Košarka

Košarka

Majkl Džordan prilikom zakucavanja 1987. godine
Najviše upravno telo	FIBA
Prvi put igrano	December 21, 1891; pre 129. godina. Springfild (Masačusets)
Karakteristike
Kontakt	Da, ograničeno
Članovi tima	12 igrača po timu - po 5 na terenu
Mešani pol	Da, odvojena takmičenja
Tip	U zatvorenoj dvorani
Oprema	Košarkaška lopta
mesto	Košarkaška dvorana
Prisustvo
Zemlja ili  region	Širom sveta
Olimpijada	Da, od 1936. godine[1]
Paraolimpijade	Da[2]

Košarka je vrsta timskog sporta, koji uglavnom čine dva tima od po pet igrača, koji se takmiče jedan protiv drugog na terenu pravougaonog oblika. Glavni cilj je postizanje što više poena, što se ostvaruje ubacivanjem lopte u koš, pritom pokušavajući da protivnički tim postigne što manje poena.

Prečnik košarkaške lopte je 24 centimetra, a prečnik obruča skoro duplo više, 46 centimetara. Koš je vredan jedan poen prilikom šutiranja slobodnih bacanja, dva poena prilikom šutiranja unutar linije tri poena, i tri poena ukoliko se šutira izvan linije tri poena.

Pobjeđuje tim koji na kraju utakmice postigne najviše poena, ukoliko je na kraju regularnog dela rezultat izjednačen, igraju se produžeci.

Tokom vremena košarka je razvila uobičajene tehnike šutiranja, dodavanja i vođenja lopte, kao i pozicije igrača i napadački i odbrambeni mehanizam. Dok se uobičajena takmičarska košarka odvija pod strogim i tačno određenim pravilima, razne varijacije košarke učinile su košarku bližu igračima i s manjim brojem pravila. Košarka je jedan od najgledanijih sportova na svetu.

Dok je takmičarska košarka isključivo dvoranski sport koji se odvija na terenu za košarku, manje regulisane vrste košarke mogu se igrati i kao spoljni sport na podlogama različitim od parketa, koji je standard za takmičarsku košarku.

Početkom decembra 1891, Džejms Nejsmit, kanadski lekar na Univerzitetu Makgil i profesor fizičkog vaspitanja na Koledžu Springfild, osmislio je novu igru na zatvorenom terenu koja bi služila za održavanje kondicije učenika tokom dugih zima. Odbacio je mnoge predložene igre s objašnjenjem da su pregrube ili nepotpune, i na kraju je modifikovao dečju igru Patka na kamenu, prilagodio je nekoliko sportova u jednu celinu i napisao je jednostavna pravila. Koš je stavio na visinu od 3,05 m. Taj koš se razlikovao od današnjeg po tome što je imao čvrsto dno, dok današnji koševi imaju mrežicu koja propušta loptu. Dok su koševi imali čvrsto dno, svaki put nakon postignutoga koša lopte su se morale izbijati iz koša. Nejsmitova nova igra bila je vrlo slična rukometu koji je nastao otprilike u isto vreme kao i košarka, krajem 19. veka.

Ženska košarka počela je 1894. kada je Senda Berenson, profesorka fizičkog vaspitanja prilagodila Nejsmitova pravila ženama. Prva službena košarkaška utakmica održana je 20. januara 1892. u dvorani Gimnazije Udruženja mladih hrišćana. Igralo se s devet igrača na terenu upola kraćem nego današnji NBA teren. Originalni naziv košarke na engleskom je basketball, a složenica je od reči basket – koš i ball – lopta. Ime je Nejsmitu predložio jedan od njegovih učenika. Igra je bila popularna od samog početka.

Prvi igrači košarke bili su studenti Gimnazije Udruženja mladih hrišćana. Kasnije igra se proširila na čitav SAD i Kanadu. Do 1896. godine postojale su i brojne ženske košarkaške ekipe, no poprilično gruba pravila i brojna publika odvratila su košarku od primarnog cilja Udruženja mladih hrišćana, igre koja pomaže studentima da ostanu u formi. No, uprkos tome, pre Prvog svetskog rata uspostavili su se brojni amaterski savezi s amaterskim klubovima, i to u SAD.

Košarka se prvo igrala s fudbalskom loptom. Prve lopte izrađene isključivo za košarku bile su smeđe, što je bila uobičajena boja sve do pedesetih 20. veka kada je Pol Toni Hinkl, u potrazi za loptom koja bi bila uočljivija, u upotrebu uveo narandžastu loptu, koja je i danas standardna.

Vođenje ili odbacivanje lopte od podloge (engleski: dribling), nije bilo predviđeno prvim pravilima. Predviđeno je bilo samo dodavanje lopte između saigrača odbacivanjem lopte od podloge. Dodavanje lopte bio je prvi primer kretanja lopte. Vođenje je postepeno našlo put do košarke i postao dozvoljen, međutim, nije se previše koristio zbog nepravilnog oblika tadašnjih lopti i njihovog nepravilnog odskoka. Tek je sredinom pedesetih vođenje postalo popularna metoda baratanja loptom, što je bilo uslovljeno poboljšanjem njenih svojstava za što je zaslužan Pol Toni Hinkl.

Košarka, netbol, odbojka i lakros jedini su sportovi s loptom izmišljeni od strane država Severne Amerike. Druge igre poput bejzbola i kanadskog fudbala izmislili su Evropljani, Azijci ili Afrikanci.

Džejms Nejsmit i Senda Berenson su imali presudnu ulogu u nastanku univerzitetske košarke. Nejsmit je bio trener Univerziteta Kanzasa šest godina pre prepuštanja mesta treneru Fogu Alenu. Nejsmitov učenik Amos Alonso Stag predstavio je košarku Univerzitetu Čikaga, dok je Adolf Rap, Nejsmitov student u Kanzasu, ostvario izvrsne uspehe sa Univerzitetom Kentakija. Univerzitet Kalifornije i Škola Mis Hed su 1892. odigrale prvu žensku utakmicu između obrazovnih ustanova. Berensine brucoškinje su igrale protiv druge godine u prvoj ženskoj koledž utakmici na Smit koledžu 21. marta 1893. Iste godine su žene na koledžima Maunt Haliok i Sofi Njukom koledž (koji je trenirala Klara Gregori Ber) su počele da igraju košarku. Do 1895. košarka se proširila na koledžima i na druge savezne države SAD, uključujući Velesli, Vasar i Brin Maur. Prva međufakultetska utakmica za žene odigrana je 4. aprila 1896. između Stanforda i Berklija. Svaka ekipa se sastojala od devet igračica, a rezultat je bio 2-1 za Stanford. Nakon uspeha ženske sveučilišne košarke došlo je do uspostave brojnih muških klubova. Koledži, uključujući Univerzitet Čikaga, Kolumbija univerzitet, Dartmut koledž, Univerzitet Minesote, Američku mornaričku akademiju, Univerzitet Jute i Univerzitet Jejl su 1901. počeli da organizuju utakmice muškaraca. 1910. godine, česte nepravde na košarkaškim utakmicama su navele tadašnjeg američkog predsednika Teodora Ruzvelta da predloži formiranje izvršnog tela. Na taj način nastao je Međuuniverzitetski savez (IIA).

Broj ekipa je rastao tokom 1920-ih. Postojale su stotine muških ekipa u gradovima duž SAD, dok je organizacija bila na vrlo niskom nivou. Igrači su se stalno premeštali iz klubova, a mesta odigravanja utakmica bile su fabrike i zadimljene plesne dvorane. Ekipe poput Oridžinal Seltiksa i dva Afro-Američka tima Njujork Renesans Fajv i (još uvek postoje) Harlem Globtrotersi su igrali do 200 utakmica na svojim turnejama. Košarka kod žena bila je bolje organizovana. Kada je 1905. Nacionalni košarkaški savez SAD za žene objavio pravila, u njima se spominjao broj igrača koji je varirao od šest do devet i broj sudaca, kojih je obavezno moralo biti jedanaest. Međunarodna sportska federacija za žene uvrstila je 1924. godine košarku u svoje službene sportove. Amaterska atletska unija je organizovala prvo nacionalno prvenstvo u košarci za žene. Prvi najbolji ženski tim amaterske lige je izabran 1929. Ženska liga se proširila po celoj državi i proizvela je poznate sportistkinje kao što je Bejb Didrikson iz Golden Sajklonusa i Ameriken Red Heds tim koji se takmičio protiv muških timova i to po muškim pravilima. Do 1938. godine žene su promenile sistem, pa su počele igrati sa šest igračica na terenu od dve polovine, a ne tri, kako se do tada igralo. Prvi nacionalni turnir za muškarce, Nacionalno pozivno prvenstvo (NIT), održano je u Njujorku 1938. godine.

Univerzitetska košarka raspadala se zbog kockarskih skandala koji su je potresali između 1948. i 1951. Na desetine igrača je optuživano za nameštanje utakmica. Pošto je delimično bila dovedena u vezu sa prevarama, NIT je ustupio mesto NCAA.

Međunarodna košarkaška federacija (fr. Federation Internationale de Basketball Amateur) FIBA osnovana je 18. juna 1932. u Ženevi od predstavnika osam država: Argentine, Čehoslovačke, Grčke, Italije, Letonije, Portugalije, Rumunije i Švajcarske. U to vreme, organizacija se brinula samo o amaterskim igračima.

Košarka je prvi put uvrštena na Letnje olimpijske igre 1936, iako je demonstrativni turnir održan još 1904. Na ovim takmičenjima su uglavnom dominirale Sjedinjene Države, koje nisu osvojile samo četiri olimpijska turnira, a prvi poraz je bio u kontroverznoj finalnoj utakmici protiv Sovjetskog Saveza na Olimpijskim igrama 1972. u Minhenu. Prvo Svetsko prvenstvo u košarci za muškarce je održano u Argentini. Tri godine kasnije, prvo Svetsko prvenstvo u košarci za žene je održano u Čileu. Ženska košarka je uvrštena na Olimpijske igre 1976., sa timovima Brazila i Australije koje su bili najveći rivali Sjedinjenim Američkim Državama.

FIBA je 1989. odbacila razliku između amaterskih i profesionalnih košarkaša, a 1992. profesionalni igrači su prvi put igrali na Olimpijskim igrama. Dominacija SAD se nastavila sa predstavljanjem njihovog Tima snova. Međutim, sa razvojem košarke u drugim državama, ostali nacionalni timovi su počeli da pobeđuju Sjedinjene Države. Tim koji se sastojao od isključivo NBA igrača je završio kao šesti na Svetskom prvenstvu 2002. u Indijanapolisu iza Jugoslavije, Argentine, Nemačke, Novog Zelanda i Španije. Na Olimpijskim igrama 2004. u Atini, tim Sjedinjenih Država sastavljen od profesionalnih igrača je pretrpeo prvi poraz na Olimpijskim igrama, izgubivši od Portorika i Litvanije u utakmicama po grupi. Na kraju je ovaj tim osvojio bronzanu medalju, iza Argentine i Italije.

Košarkaški turniri se širom sveta održavaju za dečake i devojčice svih uzrasta. Globalna popularnost ovog sporta odražava se kroz nacionalnosti igrača koji igraju u NBA ligi. Vlade Divac, jedan od pripadnika prvog talasa neameričkih igrača, i Predrag Stojaković, dvostruki pobednik u šutiranju trojki su iz Srbije, Stiv Neš, koji je osvojio nagradu za najkorisnijeg igrača u NBA ligi je Kanađanin; Kobe Brajant je Amerikanac, ali je odrastao u Italiji; zvezda Dalas Maveriksa Dirk Novicki je Nemac, a zvezda Los Anđeles Lejkersa Pau Gasol je iz Španije. San Antonio Sparsi u svojoj ekipi imaju Tima Dankana sa Američkih Devičanskih Ostrva (Dankan igra za SAD, pošto Devičanska Ostrva nemaju košarkaški tim za međunarodna takmičenja), Emanuel Đinobili je iz Argentine (kao i igrač Čikago Bulsa Andres Noćioni), a Toni Parker je iz Francuske.

Najbolji timovi sa dva poslednja Svetska prvenstva održana 2002. u Indijanapolisu i 2006. u Japanu, jednako dramatično pokazuju globalizaciju igre. Samo jedan član ova dva tima je Amerikanac, a to je Karmelo Entoni. U timu iz 2002. su bili Novicki, Đinobili, Stojaković, Jao Ming iz Kine i Pero Kameron iz Novog Zelanda. Đinobili je takođe bio i u timu i 2006, a ostali su Entoni, Gasol i Horhe Garbahosa iz Španije i Teodoros Papalukas iz Grčke. Jedini igrači iz ova dva tima koji nikada nisu igrali u NBA su Kameron i Papalukas.

Prvu košarkašku loptu u Srbiju doneo je 1923. godine iz Amerike Vilijam Viland, predstavnik dobrotvorne organizacije „Vojska spasa“. Viland je u Beograd stigao sa zadatkom da učitelje, nastavnike i profesore beogradskih škola upozna sa zvaničnim pravilima košarkaške igre. U pratnji gosta iz Amerike, u službi prevodioca, bila je Dragica Popović iz Crvenog krsta Beograda.

Domaćini su bili izuzetno zainteresovani za ovu posetu. Seminarima g-dina Vilanda prisustvovao je veliki broj znatiželjnika, koji su želeli da se upoznaju sa njima do tada potpuno nepoznatom igrom.

U znak velike pažnje i posebnog prijateljstva, Viland je g-đi Popović, koja ga je pratila tokom njegove kratke posete Srbiji, poklonio košarkašku loptu. Prema svim istorijskim svedočanstvima, to je bila i prva košarkaška lopta koja se pojavila u Srbiji.

Prva kompletna pravila košarkaške igre štampana su u Beogradu 1924.

Zanimljivost o početku košarke u Srbiji koja je objavljena u dnevnom listu "Politika" od 18. aprila 1923. u rubrici „Sport":^[3]

Basket-bal u Beogradu — Sportski Klub Jugoslavija zasnovao je odeljak za veoma popularnu igru Basket-bal. Uvereni smo da će ova lepa igra steći mnogo pristalica među ljubiteljima lakih i gracioznih sportova, za koje nisu potrebne naročite atletske sposobnosti. Ova igra, u kojoj nema surovosti, veoma je zgodna za nežnu decu i ženskinje...

Međutim, još i 1935. "Politika" svrstava "basketbal" među sportove za koje se kod nas "skoro i ne zna".^[4]

Košarka se igra rekreativno i takmičarski. Pravila za rekreativnu košarku nisu tako stroga i često su lokalno određena. Takmičarska pravila su stroga pravila i ona su međunarodna i NBA pravila. Košarkaška pravila, koja obuhvataju dimenzije igrališta, koševa, lopte, dresove, regularnost i trajanje igre... štite i obezbeđuju delegirane sudije. Košarka na takmičarskom nivou zahteva više uslova: sat, tablu za ispisivanje rezultata, alternativne strelice poseda, i operativni sistem na konstrukciji koša sa sirenom.

Regularni košarkaški teren, igralište po pravilima Međunarodne košarkaške federacije ima mere 28x15 m, a u NBA 29x15 m. Većina terena ima parket izrađen od drveta. Čelični koš sa tablom, mrežom i obručem koji visi 1,2 metra unutar terena po sredini, sa visinom gornjeg obruča od 3,05 m. Ove mere skoro su identične u svim ligama na svetu. Linija za 3 poena u međunarodnoj košarci je 6.75, a u NBA je 7,24 metra. Dok dimenzije terena ili table na košu mogu varirati bez preteranog učinka, vrlo je važno da obruč bude na tačnoj visini od 3,05 m. Čak i malo odstojanje od nekoliko centimetara, pa čak i milimetara, može imati veliki učinak na uspešnost šuteva.

Igrači su uniformisani i svi iz istog tima nose jednako dizajnirane dresove istih boja.

Standardni dres se sastoji od donjeg dela i majice bez rukava. Svaki igrač je, i na prsima i na leđima, na svom dresu, označen vidljivim, jedinstvenim brojem, različitim od svih brojeva saigrača. Profesionalni košarkaši koriste specijalnu obuću sa visokim đonom koji osiguravaju dodatnu potporu petama. Osim broja, na majicama se nalaze i imena kluba, igrača i sponzora.

Na terenu u igri sme biti pet igrača jedne ekipe u isto vreme. Timovi smeju imati maksimalno devet zamena. Zamene se mogu obavljati neograničeno, ali samo kad je sat zaustavljen, tj. kad igra nije aktivna. Ekipe imaju trenera, koji najčešće razvija taktiku i strategiju, i ostalo osoblje koje takođe aktivno učestvuje, ali izvan terena (doktori, pomoćni treneri, statističari).

Utakmica se igra po četiri četvrtine od deset (međunarodna košarka) ili dvanaest minuta (NBA). Na fakultetima se igraju dva poluvremena od 20 minuta, dok većina koledža igra četiri četvrtine od deset minuta. Veliki odmor nakon dve četvrtine traje petnaest minuta, a odmor između dve četvrtine traje dva minuta. Ako je igra neodlučena nakon četiri četvrtine igra se jedan produžetak od pet minuta. Ako je nakon jednog produžetka utakmica i dalje neodlučena, produžeci se nastavljaju dok se ne dobije pobednik. Ekipe menjaju koševe (strane) nakon odigrane dve četvrtine. Sat se pomiče dok je lopta u igri; kad je lopta izvan granica ili nije u aktivnoj igri, sat se zaustavlja. Upravo zbog toga utakmice traju otprilike dva sata, mnogo više od predviđenih 40 (međunarodna košarka) ili 48 minuta (NBA).

Mere i trajanje napada najčešće variraju između turnira i organizacija; u ovom delu članka koriste se međunarodna i NBA pravila.

Broj tajm autova na utakmici ograničen je najčešće na šest. Traju po ne više od jedne minute, osim ako nije predviđeno da traju duže zbog televizijskog prenosa. Utakmicu kontrolišu sudije kojih je na jednoj utakmici četiri: glavni sudija, dva pomoćnika i jedan sudija za stolom, koji vodi brigu o broju postignutih koševa, ličnim greškama igrača, vremenu, strelcima i vremenu napada.

Izbačaj lopte iz ruke igrača ka obruču (košu) zove se udarac ili šut. Realizovani šutevi donose koševe. Koš je postignut kada lopta prođe kroz obruč sa pozicije iznad nivoa obruča. Svaki koš donosi 1, 2 ili 3 poena, u zavisnosti odakle dolazi i pod kojim uslovima je dat. Kada je koš postignut sa udaljenosti unutar označenog luka ispred protivničkog koša poluprečnika 6,75 m u Evropi, i 7,24 m u NBA, vredi 2 poena. Od 2010. i u Evropi luk preko koga se računaju 3 poena je pomeren na 7,24 m. Koš izvan toga luka vredi 3 poena. U prekidima igre, nastalim usled kršenja pravila igre, izvode se kaznena bacanja, koja se zovu slobodna bacanja, kojih, po jednom prekršaju, zavisno od uslova i težine prekršaja, može biti 1, 2, odnosno 3, pri čemu se svaki koš vrednuje jednim (1) poenom. Slobodno bacanje se izvodi iza linije udaljene od koša 4,5 m. Igračima je dozvoljeno da šutiraju slobodno bacanje i iza linije, ali unutar kruga. Nik van Eksel je izvodio slobodna bacanja metar iza linije.

Smisao igre je premašiti broj koševa (poena) protivničke ekipe ubacivanjem lopte kroz obruč protivničkog koša, a istovremeno sprečiti protivničku ekipu da ubaci loptu kroz branjeni, koš.

Razvojem košarkaške igre i taktike došlo je do kristalizacije košarkaških pozicija. Pošto je u jednom trenutku na parketu pet igrača svaki od njih je u skladu sa svojim osobinama zadužen za pojedine segmente igre. Tako su se razvile pozicije plejmejker (1), bek (2), krilo (3), krilni centar (4) i centar (5).

Lopta mora ostati unutar terena; ekipa koja poslednja dodirne loptu pre nego što ona dodirne graničnu liniju terena gubi posed nad loptom. Igrač koji se ne kreće, već stoji u jednoj poziciji s loptom u rukama, može premeštati samo jednu nogu, druga mora ostati statična u protivnom se sude koraci, kao i kada započne kretanje načinivši korak podizanjem obe noge bez udaranja lopte o podlogu. Lopta se saigraču dodaje, ili baca na koš, i sa jednom, i sa dve ruke; može se kotrljati; što je sve, takođe, definisano strogim pravilima. Loptom se kreće i dribla (izbegavanje protivničke odbrane) njenim tapkanjem o podlogu isključivo jednom rukom (vođenje) (Lopta se ne sme voditi niti njome driblati sa obema rukama, inače se sudi duplo vođenje). Ruka igrača ne sme biti ispod lopte dok dribla, inače se sudi nošena lopta. Ekipa koja ima posed lopte u napadačkom delu terena ne sme vratiti loptu u odbrambeni deo terena. Nije dozvoljeno tapkanje zatvorenom šakom. Ako igrač prekrši neko od ovih pravila dok je njegova ekipa u napadu, ekipa gubi loptu; ako se ekipa branila, vreme za napad se ponavlja od početka.

Postoje ograničenja koja se odnose na: vreme dozvoljeno da lopta u posedu neke ekipe pređe iz odbrambenog u napadački deo terena (osam sekundi); maksimalno dozvoljeno vreme koje može proći bez dodirivanja obruča loptom u posedu ekipe protivničkog koša (24 sekunde); držanje lopte bez driblanja (vođenja lopte) dok je igrač u posedu lopte (pet sekundi), i zadržavanje u reketu, mestu ispod koša (tri sekunde). Ova pravila su uvedena da nateraju ekipe na napad.

Igrač ne sme ometati šut protivničkog igrača dodirujući bilo koji deo konstrukcije koša, niti sme dirati loptu koja je u silaznoj putanji nakon upućenog šuta protivnika prema košu. Takođe igrač ne sme dirati loptu koja je na obruču (u NBA se ne sme dirati ni lopta koja je vertikalno iznad obruča). Ako neki igrač koji brani svoj koš prekrši ovo pravilo, koš se priznaje. Ako neki igrač šutira prema košu, a njegov saigrač prekrši neko od ovih pravila, napad se prekida, i lopta prelazi u posed ekipe koja se u tom napadu branila.

Telesni kontakt koji ometa igrača u igri nije dozvoljen. Pokušaj da se protivnik zaustavi kontaktom tela nije dozvoljen i naziva se prekršaj (faul). Igrači na kojima je prekršaj napravljen ili dobijaju loptu da je ubace sa strane, ili šutiraju izvestan broj puta, u zavisnosti od težine prekršaja (slobodno bacanje), slobodna bacanja takođe izvode igrači faulirani prilikom šuta, ili kada je ekipa koja je napravila prekršaj iskoristila bonus. Igraču koji je načinio faulove se dodeljuje lična greška.

Igraču ili treneru koji se nesportski ponaša, npr. agresivan razgovor i prigovor sudijskim odlukama, ili ako fizički napadne sudiju ili igrača, može se dodeliti tehnička greška. Kada se tehnička greška dodeli, protivničkoj ekipi se dodeljuju dva slobodna bacanja i posed lopte, iako i ovo pravilo varira između takmičenja.

Ponovljeni incidenti mogu rezultovati isključenjem. Prekršaj koji igrač napravi ometanjem igre i protivnika bez namere ometanja igre loptom, naziva se namerni prekršaj i kvalifikuje se kao težak prekršaj. Kada dođe do namernog prekršaja kazna je teža; sudija sme i isključiti krivca za prekršaj iz igre.

Ukoliko ekipa pređe dozvoljenih četiri prekršaja u periodu utakmice (četvrtini ili poluvremenu), protivničkoj ekipi dozvoljeno je izvođenje jednog ili dva slobodna bacanja, zavisno od pravila takmičenja, nakon svakoga idućeg prekršaja. Igraču koji napravi pet (međunarodna košarka) ili šest prekršaja (NBA), uključujući tehničke greške, nije dozvoljen nastavak utakmice, pa se isti igrač mora udaljiti sa terena. Kaže se da je igrač isključen.

U neformalnoj košarci praktično i nema pravila koja se poštuju; jedina obaveza je da neko od zainteresovanih ima loptu i da se nađe koš za igru. Ovako su nastale mnoge popularne igre, od kojih je najznačajnija "21", varijanta košarke koju igraju do 21 postignutog poena dva tima sa po tri igrača, bacajući na jedan koš. Kodifikacijom ove igre nastao je basket kao druga zvanična varijanta košarke pored igre pet-na-pet. Ostale popularne neformalne varijante uključuju "jedan-na-jedan", "put oko sveta" itd.

• Zvanični sajt Košarkaškog saveza Srbije
• „Zvanični sajt FIBA”. Arhivirano iz originala 04. 11. 1996. g. 
• NBA liga