Stoni Beograd

Na mađarskom jeziku Sekešfehervar naziv grada znači „Beli zamak sa prestolom”, što je često prevedeno i u nazivima grada na drugim jezicima: latinski Alba Regia, nemački Stuhlweißenburg, srpski Stoni Beograd, slovački Stoličný Belehrad, poljski Białogród Królewski. Naziv je vezan za drevnu istoriju grada, kada je on bio stara prestonica Ugarske.

Grad Sekešfehervar se nalazi u središnjem delu Mađarske, na svega 50 km zapadno od prestonice Budimpešte. Sa Budimpeštom je povezan dobrim saobraćajnim vezama (magistralna pruga Budimpešta — Zagreb — Jadran, savremeni auto-put M7).

Grad Sekešfehervar se nalazi u središnjem delu Panonske nizije i nema reku. Međutim, grad se nalazi na svega 15 km od jezera Balaton. Klima u gradu je umereno kontinentalna.

Na mestu Sekešfehervara postoje tragovi prvog naselja iz 5. veka p. n. e. U vreme starog rima ovde je postojalo naselje Gorsium, kao važno trgovište na raskrsnici puteva.

Po dolasku Mađara u Panoniju počinje mnogo važniji deo istorije Sekešfehervara. Ugarski vladar Geza osniva grad na ovom mestu 972. godine. Uskoro grad postaje prestonica Ugarske i krunidbeno mesto, sa prekidima sve do sredine 16. veka (najezda Turaka). U gradu je krunisano 43 mađarska vladara, a sahranjeno 15. Tako je 1385. godine doveden Karlo III iz Napulja, i za ugarskog kralja krunisan u Stonom Beogradu.

Godine 1543, nakon dugotrajne opsade, grad pada pod Osmanlije i dugo ostaje pogranični grad ka ugarskoj kneževini Erdelju (1541—1693). Grad je bio razoren, pa je obnovljen u skladu sa orijentalnim načelima. U 17. veku bio je ovo jedan tipični istočnjački grad sa puno džamija. Stojni Beograd je bio turski sandžak. Oktobra 1601. godine Turci gube Stoni Beograd, ali ga je 30. avgusta 1602. godine povratio prvi vezir Hasan-paša Piljar.^[1]

Godine 1688.^[2] Habzburgovci definitivno oslobađaju Sekešfehervar turske vlasti i grad već 1703. godine dobija gradska prava. Sa habzburškom vlašću vraćaju se i katolička crkva i mađarsko plemstvo. I pored toga u nekoliko narednih decenija grad je vio višenarodni i u njemu su živeli Mađari, Srbi, Nemci, Česi. Grad se u 18. veku brzo razvija i postaje važno kulturno, privredno i upravno središte.

Tokom Revolucije 1848—49. Sekešfehervar je imao značajnu ulogu, a nije značajno stradao. Međutim, posle Revolucije grad je izgubio značaj stare prestonice i svoju upravnu ulogu u državi. I pored toga Sekešfehervar se brzo privredno podiže i ubrzo dobija železničku vezu sa Budimpeštom. Takođe, u ovo vreme podignute su mnoge nove građevine, a grad se i brojčano povećavao.

Sekešfehervar je relativno mirno prošao kroz Prvi i Drugi svetski rat. Tokom druge polovine veka grad je ponovo doživeo razvoj i rast stanovništva (sa 42 hiljada posle rata na 100 hiljada početkom 90-ih godina). Tokom proteklih godina tranzicije, zbog povoljnog položaja na prometnom pravcu grad je imao manju krizu nego drugi gradovi u državi.

Po proceni iz 2017. u gradu je živelo 97.617 stanovnika.

U jesen 1526. godine Pavle Bakić se sav založio za Jovana Zapolju. Sa svojih 200 husara osvojio je „Stojni” Beograd. U njemu je Zapolja bio uskoro, 11. novembra na sazvanom zemaljskom saboru izabran i krunisan za ugarskog kralja. Srbi se pominju u drugoj polovini 1543. godine u Stonom Beogradu, u vreme kada je on pao pod tursku vlast. Kasnije se zna za trgovce Srbe, koji su se grupisali u tzv. Srpskoj varoši u gradu. Taj grad, nazivan Alba Regalis ili „Biograd Stoni” je privlačio dubrovačke preduzimljive trgovce. Srpska varoš traje pod Turcima, pominje se 1601—1602. kada posadu čine Srbi i Turci. Srbi su se razočarani na neizvestan život u pustarama, odlučili na očajnički korak i 1607. godine odvojili od hrišćanskih trupa, i vratili kod Turaka, u Stoni Beograd. Zna se za srpsko predgrađe i kasnije 1644. godine, kada je tu prošao turski putopisac Evlija Čelebija.^[3] Srpska narodna škola u Stonom Beogradu je počela rad još pod Turcima. Učitelj je plaćan iz crkvene kase. Bilo je to potrebno za rad budućih trgovaca i zanatlija. Devetnaesti po redu Pećki patrijarh Gavrilo, rođen u Stojnom-Beogradu, postradao je od Turaka — bio udavljen 30. avgusta 1659. godine.^[4] Sačuvana je izjava Srbina, Jovana Save iz Stonog Beograda, data marta 1683. godine, protiv samovolje komandanta barona Kristijana Jergera i njegovog maltretiranja tamošnjih Srba. Tu su se bunili vojnici, husari i hajduci (pešaci) Srbi i Mađari.

Manastir Stoni Beograd nalazio se severoistočno od Blatnog jezera i grada Vesprima, na jezeru Velenci.

Na osnovu diplome sa privilegijama koje je austrijski car Leopold I dao patrijarhu Čarnojeviću, naselili su se 1690. godine izbegli Srbi u Stoni Beograd, i druga mađarska mesta na severu. Car Leopold I je Srbima u Stonom Beogradu dao 1696. godine privilegije.^[5] Rakocijeve vojskovođe Boćan i Sekereš su tokom trajanja ustanka mnogo ratovali oko grada. Više puta su napadali i u njemu Srpsku varoš, kada je bilo mnogo poginulih Srba. Birov varoški Stanko Stipić pisao je 1712. godine pismo budimskom birovu o trgovačkim poslovima.

Prvobitna srpska crkva podignuta je u 17. veku. Druga po redu pravoslavna crkva u Stonom Beogradu, podignuta je 1723. godine, i bila posvećena prazniku Rođenje Sv. Jovana Krstitelja. Po novijem podatku građen je hram 1733—1734. godine. U varoš je došao 1725. godine pop Nikola Milovanović za paroha. Deset godina kasnije, 1735. godine tu dolazi na parohiju pop Andrej Subotić. Za izdržavanje srpske škole 1745. godine ta opština je izdvajala godišnje po 15 f.^[6] Matične knjige rođenih i venčanih se vode od 1751. godine, a ona umrlih od 1752. godine. Hram je ponovo građen do 1771. godine (crkveni brod), prethodno je toranj prizidan 1760. godine. Dobio je hram novi ikonostas 1776. godine, koji su oslikali Jovan Četirević Grabovan i Grigorije Popović. Templo je drvorezački rad Ferenca Horvata bildhauera iz Vesprema i Josifa Fijarčeka iz mesta. Unutrašnjost hrama zidne površine je živopisao 1772—1774. godine moler Teodor Simeonović Gruntović sa pomoćnikom Grigorijem Popovićem.^[7] U hramu je bilo slika — likova iz srpske istorije, poput Sv. Save, kralja Milutina, Stevana Dečanskog, Sv. Jovana despota.^[8]

Meštanin Đorđe Šagić je 1814. godine stigao u Ameriku, i on se smatra za prvog naseljenika Srbina u Novom svetu. Njegovo Amerikanizovano ime bilo je Georg Fišer, a 1829—1837. godine živeo je u gradu Hjustonu, u Teksasu, baveći se najviše trgovinom.^[9] Oko 1820. godine, po jednom svedočenju „U Stojnu-Beogradu beše još jaka srpska opština”.^[10] U beogradskoj parohiji 1826. godine su dva sveštenika: pop Manuil (Manojlo) Malešević paroh i pop Petar Antonović kapelan.^[11] Do 1848. godine dominiraju u gradu, na polju trgovine Srbi i Nemci; Jevreji će se tek pojaviti.

Po državnom šematizmu pravoslavnog klira u Ugarskoj, u Alba-Regia (Stonom Beogradu) je 1846. godine pravoslavna parohija sa 225 pravoslavnih duša. Pravoslavno parohijsko zvanje je osnovano 1723. godine a crkvene matrikule se vode od 1728. godine. Pri Svetojovanskom hramu paroh je bio 1846. godine pop Petar Hajdžan. Tu pripadaju kao parohijske filijale: Seregelj, Čakvar i Vesprem. Pri mesnoj crkvenoj opštini postoji od imetka jedna kuća koja se izdaje i od koje godišnje ima prihod od 300 f. Ta kuća se nudi zanatlijama i trgovcima stranim koji se tu žele nastaniti „na dar”. Takođe tu postoji i crkveni za siročad, kapital od 4000 f.^[12]

U srpskoj narodnoj školi 1809. godine učitelj je Simeon Nikolić. Postoji 1846. godine narodna škola sa 15 đaka, školski mesni direktor je Aleksa Kirović a učitelj Jovan Nedić.^[13]

Uz Baju, Stoni Beograd je možda najviše kupovao srpske knjige i časopise od svih perifernih srpskih mesta. Kakva je to samo vredna čitalačka publika koja iz godine u godinu ne posustaje — novac ne žali za kulturne potrebe, u rodoljublju ne oskudeva, decenijama pomaže srpsko izdavaštvo. Rajićevu srpsku istoriju naručili su 1794. godine mesni kupeci — Lazar Jovanović, Teodor Acković, Georgije Stojanović, Mihail Ivanović, Petar Marković i Marija Duković rođena Jovanović. Jedan egzemplar je dobio i pop Jovan Subotić paroh. Na drugom punktu je bio „blagorodni” Jovan Paphazi.^[14] Stojkovićevu knjigu uzimaju 1801. godine tamošnji Srbi sve kupci: Petar Marković, Georgije Krestić, Konstantin Zelenović, Georgije Kirović, Pavel Maleš i Teodor Avramović.^[15] Atraktivnu duhovnu knjigu prevedenu na srpski jezik, kupio je 1803. godine, Mihail Ivanović kupec mesni.^[16] Biografije nekih slavnih ličnosti uzeli su Stonobeograđani 1807. godine: Mihail Ivanović kupec i školski upravitelj, kupci Jovan Ivanović i Jovan Duković te učenik Mihail Marković.^[17] I popularno delo o osvajanju Amerike pribavila je čitalačka publika u Stonom Beogradu 1809. godine. Punkt su činili tada: učitelj Nikolić i trgovački ceh — kupeci: Mihail Ivanović, Jovan Duković, Aksentije Kirović, Mihail Duković, Dimitrije Simotskij, Petar Marković, Mihail Stojanović, Georgije Nikolić, Stefan Marković i Dimitrij Kostić.^[18] Kupci jedne pedagoške knjige 1812. godine bili su u Stonom Beogradu: prota Manuil Malešević i dva trgovca — Mihail Jovanović i Jovan Duković.^[19] Pretplatu za bečke „Novine serbske” skupljali su 1813. godine u Stonom Beogradu, Georgije Stojanović i „Kompanija”. Jedanaest Srba iz mesta pribavlja 1814. godine znamenitu knjigu, prevod Stefana Živković, na čelu sa protom Maleševićem i Dimitrijem Jurijanovićem kapelanom.^[20] Bojićevu knjigu o slavnim Srbima uzeo je 1815. godine kupec Jovan Duković. Istorija trgovine je zainteresovala mnogo građana tog mesta da se pišu za prenumeranta knjige koja o tome govori. Bili su to uglavnom ista imena stonobeogradska: Manuil Malešević protoprezviter Budimski i paroh mesni, njegov kapelan Dimitrije Turijaković, Mihail Jovanović veliko-kupec, Jovan Duković građanin i kupec, Mihail Marković kupec, Dimitrije Simotski knjigovođa, Lazar Jovanović kupec, Jovan Georgijević kupec, Eftimije Vujić kupec, Dimitrije Kostović kupec, Aleksandar Georg Kirović građanin i kupec.^[21] Kupili su pretplatom neki Beograđani zanimljivu istorijsku knjigu 1818. godine: Georgije Milikšić kapelan, i „kupci” (trgovci) — Mihailo Jovanović, Jovan Duković, Mihail Marković.^[22] Vukov čuveni, dugo vremena — kontrovezni — srpski rečnik se 1818. godine široko raširio, pa i do „Bijograda u Madžarskoj”, gde ga uzeše: Dimitrije Simocki, Jovan Duković trgovac i Mijailo Ivanović trgovac. Vidakovićevu istorijsku knjigu nabavio je 1823. godine kupec Jovan Duković iz Stonog Beograda.^[23] Jedna knjiga zanimljivog naslova privukla je pažnju Beograđanima, koji su organizovali svoj pretplatnički punkt 1831. godine. Pretplatili su se tom prilikom: Petar Milković kapelan, Jovan Malešević advokat, Vasilije Dimitrijević „slušatelj filozofije”, Marija Netković, trgovci Stefan Marković i Đorđe Ivanović, Petar Jovanović bakal, Dimitrije Litobac trgovački kalfa, Đorđe Zakić, Aleksandar Radosavljević tab.majstor i Đorđe Simonović zemljedelac.^[24] Dug je spisak mesnih Srba kupaca korisne knjige o zdravlju: Jovan Malešević advokat, Manojlo Malešević paroh, Teodor Odžić kapelan, Mihail ot Stojanović kupac i tutor crkveni, Jovan Duković kupac, Dimitrije Simotski „pismovoditelj”, Pavle Kosojević torbar, Jovan Milković pjevac crkveni i četiri građanina.^[25] Paroh Teodor Odžić (Hadžić) je 1846 i 1847. godine član konzistorije i pretplatnik tri srpske knjige.^[26]

Meštanka plemkinja, Ekatarina Dogali rođena Divan „ot Padeja” je 1848. godine podigla i opremila crkvicu — kapelu na mesnom groblju. I od tada se može pratiti njen humanitarni rad. Osnovala je više fondacija pri pravoslavnoj crkvi, namenivši ih izdržavanju svoje kapele, učitelja, pojaca i zvonara, crkve i sveštenika, te sirotih devojaka kao pomoć pred udajom. Sve je to bilo obezbeđeno od kamata na kapital. Finansijski je pomogla pravoslavne crkve u Rac Almašu (gradnja) i Adonju (opravka 1856). Dobrotvorka je osnovala fondacije i za izdržavanje srpskih crkvi i paroha u Pešti, Rac Kovinu, Lovri (crkvu i školu).^[27] Godine 1851. tu je bilo sedište protoprezvitera Teodora Hadžića. On je to i 1866. godine bio, kada se vidi da je dao 4 f. za fond Školskog lista, kao mesni školski upravitelj.

Srpski list je objavio septembra 1861. godine stečaj za upražnjeno mesto u učiteljskoj štaciji, u Stonom Beogradu. Ponuđeni uslovi su bili: godišnja plata 352 f., pet hvati tvrdih drva i učiteljski kvartir. Objavu je potpisao epitrop crkveni Ilija Čikošević.^[28] Učitelj u mesnoj školi 1866—1868. godine je bio Đorđe Plavšić.

Po mitropolijskom popisu iz 1865. godine bilo je skupa, u Stonom Beogradu, Vesprimu, Čakovcu i Čeregeku — 194 pravoslavne duše. To je jedna združena parohija najniže platežne klase — šeste.^[29] Prema Vitkovićevom izveštaju u mestu je 1847. godine živelo 225 Srba, a dve decenije kasnije 1867. godine ih ima skoro duplo manje 144.^[2] U Stonom Beogradu je 1872. godine živela poznata srpska slikarka Katica Katarina Ivanović (1811—1882). Bila je to dugogodišnja meštanka, akademski obrazovana umetnika, veliki putnik, i potom prva naša žena „akademik”. Njena porodica se tu ranije preselila iz rodnog Vesprima. Matica srpska joj se obratila sa molbom da joj ustupi neke svoje slike, kao što je već neke dala beogradskom Narodnom muzeju.^[30] Bila je počasni član Srpskog učenog društva od 1876. godine.

Paroh u mestu, pop Svetozar Turjak odlikovan je pravom nošenja crvenog pojasa 1893. godine.^[31]

Po srpskom izvoru iz 1905. godine u Stonom Beogradu — slobodnoj kraljevskoj varoši je bilo 32.167 stanovnika sa 3548 domova. Srba je bilo samo 318 duša u 12 srpskih domova. Bilo je tu i preko 200 pravoslavaca, ali vojnika kadrovaca. Crkvena opština je bila organizovana, računi ispravni, arhiva, pisarnica i biblioteka sređeni. Od srpskih javnih zdanja tu je samo stara pravoslavna crkva, koja je bila u dobrom stanju. Sveštenik je bio pop Dimitrije Raić rodom iz Starog Sivca, već osam godina u mestu. Parohiji šeste platežne klase, pripadale su i parohijske filijale: Vesprim, Čakovac i Čeregek. Postojao je parohijski dom i srpsko pravoslavno groblje, sa najstarijim spomenikom iz 1786. godine. Crkveno-opštinski zemljišni posed je iznosio 25 kj. Školske 1900/1901. godine je konstatovano da se toj opštini dozvoljava da privremeno zatvori školu u mestu, nakon odlaska u penziju učitelja Jovana Despotovića. Ali je eparhijski Školski odbor obavezan da omogući da đaci uče srpski jezik i pravoslavnu veronauku.^[32] Srpska škola je tada zatvorena, a deca (njih osam) su pohađali „tuđe” škole.^[33]

Na početku 21. veka u mestu je srpska pravoslavna Jovandanjska crkva, nalazi se u centru industrijskog predgrađa, zapadno od srednjovekovnog gradskog jezgra. Međutim, još 1967. godine hram je bio potpuno ispražnjen, pod izgovorom da će biti opravljen a u stvari se radilo o rušenju.^[34] Jedan mladi mađarski inženjer je crkvu spasio predlogom da bude deo planiranog etno-sela. Srpska bogomolja je opstala u vrlo ruiniranom stanju, pa je morala biti generalno obnovljena 1998—1999. godine. U porti je šest nadgrobnih spomenika i epitafa. Najčitkiji epitaf je mladog plemića Mateja Maleševića rođenog u Pešti 1750. godine, koji je tu umro i sahranjen 1766. godine. Srpsko pravoslavno groblje beogradsko postoji i nalazi se u južnom delu grada zvanom „Palotavaroš”. To prebivalište umrlih je u vrlo dobrom stanju, i poseduje grobljansku kapelu posvećenu Sv. Katarini. Kapela je jednobrodna građevina, sa zvonikom, a podigla ju je Ekaterina Dogali 1848. godine. Spomenici su u dobrom stanju, a na jednom kraju su sahranjeni inoverni. Stariji spomenici su od crvenog mermera, ispisani na crkveno-slovenskom jeziku. Groblje je ograđeno, a na ulazu se nalazi drveni centralni krst.^[35] Od 1995. godine istoričar Vladislav Šandorović je predsednik mesne Crkvene opštine.

Ovde se nalazi FK Sekešfehervar MAV.

•   Alba Julija
•   Švebiš Gmind
•   Mijerkureja Čuk
•   Blagoevgrad
•   Bratislava
•   Karlaj
•   Kemi
•   Opole
•   Čento
•   Izmit
•   Erdenet
•   Bermingham
•   Lugansk
•   Zadar
•   Banska Štjavnjica
•   Čangčuen
•   Sarivon
•   Sankt Pelten
•   Hradec Kralove
•   Eger

•  
  Gradska kuća sa trgom
•  
  Glavna rimokatolička crkva
•  
  Zgrada starog suda
•  
  Biskupska palata
•  
  Spomenik kralja Ištvana
•  
  Kapela sv. Ane

•   Mediji vezani za članak Stoni Beograd na Vikimedijinoj ostavi
• Zvanični veb-sajt  
• „Légifotó — Székesfehérvár” [Avio-fotografije — Stoni Beograd]. latvany-terkep.hu (na jeziku: mađarski). Arhivirano iz originala 08. 04. 2023. g. Pristupljeno 05. 12. 2023. CS1 održavanje: Nepodoban URL (veza)