Visok

Visok ima umereno – kontinentalnu subplaninsko – planinsku klimu, hladniju i vlažniju idući od nižih prema višim delovima. Najhladniji mesec je januar, a najtopliji jul. Godišnja temperaturna amplituda iznosi 22˚C.

Visina padavina po mesecima je prilično ujednačena. Najviše padavina izluči se u maju, a najmanje u septembru. Srednja godišnja visina padavina iznosi 960.5mm.

Reljef Visoka odlikuje se velikom raznovrsnošću i raščlanjenošću, sa oštro usečenim i dubokim dolinama, uglavnom kratkih tokova. U osnovi, reljef je tektonskog porekla, mada je oblikovan intenzivnim fluvijalnim procesom. Takođe, usled geološke građe, u pojedinim delovima Visoka, dominantan je kraški proces.

Jovan Cvijić je u reljefu ovog terena izdvojio četiri osnovne celine: venac Stare planine, zonu glama i kukla, dolinu Visočice i Vidlič.

Pravac pružanja Stare planine na istraživanom području je severozapad – jugoistok. Posebne celine u ovom delu su zatvorene kraške depresije bez površinskog oticanja vode. Svojom veličinom ističu se Ponor, severoistočno od sela Dojkinci, i Vrtibog, severno od sela Gostuše.

Zona glama i kukla zahvata prostor s obe strane Visočice, između Stare planine i Vidliča. Predstavljena je krečnjačkim kosama pravolinijskog pravca pružanja (lokalni naziv glame) i krečnjačkim kosama lučnog oblika (lokalni naziv kukle). Zona glama i kukla je jako ispresecana jer kroz nju protiče veći broj pritoka Visočice, a svaka pritoka usekla je svoju klisuru. Najveća i najpoznatija među njima je klisura Vladikine ploče, između sela Rsovci i Pakleštica, u kojoj se nalazi ukupno 11 pećina. Najveća među njima je pećina Vladikina ploča koja se nalazi na samom ulazu u klisuru Vladikine ploče. Odlikuje se mnogobrojnim kanalima i stvaranjem povremenih jezera.

Dolina Visočice obuhvata Gornjevisočku kotlinu, eroziono proširenje Donji Visok i klisuru Temac.

Vidlič je na ovom prostoru predstavljen odsekom visokim preko 200m i nalazi se u jugozapadnom delu terena. On predstavlja razvođe prema Nišavi, a u Visočicu sa njega dotiče samo jedna pritoka.

Drenažna mreža ovog područja je veoma razvijena. Reka Visočica, sa svojim pritokama, obrazuje najgušću drenažnu mrežu u Srbiji. Stalni površinski tokovi su: Visočica, Dojkinačka reka, Gostuška reka i Rosomačka reka, a ima i niz manjih i povremenih tokova.

Za hidrologiju ovog terena posebno je značajno Zavojsko jezero. To je veštačka akumulacija, koja se, u dužini od 17 km, prostire od sela Pakleštica, do sela Zavoj. Jezero je specifično po svom nastanku. Nastalo je kada je jedan od ogranaka Stare planine počeo da klizi i pregradio Visočicu na srednjem delu njenog toka. Nastala prirodna brana je kasnije nadvišena i sagrađena je veštačka brana. Tako je nastalo veštačko jezero čije vode HE „Pirot“ koristi za pokretanje generatora. Zavojsko jezero je jedino jezero na teritoriji Srbije nastalo koluvijalnim procesom. Voda Zavojskog jezera je hidrogenkarbonatno – kalcijumska, male mineralizacije i meka. Pripada prvoj klasi, i može se, uz eventualnu dezinfekciju, koristiti za piće, dok se, bez ikakvih ograničenja, može koristiti za kupanje i sportove na vodi.

Istorija stvaranja terena

Najstariji kompleks ove oblasti, rifejsko – kambrijski kompleks Stare planine, stvaran je verovatno nakon stvaranja eugeosinklinala koje su nastale u proterozoiku. U eugeo - sinklinalnom području su se taložili peliti i psamiti uz pojačan bazični vulkanizam. U kambrijumu je formirana nova geosinklinala u kojoj su se taložili sedimenti inovske serije. Ova dva kompleksa metamorfisana su u dva navrata, kada su u njih utisnute manje konkordantne mase stena spilit – keratofirske asocijacije koje su sa lokalnim stenama pretrpele regionalni metamorfizam do facije zelenih škriljaca.

U ordovicijumu su se taložili terigeni sedimenti. Depozicija je bila kontinuirana kroz ceo silur. U starijem devonu taloženi su krečnjaci, a u mlađem je stvoren flišni basen. Posle devona je čitav ovaj teren, sem permskih sedimenata, obuhvaćen hercinskim ubiranjem.

Na početku trijasa došlo je do transgresije, kada se oblast postepeno počela spuštati. Počela je da se razvija krečnjačka sedimentacija sa izrazitim marinskim karakterom. U početku krede se diferenciralo područje Stare planine.

U visočkoj zoni je nova transgresija počela u albu. Duž velikih dislokacija pružanja SSZ – JJI formiran je rov koji se posebno karakterisao intenzivnom vulkanskom aktivnošću.

U oligocenu su se desili pokreti koji su doveli do kraljuštanja i navlačenja u visočkoj i vidličkoj zoni.

Opis geološke građe

Najstarije stene na ovom području su proterozojske tvorevine predstavljene amfibolitima i amfibolitskim škriljcima, kvarcitima, mermerima i amfibolitsko – biotitskim gnajsevima. Rasprostranjena je, takođe, i dijabaz – filitoidna serija. Ove tvorevine zastupljene su samo u staroplaninsko – porečkoj zoni.

Paleozojske stene zastupljene su u najvećem delu staroplaninsko – porečke zone. Kambrijum je predstavljen fosilonosnim tvorevinama sa metamorfnim sastavom vulkanogeno – sedimentnog karaktera. Inovska serija leži transgresivno preko rifeokambrijskih tvorevina. Počinje metakonglomeratima sa kojima se smenjuju i metamorfisane arkoze, zatim argilošisti sa proslojcima mermerastih krečnjaka. Pretpostavlja se da su silurske starosti. Karbon je predstavljen sedimentnim i vulkanogeno – sedimentnim tvorevinama. Vulkanogeno – sedimentna serija predstavljena je terigenim stenama sa ugljem, a sa ovim stenama javljaju se tufovi. Perm je predstavljen crvenim peščarima i konglomeratima.

Trijas je u vidličkoj zoni predstavljen srednjotrijaskim naboritim i krinoidskim krečnjacima. U staroplaninsko – porečkoj zoni trijas je predstavljen svim periodama. U sedimentima donjeg trijasa u donjem delu preovlađuju terigene stene, dok preko njih leže terigeno – karbonatne serije sa morskom faunom. Gornji trijas je u donjem delu izgrađen od krečnjaka sa brahiopodima i školjkama, u srednjim od krečnjaka sa puževima i školjkama, dok se u završnim delovima javlja tzv. crvena serija. U dobrodolsko – grliškoj zoni trijas nije zastupljen.

Jura u vidličkoj zoni zauzima najveće prostranstvo. U sedimentima donje jure se javljaju klastične tvorevine i amoniti preko njih. Srednja jura je izgrađena od sivih i plavičastih glinaca sa školjkama preko kojih leže peščari i peskoviti krečnjaci. Gornja jura je izgrađena od bankovitih i slojevitih krečnjaka sa rožnacima preko kojih leže bankoviti sprudni krečnjaci. Jurski sedimenti dobrodolsko – grliške zone predstavljeni su dogerskim klastitima, preko kojih leže karbonatne tvorevine malma. U staroplaninsko – porečkoj zoni jura počinje transgresivno i diskordantno. U lijasu je predstavljena grestenskom facijom i cefalopodskim gornjim lijasom. U srednjoj juri dominiraju pelaške tvorevine sa cefalopodima, a u gornjoj pelaški krečnjaci.

Od krede je u vidličkoj zoni zastupljena donja kreda neokomskim karbonatima. Donja kreda je u dobrodolsko – grliškoj zoni predstavljena peskovitim i laporovitim krečnjacima, laporcima, koji su po negde listasti i peščarima. Donja kreda se javlja na celoj dužini ove zone. Predstavljena je, u donjem delu laporcima i glincima preko kojih leže peščari, glinci, vulkanski aglomerati, breče, tufovi, tufiti i andeziti. U staroplaninsko – porečkoj zoni zastupljena je samo donja kreda, predstavljena laporovitim krečnjacima.

Visok regionalno pripada zoni karpato – balkanida. Tektonski se u ovom području izdvajaju 3 celine: vidlička navlaka i dobrodolsko – grliška zona, koje pripadaju karpatikumu, i staroplaninsko – porečka zona, koja pripada balkanikumu^[1]. Vidlička zona predstavlja prostornu antiklinalu pružanja SZ – JI, ispod koje, na jugozapadu, tone dobrodolsko – grliška zona. Staroplaninsko – porečka zona je predstavljena staroplaninskim antiklinorijumom, preko koga je navučena dobordolsko – grliška zona. Osa staroplaninskog antiklinorijuma pruža se pravcem SZ – JI.

Karstni tip izdani javlja se u južnom delu terena, u gornjem Visoku, oko sela Dojkinci i Visočka Ržana. Zbijeni tip izdani javlja se u aluvijalnim naslagama čitavim tokom Visočice i oko Zavojskog jezera i Velike Lukanje. Pukotinski tip izdani javlja se u donjevisočkoj kotlini, u severnom Visoku.

Jelovičko vrelo predstavlja izvor sa najvećom izdašnošću na ovom prostoru. Ovo je vrelo uzlaznog tipa i izbija u manjoj vrtačastoj depresiji, koja je ujezerena. Ova ujezerena depresija leži skoro u visini korita. Vrelo je sifonskog tipa, dubine glavnog kanala oko 16 metara. Potok formiran od ovog vrela se, posle toka dugog oko 1 km, uliva u Dojkinačku reku. Ovaj izvor se nalazi nedaleko (oko 700 m) od planinsko – rekreacionog centra Vrelo.

Ponor predstavlja zatvorenu krašku depresiju bez površinskog oticanja vode, čija se duža strana prostire, kao i svi glavni tektonski elementi ove oblasti, pravcem severozapad – jugoistok. Dugačka je oko 200 m, a maksimalne širine do 100 m. Po geološkoj građi mogu se izdvojiti dve celine – severni deo sastavljen je od liskunovitog peščara trijaske starosti, a južni deo od trijaskih laporovitih krečnjaka. Ova depresija je bogata izvorima koji se javljaju na njenim obodima. Ti izvori su velike izdašnosti, sa temperaturom vode od 5 - 8˚C.

Klisura ili kanjon Rosomačke reke prostire se između sela Rosomač i Slavinja. Usečena je u uslojenim krečnjacima jurske starosti. Klisura je interesantna po tome što se u njoj javljaju tzv. Rosomački lonci. To su evorzioni lonci, koji nastaju karakterističnim procesom vertikalne fluvijalne erozije. Nalaze se na mestima gde reka naglo sa kaskada pada u korito, pa se, zbog velike kinetičke energije vode, vrši udubljivanje dela rečnog korita neposredno iza kaskada. Širina ovih lonaca može iznositi i do 4 m u prečniku.

Klisura ili kanjon Vladikine ploče prostire se između sela Rsovci i Pakleštica, u dužini oko 2 km. Ovu klisuru je, i jurskim sedimentima, usekla reka Visočica. Sa geomorfološkog aspekta, klisura je specifična po tome što Visočica u njoj gradi uklještene meandre, zbog čega predstavlja izuzetan primer naglog pojačanja vertikalne erozije. Naime, reka je nekada bila razvijena na znatno višem nivou, gde je imala normalnu dolinu, sa širokim dnom, po kojem je migrirala i slobodno formirala meandre. Usled naglog povećanja vertikalne erozije, reka nije imala vremena da ispravi svoje korito. Usecanje je nastavljeno po meandru, pa je taj deo doline dobio karakter klisure.

Na osnovu stanja vegetacije na površinama ovog dela Visoka, identifikuju se tri pojasa po vertikali, što je rezultat uglavnom reljefa i klimatskih prilika, a to su: ravničarski pojas, gde je prisustvo čoveka i njegova aktivnost svakodnevna, gde pored prirodnih biljnih formacija imamo gajene biljne kulture i oskudniju pašnjačku površinu; šumski pojas sa hrastovim i bukovim šumama i visoki travni region · planinski suvatski pašnjaci. Ravničarski pojas, neposredno pored vodotoka reka Komštičke i Kameničke reke, na levoj idesnoj obali u pravcu padina Vidliča i Stare planine, u kojem je čovek formirao svoja naselja i čijom aktivnošću su prirodne fitocenoze poremećene i istisnute u korist kulturnih gajenih biljnih vrsta, na taj način što su razoravane i na tim površinama sejane žitarice, krompir, ostalo povrtarsko bilje, zasnivali voćnjake, što je trenutno skoro sve napušteno pod uticajem, uglavnom, društveno–ekonomskih kretanja, koja su u posleratnom periodu vrlo izrazitro zahvatila ovaj kraj.^[2] Šumski pojas, u kome se mogu izdvojiti sledeće šumske sastojine - biocenoze: hrastove, bukva i nešto malo četinara - ili smrče u mestu zvanom Bob. Na padinama Stare planine, na močvarnim - vlažnim terenima, gde ima i pojave izvora nalazi se i breza.

U smislu privrednog i sportskog lova prisutna je plemenita korisna divljač i štetočine koje prate ovu, kao i domaće životinje koje se napasaju na pašnjacima. Divljač koja se lovi u Visoku je: srna, jelen, divlja svinja, zec, jarebica i prepelica. Navedena divljač je zaštićena i ona je pod tretmanom odrećenog lovostaja. Od ostale divljači prisutna je: vuk, lisica, jazavac, kuna, tvor, lasica, veverica, divlja mačka, puh a od pernate jastreb, orao, siva vrana, gavran, kreja, sova i druga, koja nema mnogo značaja kao: senica, vrabac i dr.

U vodnim tokovima reke ima riba; klen, krkuša i dr. Dok je u gornjem toku Vodeničke reke i njenih većih potočnih pritoka prisutna je pastrmka. Celokupni gornji sliv Visočice u ranijim godinama bio je vrlo bogat ribom. Trenutno je ova vodna fauna u iščezavanju bezobzirnim izlovljavanjem, kao i vrlo nepovoljnim niskim vodostajem zbog dužeg sušnog perioda, što je uticalo na kvalitet voda.

• Zavojsko jezero
• Stara planina
• Park prirode Stara planina
• Vidlič
• Pirotski okrug

• Anđelković M. 1980. Geologija Jugoslavije. Beograd: Naučna knjiga
• Vidanović G. 1955. Visok. Beograd: Geografski institut
• Dimitrijević M. 1981. Geološko kartiranje. Beograd: Naučna knjiga
• Marković M., Pavlović R., Čupković T. 2003. Geomorfologija. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva
• Mladenović A. 2005. Turistička karta geološki interesantnih pojava oblasti Visok. Petnica: Program geologije Istraživačke stanice Petnica
• Mladenović A. 2006. Mogućnosti korišćenja vode veštačke akumulacije Zavoj za vodosnabdevanje Pirota. Petnica: Program geologije Istraživačke stanice Petnica
• Stanković S. 1997. Geografija Ponišavlja. Beograd: Srpsko geografsko društvo
• Grupa autora. 1977. Tumač OGK Srbije 1:100.000, list Pirot. Beograd: Savezni geološki zavod
• Jordan Marinkov, Stara planina Gornji Visok privredni potencijali, Savez poljoprivrednih inženjera i tehničara Jugoslavija, 1996.