Rybnik

	Rybńik
	; Rynek w Rybńiku
Wapyn miasta	Fana miasta
Państwo	Polska
Historycznŏ krajina	Ślůnsk
Wojewůdztwo	ślůnske wojewůdztwo
Krys	mjasto z prawami krysu
Prawa miejskie	przed 1308
Prezydynt	Piotr Kuczera (2024)
Wiyrchnia	148,4 km²
Wielość miyszkańcōw (2023); - wielość; - tyngość	; 131 323 ; 896 os./km²
Pocztowy kod	44-200
Rejestracyjnŏ tabula	SR, IR
	Galeryjŏ zdjyńć a grafik w Wikimedia Commons
	Zajta internetowŏ

Spůłrzyndne: 50°05'44" N 18°32'31" E50.0955556 18.5419444 (Rybnik)

Rybńik je mjasto we połedńowyj Polsce, we ślůnskim wojewůdztwje, kole 20 km uod grańice z Czeskům Republikům. Je mjastym z prawami krysu a tyż śydźibům władze rybńickigo krysu. Mjyszko sam 136 tyśyncy ludźi (2021) a społym z mjastami Żory, Jastrzymbje, Wodźisłůw a inkszymi tworzi půłmilijůnowo aglůmeracyjo (uob. Rybńicki Wůnglowy Uokryng), co jeji przedugszyńym na połedńu je uostrawsko, a na půłnocy katowsko aglůmeracyjo (GOP). Leży na teryńe historycznego Gůrnego Ślůnska przi zestůmpjyńu rzyk Rudy i Nacyny. Podug geomorfologicznego potajlowańo je położůny na Rybńickij Plaće, co je czynśćům Ślůnskij Wyżyny. Przi cynzuśe we 2011 zadeklarowało 27% mjyszkańcůw Rybńika i 41,5% mjyszkańcůw rybńickigo krysu ślůnsko norodowość.

Historyjo

Mjano mjasta pochodźi uod staroślůnskigo słowa rybńik (inakszy: stow). Uůnego downo historyjo je skuplowano ze rybjorstwym, w uokolicy była przůdźij śyła stowůw. Przipůmino to aji rybńicki wapyn: uobrozek ryby na modrym szildźe. Mjasto założyli na przełůmje XIII a XIV stolyćo podle magdeburskigo prawa wele dowńijszyj rybjorskij uosady. Pjyrszo pisano zmjanka uo ńim pochodźi z roku 1308.

Rybńik bůł uod swojich zaczůntkůw tajlům Raćiborskigo Kśynstwa. Do roku 1336 w ńim regyrowała ślůnsko lyńijo Pjastůw, ńyskorzij Przemyślidy; jednego czasu było tyż skuplowane z Uopawskim Kśynstwym (1336–1377). Ôd roku 1327, kej Leszek Raćiborski słożůł cuzamyn ze inkszymi ślůnskimi kśůnżyntami lynny hołd Janowi Luksemburskimu, noleżoł tyn land pod Źymje Czeskij Korůny. W roku 1352 powstało Rybńicke Sztandowe Państwo, kere nojdużyj przinoleżało familijům Lobkowicůw (1557–1682) a Wyngerskich (1682–1788). Po pjyrszyj ślůnskij wojńe przegranyj uod Habsburgůw w 1742 Rybńik śe społym ze wjynkszośćům Ślůnska stoł tajlům pruskigo sztatu. W 1788 było Rybńicke Sztandowe Państwo przedane przimo pruskimu krůlowi Fridrichowi Wilymowi II.

W 1818 śe Rybńik stoł śydźibům krysu. Podle Topograficznego uopisańo Ślůnska z roku 1865 mjoł 3169 mjyszkańcůw, z tego 58% godało w důma po mjymjecku, a 42% po polsku (abo ślůnsku). Wjelki przełům w historyji do tego czasu prowincyjůnalnego mjasteczka a bauerskigo regijůnu nastoł po wybudowańu ajzynbanowyj sztreki (1855) a skirz rozwoju industryje we drugij połowje XIX stolyćo. W 1890 staro hamerńa w Paruszowcu – założůno jeszcze uod Wyngerskich – była przebudowano na moderno huta Silesia, co śe ńyskorzij stała sławno skuli produkcyje gorkůw, bechrůw i inkszych statkůw. W 1880 Jakob Müller zuůnaczůł w cyntrum Rybńika browarńa, a w 1899 powstała fabryka maszin do grubůw ńyskorzij znůmo pod mjanym Ryfama. Wůngle fedrowali na srogo skala uod roku 1896 w Chwałowicach (Donnersmarck-Grube, ńyskorzij KWK Chwałowice) a Ńydobczycach (Römer-Grube, ńyskorzij KWK Rymer), potym tyż uod roku 1916 w Boguszowicach (Blücher-Schächte, ńyskorzij KWK Jankowice). W 1886 uotwarli ansztalt do psychiczńe ńymocnych, dlo kerego bůł postawjůny wjelki kůmpleks neogotyckich budůnkůw na půłnoc uod cyntrum mjasta.

Za gůrnoślůnskigo absztimůngu po pjyrszyj śwjatowyj wojńe 71% mjyszkańcůw Rybńika zawelowało za tym, coby uostać w Mjymcach, ale mjasto tak by tak przikuplowali w 1922 ku Polsce (w rybńickym kryśe za Polskům było 65% welujůncych). Rybńicki krys bůł mjyndzy wojnami jednym z dźewjyńću krysůw autůnomicznego ślůnskigo wojewůdztwa. Grańica sztatůw przebjegała yno pora kilometrůw na půłnocny zachůd uod mjasta, teroźńo dźelńica Stodoły już była mjymjecko. Po drugij śwjatowyj wojńe Rybńik zaś przipod Polsce, teroz choby tajla ślůnsko-důmbrowskigo/katowskigo wojewůdztwa.

Spůczesne grańice Rybńika sům efektym admińistracyjnych půmjan we 70. latach XX wjeku. Mjyndzy rokym 1973 a 1977 przikuplowali ku ńymu 13 gmin, w tym Chwałowice, Boguszowice a Ńydobczyce, co uod 50. lot były uodrymbnymi mjastami. Prziłůnczyńe tych wszyskich mjast, zidlůngůw a dźedźin spowodowało wartke zwjynkszyńe liczby mjyszkańcůw: ze 43 tyśyncy w roku 1970 na 122 tyśůnce w roku 1980. Tyż we 70. latach wybudowali w Rybńiku elektrowńa, a skirz ńij powstało Rybńicke Jeźoro na rzyce Rudźe. Ekůnůmiczno transformacyjo po 1989 była prziczynům upodku śyły przedśymbjorstw we industryjalnym mjeśće na czele ze hutům Silesia, kero zawarli w 1998. Do dźiśo fůngujům gruby KWK Jankowice a KWK Chwałowice, jak tyż Ryfama przedano w 2010 spůłce Kopex Machinery.

Zabytki a turystyczne atrakcyje

Zabudowa we cyntrum mjasta:
- klasycystyczny Stary Rathaus na Rynku z 1822 roku, teroz Mjejske Muzeum; a moderńistyczny Nowy Rathaus z 1928 roku;
- publiczne budůnki w neogotyckim stylu: downy lazaryt Julius (1869) z kaplicům św. Juljusza (1894); starostwo (1884); głowno poczta (1905); Grundszula nůmero 9 – downo gimnazyjo (1910);
- kośćoły: farny Matki Boskij Bolesnyj (1797–1801); Na Gůrce – pjyrszy gotycki farny kośćůł przebudowany po roku 1797 na kierchowowo kaplica, obtoczo go park św. Jana Sarkandra na placu downego kerchofa; wańelicki przebudowany w 1791 ze zůmeckigo magazynu necůw do ryb;
- Krysowy Gyricht – klasycystyczny budůnek z roku 1789 zbudowany na placu downego rybńickigo zůmku;
Bazylika św. Antůna z Padwy – nojwyższy kośćůł Gůrnego Ślůnska ze dwjyma 95-metrowymi wjeżami zbudowany w neogotyckim stylu mjyndzy rokami 1903 a 1906;
Ansztalt do psychiczńe ńymocnych – neogotycki kůmpleks z roku 1886 na půłnoc uod cyntrum mjasta;
Gruba Ignacy w peryferyjnyj dźelńicy Ńywjadům – uotwarto w 1792, uod 1999 bergmański skanzyn;
Kolůńije familokůw z przełůmu XIX a XX stolyćo w dźelńicach Paruszowjec, Chwałowice a Boguszowice;
Rybńicke Jeźoro – sztuczny wodny areał uo powjyrchńi 4,5 km², co powstoł we 70. latach XX wjeku społym ze elektrowńům choby zdrzůdło wody do chłodzyńo turbin; suży tyż rekreacyjnym cylům, żeglorski sezůn sam two uod kwjytńa do paźdźyrńika;
Przirodńiczo-landszaftowy kůmpleks Cysterske Kůmpozycyje Wjelkich Rud – kůmpleks lasůw uo powjyrchńi 493,87 km², co śe roztopjyrzo na půłnoc i zachůd uod Rybńika, a na uůnego wyglůnd mjała bez stolyća ajnflus dźałalność cysterskigo klosztora Rudy (kole 10 km na půłnocny zachůd uod mjasta);

Transport

Z Rybńika dźiśo jeżdżům cugi we sztyrech rychtůnkach: Katowice, Bogumin, Raćibůrz a Pszczyna/Bjylsko-Bjoło. Na teryńe mjasta fůnguje uoźym banhofůw a banowych halteszteli. Na głownym banhofje Rybńik śe zatrzimujům aji mjyndzynorodowe sznelcugi do Pragi, Wjedńa, Warszawy a Budapesztu.

W Rybńiku je nojwjyncyj růndůw w cołkij Polsce: do roku 2022 ich zbudowali 44. Na schůd uod mjasta kludźi autobana A1, keryj kůntynuacyjům je czesko autobana D1.

Miejsko kůmuńikacyjo tworzi 41 lyńiji KMR Rybńik. Jeżdzům sam tyż ńykere autobusy MZK Jastrzymbje.