонӣ бипардозанд.»[100]

  • мидҳат санҷр, устод ҳуқуқ дониш гоҳ Анқара

«равшанфикрон ва андешамандон натанҳо наслкши арманёнро маҳкум мекунанд, балки дар пай роҳ ҳал ҳуқуқи ҳастанд. Бешак ончи, ки дар замон императори Усмонӣ бар арманён гузашт, таъриф комил наслкшӣ аст ва ин захмӣ аст, ки ҳаргиз мудово нашуда ва насл ба насл, то имрӯз асар худро бар мо гузоштааст.»[101]

Куштори арманихо ва матбуоти хоричй

[вироиш | вироиши манбаъ]
Washington Herald, 19 декабри соли 1915


ахбор мунташир шуда дар рӯзномаҳои англисӣ забон вақт ҷаҳон, рӯзномаҳои англисӣ забоне, ки дар солҳои қабл ва баъд аз 1915 ахбор қатлъом дар онҳо мунташир шуда иборат анд аз: Нию-йорк Темз, ҳелифкс ҳаролд, Вашингтон паст, Лос-анҷелес Темз, турнту усторз, мунтрол газт ва Чикаго трибун.

дар давраи ҳукумат султон Њамид, дар поён сада нуздаҳум ва солҳои пеш аз оғоз ҷанг ҷаҳони аввал, замоне, ки қудратҳои Аврупо ва Иёлоти муттаҳидаи Америка ҳанӯз равобит дӯстонае бо ҳукумат Усмонӣ доштанд. Ахбор императори Усмонӣ аз забон ҷаҳонгардон, консулгариҳо ва сафоратхонаҳо ба рӯзномаҳои ғарб мерасид.

ҳамзамон бо оғоз ҷанг ҷаҳонӣ, дар 1914 мелодӣ, сафоратхонаҳои нируҳои муттафиқин аз ҷумла Биритониё, кишварҳои муштаракулманофеъ, Италия, Япония ва Франса яке пас аз дигаре таътил шуданд ва ағлаб атбоъ хориҷи хок императориро тарк карданд. Сафорат Америка дар се сол аввал ҷанг ва пеш аз вуруд ин кишвар ба ҷанг ҷаҳони нозир иттифоқот дохили императори Усмонӣ буд аммо пас аз қатъ комил равобит дипломоси бо дувал муттафиқ, бор хабаррасони бар дӯш мусофирҳо, муаллимҳо, пизишкон ва нудратан, маъмурон сиёси хориҷи афтод; Яъне, бръҳдаи афроде, ки дар сарзаминҳои дӯр ноҳия онотули шарқи аз наздик шоҳид қатлъомҳо буданд.

Газетаи «Нью-Йорк тайме».

Бостон, 22 декабри соли 1915

[Эътирози Олмон ба қатли ом[102] ]

Нотаи доктор Бартон ба хукумати Туркия аз 9 августи соли 1915

Доктор Бартен, раиси кумитаи дифоъ аз ҳуқуқи арманиҳо ва сербҳо матни эътирози худ ва эътирози ҳукумати Олмонро алайҳи куштори арманиҳо, ки дар Константинопол сабти ном кардааст, ошкор кард.

Сафири Олмон дар Константинопол, барандаи паёми эътирозии доктор "Ҷеймс Бартон", таваҷҷуҳи ҳамагонро ба назарияи граф Эрнст Рентлау, коршиноси Нерӯи дарёии Олмон, дар дифоъ аз стратегияи Туркия дар бораи қатли ом ба арманиҳо ба хотири бузургтар ҷалб кардааст. муваффакияти амалиёти харбй. Назарияи ин коршиноси Немис дарёии Олмон дар рӯзномаи Tagus Zeitung чоп шуда, ба Амрико хабар дода шуд.

Доктор Бартон меафзояд, ки: «Оё граф Эрнст Реунтлауф медонад, ки пешниҳоди ӯ ба инқилобиёни турк (ки дар табиати ҳукмронии собиқ Султон тафовуте надошт) ба як ҳамлаи бераҳмона табдил ёфта, садҳо ҳазор бевазанонро кушта ва бадарга кардааст. ва кӯдакони хурдсол ба биёбони марг?» Оё граф Реунтлауф медонад, ки зиёда аз нисфи бадаргашудагон аз гуруснагй, ташнагй ва касалй халок шудаанд?

Бешубҳа, ӯ ба гузоришҳои сершумори мубаллиғони динӣ, коршиносони низомӣ ва сайёҳони амрикоиву итолиёвӣ, инглисӣ ва олмонӣ аҳамият надодааст, ки аз сарнавишти талхи заноне, ки ё маҷбуран тарки мазҳаби худ ва ё ба далели дини худ зери фишор қарор гирифтаанд. аз фарьёди онхо барои обу хурок.

Вай бешубҳа гузориши занонеро дидааст, ки барои ғарқ кардани фарзандони худ дар дарёҳо тарҷеҳ додаанд, то ба дасти сарбозони турк наафтанд.

Ӯ бешубҳа намедонад, ки сафири кишвараш дар дарбори Усмонӣ 9 августи соли 1915 эътирози худро алайҳи нақшаи куштори арманиҳо аз ҷониби ҳукумати Туркия бо мазмуни зерин пешниҳод кардааст:

Сафорати Олмон бо таассуф аз манобеъи мӯътамад хабардор мешавад, ки ҳукумати Империяи Усмонӣ сиёсати депортатсияи арманиҳоро тавре пеш гирифтааст, ки онҳо қабл аз расидан ба макони таъиноташон нобуд карда шуданд. Аксари кушторҳо дар вилоятҳои Эрзурум, Трабзон ва Диёрбакир рух додаанд.

Сарнавишти насрониён дар вилояти Мардин аз рӯйдодҳои даҳшатноки зикршуда фарқ надорад. Дар вактхои охир хукумати марказй сиёсати бадарга кардан ва куштани арманихоро ба Измир, дар наздикии пойтахт ва дехахои Осиёи Хурд вусъат дод.

Дар чунин вазъият Сафорати Олмон вазифаи худ мешуморад, ки бори дигар аз ин амалҳои даҳшатбор нафрат дорад. »

Изҳороти ҷаҳониён ва шоҳидони геноциди арманиҳо

[вироиш | вироиши манбаъ]

«ин пас мондаҳои ҳизбтуркон ҷавон собиқ, ки мебоисти посухгӯи миллионҳо тан аз атбоъ масеҳи кишвармон, ки ба сурат анбӯҳ аз хонаҳои худ ронда шуданд ва ба тарз ваҳшёнае ба қатл расиданд, аз қонун ҷумҳурият саркаши мекунанд. Онҳо токунун аз роҳ ғорат ва чаповул, сирқат варишва хорӣ, иртизоқ намудаанд ва нисбат ба ҳар андеша ё пешниҳоди ҷиҳат қабул анҷом кор муфид ва имрори маош аз роҳ арақ ҷбин, иброз мухолифат мекунанд.»[103][104]

  • Сайид Муҳаммад Али Ҷамолзода

«бо горӣ ва урбона аз Бағдод ва Њалаб бҷонб Истамбул ба роҳ афтодем. Аз ҳамон манзил аввал бо гурӯҳҳои зиёд аз арманиҳо мувоҷиҳ шудем, ки ба сурат аҷибе, ки бовар кардани нест ва жондормҳои мусаллаҳ ва савор турк онҳоро пиёда бҷонб марг ва ҳалок меронданд. Ибтидо мӯҷиб ниҳоят тааҷҷуб мо гардид вале кам-кам одат кардем, ки ҳатто дигар нигоҳ ҳам намекардем ва ба росте, ки нигоҳ кардан ҳам надошт. Садҳо занон ва мардон арманиро бо кӯдаконишон бҳол зори базарб шаллоқ ва аслиҳа пиёда ва нотавон бҷлу меронданд. Дар миён мардҳо ҷавон дида намешуд чун тамом ҷавононро ё ба майдон ҷанг фиристода ё маҳз эҳтиёт (мулҳақ шудан ба қушун рус) ба қатл расонда буданд. Духтарон армани мӯҳои худро аз таҳ тарошида буданд ва комилан качал буданд ва иллат он буд, ки мабодо мардон турк ва араб бҷон онҳо бифтанд. (жну - 25 Хурдод 1350 - Сайид Муҳаммад Алӣ ҷамол зодҳ)»[105]

  • Яҳё Долатободӣ

Яҳё давлатободи дар ҳангом ҷанг аз роҳ Озарбойҷон ва Њалаб ба Ќустантания рафта ва дар роҳ авзоъ фалокат бор сокин Усмониро ба чашм дидааст, дарбораи вазъ онҳо менависад:

«ин ҷамъият дар саҳроҳои атроф шт Фурот аз Њалаб то онот мутафарриқ шуданд. Баъзе талаф шуда ва баъзе бо ҳолат бисёр бад дар хориҷ аз ободиҳо дар харобаҳо ё дар зер дарахтон ва дар соя чодарҳои кӯҳна, зиндагонӣ менамоянд. Духтарон онҳо ба баҳои бухс додӯстд мешаванд. Атфол онҳо ағлаб ба гадои барои як луқма нон ба обирин заҳмат медиҳанд. Агарчи масеҳиён сарватманд акнун бенавоианд ҷазои аъмол ноҳинҷор хеш аст, ки мебинанд ва имконот диҳрӣ аст, ки ба онҳо мерасад локин дидор авзоъ ва аҳвол онҳо дилхарош аст ва танҳо дилхуши ин бадбахтон ин аст, ки ҷанг тамом шавад ба хонаҳои худ бозгашт намоянд. Арманиҳои овора шуда шояд зиёда аз дивист ҳазор нафар буда бошанд. Њар ҷо қофила мо ист мекард махсусан дар наздик ободиҳо атфол кӯчак духтар ва писар ин қавм атроф мо ҷамъ мешуданд барои гирифтан луқма нон ва дида мешуд, ки баъзе аз онҳо дар ҳамон ҳол ҳуҷум овардан барои гирифтан нон ғашкарда бурзмин меафтоданд ва баъзе аз онҳо мемрданд.»[106]

нома генерал шариф пошо аз фармондаҳон аршад артиш Усмонӣ ба ҳайат таҳририя моҳнома «журнол ду Женева» дар 1915

«ҷаноби оқои сардабир иҷоза мехоҳам дар таъйид мақола он нашрия муаррих (нӯҳум ҳамин моҳ) нигаронӣ ва хашм бекарон худро нисбат ба иқдомот кумита хуношом иттиҳод ва тараққи иброз дорам инон иқдомот дадманишона ва нобхрдонаеро моя мубоҳот худ медонанд, ки танҳо тавассути чангизхон ва Таймур линг дар таърих мушоҳида шудааст. Агар миллате вуҷуд дорад, ки хадамот арзандае ба ҳиммат фаъолон давлатӣ, мақомот саршинос ва афрод бо истеъдод дар замина иқтисодӣ, тиҷорат, улум, ҳунар дар Туркия анҷом додаанд ҳамон миллат арманӣ аст ҳамин арманён буданд, ки санъат чоп, ва ҳунарҳои драмаотикро барои Туркия ба армуғон оварданд нақш нависандагон, шоирон ва адибон армани инкор нопазир аст. Магар гиригур аутёнармани набуд, ки бо мидҳат пошо дар таълиф нахустин қонун асоси Туркия ҳамкори намуд. Арманён ба таври истисноӣ ва фавқулода сазовор ва мустаид ин амр ҳастанд, ки ҳомилон тамаддун навин ҷаҳони бошанд онҳо дастовардҳои тамаддун ҷадид Аврупоииро ба таври шигифтангези касб кардаанд, ки ҳеҷ миллате натавониста ба онҳо ноил ояд.»[107]

Филми хомӯши "Музоядаи ҷонҳо" ба хотираҳои Воқеии Мардиганян асос ефтааст. Соли ҷорӣ дар студияи metro goldin Meyer
  • Армин Вагнер

дар апрел 1915 мелодӣ, пайрав имзои паймон низоми байн Туркия ва Олмон ба ҳамроҳ гурӯҳ пизишки барои хидмат дар артиш шашум Усмонӣ, ки таҳт фармондеҳи генерал калимор фароиҳр фанн дар глтс буд, ба ховари миёна фиристода шуд. Аз ҳамон ибтидо вгнр ба таҳқиқ перомун шоеъоте, ки аз манобеъ мухталиф дар мавриди қатлъом арманён шунида буд пардохт. Дар поиз ҳамон сол бо дараҷа афсари имкон мусофират дар Осиёи сағирро ба даст овард. Аз китоб «роҳ бебаргашт» метавон ба масир мусофиратҳои ӯ пай бурд. Масире, ки вгнр дар он ба ҳамроҳ корвонҳои миллиони ронда шудагон армани аз хона ва Кошона худ қадам бармедошт ва марг ҳазорон кӯдак ва зан ва мардро бо чашмон худ медид. Дар ҳоле, ки вуруд ба кампҳои марг қурбониён армани ҳам аз тараф туркҳо ва ҳам аз тараф муттаҳидон олмонӣ онҳо ба шиддат мамнуъ эълом шуда буд то кӯчактарин хабаре ба дунёи хориҷ дарз накунад, ормин вгнр дар либос афсар олмонӣ танҳо касе буд, ки бо маҳкумон ба марг мулоқот ва номаҳо ва паёмҳои онон ва мадорик мухталифро ҷамъовари мекард. Аз вазъият онҳо бо дӯрбин худаш акс мегирифт, гуфтаҳои онҳоро ёддошт мекард ва аз тариқ консулгариҳо ва мисиунрҳои хориҷи онҳоро ба Аврупо ва Америка мефиристод. Пас аз кашф номае хитоб ба модараш, ки дар он дарбораи куштор туркҳои ҷавон шарҳ муфассали ироа карда буд, артиш Олмон ӯро дастгир ва барои муҷозот ӯро ба бахш муроқибатҳои пизишки беморон мубтало ба вабо интиқол дод; Ва болъхра дар декабр 1916 мелодӣ вгнр ба шиддат бемор мешавад ва артиш Олмон ба ночор ӯро ба Олмон бармегардонд.


Барбод додани осори мадании Арманистон

[вироиш | вироиши манбаъ]

мерос фарҳанги арманён дар Туркия ишора ба клисоҳо ва савмааҳо, марокиз илмӣ ва фарҳанги арманён, китобҳои дастнавис, ки қидмате чандин садсола ва гоҳе беш аз ҳазор сол доштанд ва амвол ғайриманқул клисоҳо тавассути давлат Туркия тхриб, мусодира ва ғорат шуданд.

дар гузориш ироа шуда аз сӯи буғус навбор пошо ва овтис оҳорунён ба конфронс сулҳ Париж (1919) шумор марокиз мазҳабӣ ва фарҳанге, ки дороӣҳои онҳо ба даст давлат Усмонӣ ва ҷумҳури Туркия ғорат ва мусодира шуда буд; Болиғ бар 2٬300 клисо ва савмаа, 26 мадрасаи олӣ, 1٬439 мадрасаи ибтидоӣ ва 42 ятимхона мешуд, ки куллияи онҳо таҳт назорат 83 усқуф нишин дар кулл Арманистон ғарби фаъолият доштанд.

бисёре аз нависандагон ва муҳаққиқон нобуди мерос фарҳанги арманён дар Туркияро наслкши фарҳанги ном мебаранд.

тағйир номҳои ҷуғрофиёӣ дар Туркия аз сол 1913м то замон ҳозир дар даврон императори Усмонӣ ва ҷумҳури Туркия дар фавосил муин ва паёпай дар қисмат бузурге аз манотиқ ҷуғрофиёӣ он хитта сурат гирифт. Љумҳури Туркия ба манзур идома сиёсат тарк созӣ ва таҳким забон асли (бо эълом забон туркӣ ба унвони забон расме он кишвар) худ шурӯъ ба тағйир номҳои таърихӣ он манотиқ ҷуғрофиёӣ, ки маншаъ он номҳо аз (арманӣ, юнонӣ, ошурӣ, гурҷӣ, булғорӣ, кардӣ, арабӣ ва лоз) буд ба номҳои турки тағйир ёфт. Талош Туркия барои пайвастан ба иттиҳодия Аврупо дар авоил сада 21 ва ба далел масъала ҳуқуқ ақаллиятҳо, мунҷар ба коҳиш тағйир асоми маконҳои ҷуғрофиёӣ дар ноҳия онотули шарқӣ ва ба вежа ноҳия онотули маркази шудааст. Њамчунин дар бархе маворид рустоҳо ва манотиқе, ки сокинин он аксарият курд дар он зиндагӣ мекунанд ба номҳои пешин (курди) бозгардонда шуд. Он номҳои маҳаллӣ, ки ба таври расме ғолибан бо тағйир дар гӯиш ва забон маҳаллӣ дар саросар кишвар, ки аз лиҳоз қавмӣ, нижоди мутанаввеъанд боқӣ монд. Сиёсат тағйир асоми манотиқ ҷуғрофиёӣ монанд (шаҳрҳо, рӯдҳо, кӯҳҳо ва ҳайвонот ва ғайра) дар солҳои поёни умр давлат Усмонӣ шурӯъ ва то давлат кунунӣ Туркия идома ёфт. Дар давлат камолисм як комиссия тахассуси ба манзур тағйир номҳои манотиқ ҷуғрофиёӣ ва ғайра ташкил шуд. Њудуд 28٬000 номҳои ҷуғрофиёӣ тағйир дода шуд, ки шомили 12٬211 ном русто ва шаҳрҳо ва 4000 номҳои кӯҳ, рӯдхона ва дигар номҳои ҷуғрофиёӣ ва ғайра тағйир дода шудааст. Бештарин тағйир номҳо дар манотиқ шарқи кишвар (Арманистон ғарби), ки дар тӯл таърих ақвом мухталифе дар он манотиқ зиндагӣ карданд иъмол шуд. Иддаое, ки давлат Туркия барои тағйир номҳои таърихӣ он манотиқ (давлат Туркия номҳои таърихӣ он манотиқро номҳои хориҷи меномад) матраҳ карда, ҷилавгири аз тафриқа ва эҷод баробарӣ ва ваҳдат дар Туркия будааст.

Мавқеи калисоҳо дар аввали асри 20 / мавқеи калисоҳо дар 2013
Holy Apostles Monastery in the 1900s
Монастири Ҳаввориён дар солҳои 1900
Калисои Араклотс дар наздикии шаҳри Муш, дар ғарби кӯли Ван ҷойгир аст. Аввалин калисои он дар асри IV мелодӣ сохта шуда, баъд дар асри 11 мелодӣ ба маҷмааи муҳими динӣ ва илмии Арманистон табдил ёфт. Дар ин чо онхо дар давоми асрхо китобхои дастнавис тайёр карда, бисьёр китобхои халкхои гуногун ба забони арманй тарчима карда мешуданд. Дар охири асри 19 дар он чо матбаа ва омузишгохи хочагии кишлок ташкил карданд, вале хамаи онхо дар вокеахои соли 1915 мелодй хароб шуда, муддати дароз аз кор монда буд. Баъдан тахриби тадриҷии ин бино оғоз шуд ва ниҳоят дар солҳои 1960 ба тирҳои тӯпхонаи артиши Туркия зарба зад.
کلیسای واراگا ۱۹۲۳
Калисои Варага 1923
Калисои Варага, ки дар шарқи шаҳри Ван воқеъ аст, аз асри 10 мелодӣ як маркази муҳими динӣ ва илмии арманиҳо дар ҷанубу шарқи Туркия маҳсуб мешуд ва фаъолияташ то соли 1915 мелодӣ идома дошт. Дар ин сол пас аз кушта шудани роҳибонаш онро партофта рафтанд ва сипас тахриби калисоҳои он оғоз шуд ва хонаҳои деҳа бо сангҳои кандакорӣ сохта шуданд. Пас аз соли 1987 раванди харобшавӣ ба дараҷае суръат гирифт, ки аз ҳафт бинои асосии ин давра сетоаш комилан аз байн рафта ва боқимонда нимвайрон шудаанд. Яке аз сабабҳои муҳими то солҳои охир вайрон нашудани ин калисо истифодаи нави он буд, зеро он ба оғили чорвои деҳа табдил дода шудааст. Хушбахтона, солњои охир мардуми дења кўшиш кардаанд, ки њолати имрўзаи онро нигоњ доранд, зеро сайёњони зиёде ба он мавзеъ барои дидани расмњои хеле зебои девории он (мансуб ба асри 10 мелодї) сафар мекунанд ва харобањои ин маъбади куњна пул ба даст овардаанд.


Рӯйхати молу мулки мусодирашудаи Арманистон, ки комиссияи шаҳри Адана пешниҳод кардааст







Рамз ва логотипи 100-солагии геноциди арманиҳо

[вироиш | вироиши манбаъ]
  • Гули панҷгӯша бо номи "Дар хотир доред ва фаромӯш накунед"
  • Шиори асосй: Дар хотир дорам ва хакро талаб мекунам
  • Ранги асосӣ: арғувон
  • Рангҳои дуюмдараҷа: зард, сиёҳ ва арғувони саманд

“Ин рамз дар асрҳои миёна рамзи ҳузури Худованд маҳсуб мешуд ва дар ҳамаи забонҳои зикршуда маънои номи ин гул “ба ёд овар” аст ва ин ҷумла паёми аслии 100-умин солгарди наслкушии арманиҳост. Ин рамз (гул) панҷ гулбарг дорад, ки ҳар як гулбарг панҷ қитъаро ифода мекунад. Панҷ қитъа ба он маъност, ки он парокандагии наҷотёфтагони генотсиди арманиҳо дар панҷ қитъаи ҷаҳонро нишон медиҳад. ».

Маънои рангҳо:

  • Сиёҳ: хотираи талх ва даҳшати наслкушӣ дар гузаштаро ифода мекунад.
  • Арғувон: ба маънои иштирок дар як кори умумӣ дар замони ҳозира ва рамзи либоси рӯҳониёни арман.
  • Зард: рамзи нури офтоб, ки манбаи ҳаёт ва умеди офариниш аст ва ин рамз шакли дувоздаҳтарафаи ёдгории наслкушии арманиҳо дар Ереванро ифода мекунад. Ба ибораи дигар, ин ранг абадиятро ифода мекунад.

Эътироф кардани наслкушии арманиҳо

[вироиш | вироиши манбаъ]

Рӯйхати кишварҳое, ки наслкушии арманиҳоро эътироф кардаанд, чунин аст:

Рӯйхати созмонҳое, ки наслкушии арманиҳоро эътироф кардаанд, чунин аст:

Ташкилотхо Сана
Кумитаи ҳуқуқи башари Созмони Милали Муттаҳид 1985[108]
парламенти Аврупо 1987[109][108]
Ассотсиатсияи байналмилалии тадқиқотчиёни геноцид 1997[108]
Шӯрои Аврупо 14 майи 2001[110]
Маркази байналмилалии адлияи давраи гузариш 2002[108]
Ассотсиатсияи насронии ҷавонон 20 июли 2002[111]
Меркосур 24 ноябри 2007[112]
Шӯрои умумиҷаҳонии калисоҳо 2013[113]
Парламенти Американ Лотинй 1 августи 2015[114]
Ҳизби сабзи Аврупо 2 июни 2016[115]

Дар Туркия ҳарф задан дар бораи наслкушии арманиҳо мамнӯъ аст ва ҳукумати Туркия бо эҷоди фазои даҳшат ва таҳдид ва такя ба моддаи 301 (Конуни ҷиноии Туркия) аз баҳси озоди ин мавзӯъ пешгирӣ мекунад. Аммо теъдоди афзояндаи рӯшанфикрон ва пажӯҳишгарони турк новобаста аз ин таҳдиду хатарҳо садои эътирози худро баланд мекунанд. Намояндагони созмонҳои ҷамъиятии Истамбул бо намояндагони ҷомеаи парокандаи арманиҳо ва фаъолони зидди нажодпарастии Аврупо мулоқот карда, масъалаҳои мухталифро баррасӣ мекунанд. Ин барнома ҳар сол таҳти унвони (Дарҳои кушод) баргузор мешавад.[116] Давлати Туркия вуҷуди чунин қатли омро рад намекунад, аммо мавҷудияти сиёсати муназзам барои нобуд кардани арманиҳо намепазирад. Туркия муътақид аст, ки дар он солҳо ба ҷуз арманиҳо, туркҳои бедифоъ низ қурбонии ошӯбҳо шуданд. Туркия ба ҷои наслкушӣ фоҷиаи бузургеро истифода мебарад.Баъзе ниҳодҳои Туркия, аз ҷумла бахши Истамбулии Ҷамъияти дифоъ аз ҳуқуқи инсон ин ҳодисаро геноцид медонанд.[117]

  • Зани арманӣ дар паҳлӯи ҷасади фарзандаш, Сур��я - Ҳалаб
    Зани арманӣ дар паҳлӯи ҷасади фарзандаш, Сурия - Ҳалаб
  • Ҷасадҳои арманӣ, суратгир Ҳенри Моргентау, сафири Амрико дар Туркия
    Ҷасадҳои арманӣ, суратгир Ҳенри Моргентау, сафири Амрико дар Туркия
  • Ятимҳои арманӣ дар синфхона дар Сурия-Алеппо
    Ятимҳои арманӣ дар синфхона дар Сурия-Алеппо
  • Сарбозони рус таҳти фармондеҳии подполковник Быков дар паҳлӯи ҷасади ҷангҷӯёни арманӣ, ки мехостанд аз марзи Русияву Усмонӣ убур кунанд, аз ҷониби марзбонони рус кушта шуданд.
    Сарбозони рус таҳти фармондеҳии подполковник Быков дар паҳлӯи ҷасади ҷангҷӯёни арманӣ, ки мехостанд аз марзи Русияву Усмонӣ убур кунанд, аз ҷониби марзбонони рус кушта шуданд.
  • Аксбардори кӯдакони арман Ҷеймс Бартон
    Аксбардори кӯдакони арман Ҷеймс Бартон
  • Қатли арманиҳо дар Константинопол июни соли 1915
    Қатли арманиҳо дар Константинопол июни соли 1915

Эзоҳ

[вироиш | вироиши манбаъ]

[[Гурӯҳ:Миллигароӣ]] [[Гурӯҳ:Соли 1915]] [[Гурӯҳ:Pages with unreviewed translations]]

  1. ↑ Хатои ёдкард: Барчасби <ref> ғайримиҷоз; матне барои ёдкардҳо бо номи Riggs ворид нашудааст
  2. ↑ Schaller, Dominik J. and Zimmerer, Jürgen 'Late Ottoman genocides: the dissolution of the Ottoman Empire and Young Turkish population and extermination policies—introduction', Journal of Genocide Research, 10:1, 7 – 14. Online access: (Accessed March 2011). Excerpt 1:"It is, however, important to acknowledge that the Young Turkish leaders aimed at eliminating Kurdish identity by deporting them from their ancestral land and by dispersing them in small groups. The Young Turks partially implemented these plans during World War I: up to 700,000 Kurds were forcibly removed; half of the displaced perished." Excerpt 2:"Even more importantly, as shown above, Kurds fell victim to a similar treatment at the hands of the Young Turks as the Armenians and other Christian groups.". Excerpt 3: "As we can see from Knzler's statement, Kurds had to endure a very similar fate to that of the Armenians. Forcing them on death marches during the winter closely resembles the Armenian's marches, with a very similar outcome. The overall aim of the Young Turkish policy towards the Kurds was—according to Knzler—genocidal: “It was the Young Turks' intention not to let these Kurdish elements go back to their ancestral homeland. Instead, they should little by little be completely absorbed in Turkdom [… im Trkentume aufgehen]."
  3. ↑ Council of Europe Parliamentary Assembly Resolution, April 24, 1998.
  4. ↑ 4.0 4.1 4.2 اسماعیل رائین، قتل‌عام ارمنیان، انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۵۷
  5. ↑ Sharlach (2000). «Rape as Genocide: Bangladesh, the Former Yugoslavia, and Rwanda». New Political Science 1 (22). doi:10.1080/713687893.
  6. ↑ Rummel R. J. "The Holocaust in Comparative and Historical Perspective". The Journal of Social Issues. Volume 3, no.2. April ۱, ۱۹۹۸. Retrieved April ۳۰, ۲۰۰۷.
  7. ↑ 7.0 7.1 Masters,Bruce, Encyclopedia of the Ottoman Empire, 2008,” Armenian Massacres”,page 54-55
  8. ↑ Crowley, Roger (۲۰۰۶). Constantinople: The Last Great Siege, 1453. Faber. ISBN ۰-۵۷۱-۲۲۱۸۵-۸ Check |isbn= value: invalid character (help).  Check date values in: |date= (help) (reviewed by Foster. The fall of Constantinople and the end of empire. Contemporary Review (September 22, 2006). — «Some say the Middle Ages ended then»)
  9. ↑ تارنمای موزه جنگ بریتانیا
  10. ↑ de Bellaigue, Christopher. "Turkey's Hidden Past". New York Review of Books, 48:4, 2001-03-08.
  11. ↑ de Bellaigue, Christopher. "The Sick Man of Europe". New York Review of Books, 48:11, 2001-07-05.
  12. ↑ "Ottoman Empire." Britannica Student Encyclopedia. 2007. Encyclopædia Britannica Online. 19 Apr. 2007.
  13. ↑ history.com. "ARMENIAN GENOCIDE." ARMENIAN GENOCIDE
  14. ↑ Rouben Paul Adalian. "Ottoman Empire and the Armenian Genocide." Encyclopedia Entries on the Armenian Genocide
  15. ↑ ویکتور برار، سیاست سلطان، مجله پاریس، مورخ ۱۵ دسامبر 1896.صفحه:۸۸۵
  16. ↑ Henry H. Riggs, Days of Tragedy in Armenia: Personal Experiences in Harpoot, page 158, 1997.
  17. ↑ A Ride through Asia Minor and Armenia,Author: Henry C. Barkley
  18. ↑ هراند پاسدرماجیان. تاریخ ارمنستان. تهران: انتشارات زرین. صفحه:۳۸۵ تا ۳۸۹
  19. ↑ [1]ویکتور برار، سیاست سلطان، مجله پاریس، مورخ ۱۵ دسامبر ۱۸۹۶
  20. ↑ Les massacres d’Arménie (1896). jaures.eu.
  21. ↑ نوعی لباس مردانه
  22. ↑ کتاب اقدام شرم آور، نویسنده:تانر آکچام، مترجم:بابک واحدی و محسن قائم مقامی
  23. ↑ پل روهرباخ در توران و ارمنستان،(روزنامه‌نگار و نویسنده آلمانی متولد در ۱۸۶۹-نوشته‌های او دربارهٔ سیاست جهانی و جغرافیاست) از قفقاز تا دریای مدیترانه چاپ ۱۹۰۳ لایپزیک.
  24. ↑ ژان ماری کارزو، ارمنستان ۱۹۱۵، ترجمه فریبرز برزگر، تهران: جاویدان
  25. ↑ ادیک باغداساریان، نگاهی به نژادکشی ارمنیان. صفحهٔ ۳۴
  26. ↑ What were the reasons for the massacres and the persecutions?. genocide1915.org.
  27. ↑ این معاهده در ۳ مارس ۱۸۷۸ میلادی بین دولتهای عثمانی و روسیهٔ تزاری منعقد شد که مادهٔ ۱۶ آن در مورد ولایات ارمنی حکومت عثمانی بود.
  28. ↑ این معاهده در ۱۳ ژوئیه ۱۸۷۸ میلادی بین دولتهای عثمانی و روسیه تزاری منعقد شد که مادهٔ ۶۱ آن در مورد ولایات ارمنی حکومت عثمانی بود.
  29. ↑ Blundell, Roger Boar, Nigel (1991). Crooks, crime and corruption. New York: Dorset Press. p. 232. ISBN 978-0-88029-615-1  ва en.
  30. ↑ Balakian, Peter. The Burning Tigris: The Armenian Genocide and America's Response. HarperCollins. p. 36. ISBN 978-0-06-186017-1  ва en.
  31. ↑ (Russian) Modern History of Armenia in the Works of Foreign Authors [Novaya istoriya Armenii v trudax sovremennix zarubezhnix avtorov], edited by R. Sahakyan, Yerevan, 1993, p. 15
  32. ↑ General Directorate of State Archives of the Republic of Turkey, İstanbul Vilayet Mektupçuluğu, no. 000955, 23 Kânunuevvel 1331 (October 6, 1916) Ordinance of Enver Pasha (retrieved from the private archives of Sait Çetinoğlu)
  33. ↑ Ungor; Polatel, Ugur; Mehmet (2011). Confiscation and Destruction: The Young Turk Seizure of Armenian Property. Continuum International Publishing Group. p. 224. ISBN 978-1-4411-3055-6. 
  34. ↑ Nisanyan, Sevan (2011). Hayali Coğrafyalar: Cumhuriyet Döneminde Türkiye'de Değiştirilen Yeradları (PDF) (in туркӣ). Istanbul: TESEV Demokratikleşme Programı. Archived from the original (PDF) on ۲۶ اوت ۲۰۱۵. Retrieved 12 January 2013. Turkish: Memalik-i Osmaniyyede Ermenice, Rumca ve Bulgarca, hasılı İslam olmayan milletler lisanıyla yadedilen vilayet, sancak, kasaba, köy, dağ, nehir, ilah. bilcümle isimlerin Türkçeye tahvili mukarrerdir. Şu müsaid zamanımızdan süratle istifade edilerek bu maksadın fiile konması hususunda himmetinizi rica ederim.  Check date values in: |archive-date= (help)
  35. ↑ Öktem, Kerem (2003). Creating the Turk's Homeland: Modernization, Nationalism and Geography in Southeast Turkey in the late 19th and 20th Centuries (PDF). Harvard: University of Oxford, School of Geography an the Environment, Mansfield Road, Oxford, OX1 3TB, UK. Archived from the original (PDF) on ۹ نوامبر ۲۰۱۳. Retrieved ۲۷ ژوئن ۲۰۱۶.  Check date values in: |access-date=, |archive-date= (help)
  36. ↑ Dündar, Fuat (2001). İttihat ve Terakki'nin Müslümanları iskân politikası: (1913–1918) (in туркӣ) (1. baskı ed.). İstanbul: İletisim. p. 284. ISBN 978-975-470-911-7. Retrieved 12 January 2013. 
  37. ↑ Graham Richards. "Race, Racism, and Psychology: Towards a Reflexive History Бойгонӣ шудааст ۱۱ آوریل 2016.." London and New York,First published 1997
  38. ↑ Gökalp, Ziya makaleler,haz:m abdulhaluk cay,kultur bakanligi yayinlari. ankara (1982). Баргирифта аз сарчашмаи аввал ۲۴ ژوئن ۲۰۱۶.
  39. ↑ 39.0 39.1 Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. New York: Palgrave Macmillan, 2004, 2 volumes paperback, 894 pages. (1982).
  40. ↑ وینستون چرچیل، بحران جهانی، جلد پنجم، چاپ ۱۹۲۹ اندن، صفحهٔ ۴۰۴
  41. ↑ Ahmet. Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi.
  42. ↑ N. Dadrian. the history of the armenian genocide ethnic conflict from the balkans to anatolia to the caucasus. Berghahn Books, 2003 - History - 460 pages.
  43. ↑ Dikran M. Kaligian. "Anatomy of Denial: Manipulating Sources and Manufacturing a Rebellion." Genocide Studies International
  44. ↑ Tarık Zafer Tunaya. "Türkiye'de Siyasal Partiler Cilt 3." vol.3,p.511.513
  45. ↑ نشریه هفتگی حرب مجمواسی
  46. ↑ The Secret Young-Turk Ittihadist Conference and the Decision for the World War I Genocide of the Armenians,By Vahakn N. Dadrian
  47. ↑ seref cavusoglu,ittihat ve terakki'nin gizli planı,yakin tarihimiz,vol.1,p.263
  48. ↑ DR. SELAHATTİN TANSEL. "MONDROS'TAN MUDANYA'YA KADAR." Yayın Yılı: 1991
  49. ↑ Adalian, Rouben Paul (2010), Historical Dictionary of Armenia (2nd ed.), Lanham, MD: Scarecrow, p. 154.
  50. ↑ Richard G, Hovannisian. "The Armenian Question in the Ottoman Empire": The Armenian Genocide in Perspective. Armenian Studies. p. 220. ISBN 978-0-88738-636-7. 
  51. ↑ "Fifty Thousand Orphans made So by the Turkish Massacres of Armenians", The نیویورک تایمز, December 18, 1896, The number of Armenian children under twelve years of age made orphans by the massacres of 1895 is estimated by the missionaries at 50.000 .
  52. ↑ Angold, Michael (2006), O’Mahony, Anthony, ed., Cambridge History of Christianity, 5. Eastern Christianity, Cambridge University Press, p. 512, ISBN 978-0-521-81113-2 .
  53. ↑ کتاب:شواهد و مدارک انکارناپذیر (اسناد اطریشی پیرامون قتل‌عام ارمنیان در سال ۱۹۱۵)، نویسنده:آرتم اوهانجانیان.
  54. ↑ Raymond H. Kévorkian, "The Cilician Massacres, April 1909" in Armenian Cilicia, eds. Richard G. Hovannisian and Simon Payaslian. UCLA Armenian History and Culture Series: Historic Armenian Cities and Provinces, 7. Costa Mesa, California: Mazda Publishers, 2008, pp. 339-69.
  55. ↑ Adalian, Rouben Paul (2012). "The Armenian Genocide". In Totten, Samuel; Parsons, William S. Century of Genocide. Routledge. pp. 117–56. ISBN 978-0-415-87191-4  ва en. Retrieved 28 August 2013.
  56. ↑ David Gaunt, "The Assyrian Genocide of 1915", Assyrian Genocide Research Center, 2009
  57. ↑ Assyrian Genocide. seyfocenter.com.
  58. ↑ Encyclopædia Britannica: Armenian Genocide
  59. ↑ New Outlook, Volume 111 edited by Alfred Emanuel Smith, page.800
  60. ↑ Balakian, Peter (2004). The Burning Tigris: The Armenian Genocide and America's Response. New York: HarperCollins. p. 61. ISBN 0-06-055870-9  ва en.
  61. ↑ "That's How It Was Narrated by Eitan Belkind, member of the NILI". genocide-museum.am.
  62. ↑ McClure, S. S. (1917), Obstacles to peace, Boston and New York: Houghton Mifflin company, p. 400-401 .
  63. ↑ Davis, Leslie A.. "The Slaughterhouse Province: An American Diplomat's Report on the Armenian Genocide of 1915-1917." Originally published: New York: Aristide D. Caratzas, 1988, 224 pages. ISBN 0-89241-458-8  ва en
  64. ↑ halep valisi celal in anilari,vakit,12 kanunuevvel 1918
  65. ↑ American Committee for Armenian and Syrian Relief "Latest news concerning the Armenian and Syrian sufferers, May 24, 1916." Originally published: 1916
  66. ↑ Hovannisian, Richard (2003). The Armenian Genocide and International Law. pp. 146–153. ISBN 978-1-4128-2767-6  ва en. Retrieved June 19, 2010.
  67. ↑ حسین میر محمد صادقی، حقوق جزای بین‌الملل، مجموعه مقالات صفحه ۱۳۰ و ۱۳۱
  68. ↑ سامانتا پاور(۱۳۸۵)، معضلی برخاسته از جهنم: آمریکا و سده‌ها نسل‌کشی‌ها، ترجمه مارینا بنیاتیان، تهران: نشر چشمه، صفحه:۴۷–۴۸
  69. ↑ مبارزه با سخنان تنفرآمیز در رسانه‌های ترکیه
  70. ↑ Rendel, G. W. Foreign Office Memorandum on Turkish Massacres and Persecutions of Minorities since the Armistice. 20 مارس1922.
  71. ↑ Armenia on the Road to Independence, 1918,by:Richard G. Hovannisian,Published by University of California Press, 1967.p:195
  72. ↑ Gotthard Jäschke. "Ein Amerikanisches Mandat Für Die Türkei ?." -Publication Year: 1963. p:222
  73. ↑ Isabel V. Hull. "Absolute Destruction: Military Culture and the Practices of War in Imperial." - Cornell University Press.p:280-281
  74. ↑ Stefanos Yerasimos. "Kurtuluş Savaşı'nda Türk-Sovyet İlişkileri 1917-1923." -Yayın Tarihi:2000-11-01.p:292
  75. ↑ Ervand Kazarovich Sarkisi︠a︡n, Ervand Ghazari Sargsyan, Ruben G. Sahakian. "Vital issues in modern Armenian history: a documented exposé of misrepresentations in Turkish historiography." -Watertown, Mass. : Armenian Studies, 1965.p:56/66
  76. ↑ سازمان اسناد ملی ایران ۸–۲۲۹۳۰۰۳۶۷۷
  77. ↑ . عبدالحمید دوم، خاطرات سلطان عبدالحمید دوم، به کوشش عصمت بوزداغ، ترجمه داود وفایی و حجت‌الله جودکی. صفحهٔ ۱۰۶
  78. ↑ رفعت مولان زاده، زوایای تاریک انقلاب عثمانی، ایروان، ۱۹۹۰
  79. ↑ رضا علی دیوان بیگی، سفر مهاجرت در نخستین جنگ جهانی، صفحه ۱۲۸–۱۲۹
  80. ↑ 80.0 80.1 Хатои ёдкард: Барчасби <ref> ғайримиҷоз; матне барои ёдкардҳо бо номи Taner Akçam,From Empire to Republic ворид нашудааст
  81. ↑ Hasan fehmi bey,from a speech given at secret session of the tbmm on 17 tesrinievveil 1336,October 1920,tbmm gizli celse zabitlari,vol.1.ankara 1985,p177
  82. ↑ در هفدهم نشریه الو ۱۳۳۶ اکتبر ۱۹۲۰ Tbmm سخنرانی حسن فهمی بی در جلسه محرمانه
  83. ↑ 30 Jahre Dienst im Orient. Bund Schweizer Armenierfreunde (BSA), 1931,Jakob Künzler
  84. ↑ Lepsius,der todesgang,p.36
  85. ↑ German documents "REPORT OF WANGENHEIM, GERMAN AMBASSADOR IN THE OTTOMAN EMPIRE TO THE REICHSKANZLER BEHTMANN-HOLLWEG." Originally published: JUNE 17, 1915
  86. ↑ 86.0 86.1 86.2 Хатои ёдкард: Барчасби <ref> ғайримиҷоз; матне барои ёдкардҳо бо номи Taner Akçam ворид нашудааст
  87. ↑ 87.0 87.1 87.2 Хатои ёдкард: Барчасби <ref> ғайримиҷоз; матне барои ёдкардҳо бо номи Aida Alayarian ворид нашудааст
  88. ↑ 88.0 88.1 Хатои ёдкард: Барчасби <ref> ғайримиҷоз; матне барои ёдкардҳо бо номи Wolfgang Gust ворид нашудааст
  89. ↑ انتشار دو سند مهم در خصوص نسل‌کشی ارمنیان، ترجمه ایساک یونانسیان، آلیک، یکشنبه، ۲۶ شهریور ۱۳۹۶.
  90. ↑ vakit,alemdar and ikdam,اظهارات وزیر داخله در نوزدهم مارس 1919 منتشر شد
  91. ↑ Türk İnkılabı Tarihi (1940-67, 10 kitap, 3 cilt)
  92. ↑ Johannes lepsius,bericht uber die lage des armenichen volkes in der turkey,Potsdam,1916.5.p,298-303
  93. ↑ Шаблон:یادکرد وب
  94. ↑ Gazzar. Local Armenians Proud 'Orphan Rug' will be displayed at White House Visitor Center (23 October 2014).
  95. ↑ Шаблон:یادکرد کتاب
  96. ↑ The Poetics of Remembrance: Facing The Armenian Genocide,By Hakan Topal New York, NY, USA,April 21, 2015
  97. ↑ Baydar, Yavuz. Facing Turkey's Past: Struma and 1915. Проверено 24 май 2013.
  98. ↑ Hasan Cemal, Grandson of Cemal Pasha, Apoligizes for the Genocide (6 April 2011). Проверено 25 май 2013.
  99. ↑ Turkey's Gul Deems Shameful The Dismissal of Journalist That Wrote Book About Armenian Genocide (3 April 2013). Проверено 25 май 2013. «Cemal had visited Armenian capital city Yerevan's Genocide Memorial in 2008 and apologized to the Armenians for the genocide.».
  100. ↑ Шаблон:یادکرد وب
  101. ↑ Turkish Professor ready to acknowledge Turks' guilt for Armenian Genocide,Legal Professor Mithat Sancar delivered a statement at Ankara-hosted Hate Crimes international conference.
  102. ↑ GERMANY PROTESTED ARMENIAN MASSACRES; Dr. Barton Quotes Embassy Note to Turkish Government Presented Last August. nytimes.com.
  103. ↑ Los Angeles Examiner, Kemal Promises More Hangings of Political Antagonists in Turkey. 1 August 1926
  104. ↑ Mustafa Kemal Atatürk (1881-1938). greek-genocide.net.
  105. ↑ بخش‌هایی از روایت محمدعلی جمال‌زاده از سفر خود است که در کتاب «سرگذشت و کار جمال‌زاده» به چاپ رسیده‌است؛ وی همچنین مشاهدات خود را با عنوان «مشاهدات شخصی من در جنگ جهانی اول» در خرداد ۱۳۵۰ شمسی در ژنو، به رشته تحریر درآورده است.
  106. ↑ یحیی دولت‌آبادی، حیات یحیی، جلد چهارم، صفحه ۱۷–۱۹
  107. ↑ journal de geneve,ix.1915,p.18
  108. ↑ 108.0 108.1 108.2 108.3 71 Which countries, organization etc. have recognized the 1915 Genocide?. "cooperation with Union of Armenian Associations in Sweden." - QUESTIONS & ANSWERS: RECOGNITIONe.
  109. ↑ Resolutions, Laws, and Declarations. "Armenian National Institute." - View a list of countries recognizing the Armenian Genocide.
  110. ↑ Council of Europe Parliamentary Assembly Written Declaration No. 320 – Recognition of the Armenian Genocide. شورای اروپا. 2 июни 2016 санҷида шуд.
  111. ↑ European Alliance of YMCAs. armenian-genocide.org. 2 июни 2016 санҷида шуд.
  112. ↑ Mercosur Parliament condemned the Armenian Genocide. mercopress.com.
  113. ↑ World Council of Churches. armenian-genocide.org.
  114. ↑ Latin American Parliament, August 1, 2015. Prensaarmenia.com.ar (August 1, 2015).
  115. ↑ European Green Party. Armeniangenocide100.org. 2 июни 2016 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал ۲۸ مه ۲۰۱۶.
  116. ↑ Ayse Nur Zarakolu. independent.co.uk.
  117. ↑ Human Rights Association of Turkey, Istanbul Branch. armenian-genocide.org.
Баргирифта аз "https://tg.wikipedia.org/w/index.php?title=Корбар:Parsehos/Наслкушии_арманиҳо&oldid=1346071"