Filozofia perëndimore

Filozofia perëndimore i referohet mendimit filozofik, traditave dhe veprave të botës perëndimore . Historikisht, termi i referohet të menduarit filozofik të kulturës perëndimore, duke filluar me filozofinë e lashtë greke të para-Sokratëve . Vetë fjala filozofi e ka origjinën nga greqishtja e lashtë philosophía (φιλοσοφία), fjalë për fjalë, "dashuria e mençurisë" greqisht: phileîn, "të duash" dhe σοφία sophía, "urtësi".

Filozofia perëndimore është tradita filozofike që u zhvillua kryesisht në Evropë, duke filluar nga filozofët e lashtë grekë deri në kohët moderne. Ajo ka evoluar përmes periudhave të ndryshme dhe ka ndikuar thellësisht në shkencë, politikë, etikë dhe mendimin shoqëror.^[1]

Filozofia perëndimore ka fillesën e saj në Greqinë e lashtë, rreth shekullit VI p.e.s., me filozofët para-sokratikë si Thalesi, Anaksimandri, Anaksimeni, Parmenidi, Herakliti dhe Demokriti. Ata u përpoqën të shpjegonin realitetin duke u larguar nga interpretimet mitologjike dhe duke kërkuar parime natyrore (arkhé) që përbëjnë botën.

• Sokrati (469–399 p.e.s.) theksoi rëndësinë e etikës dhe të njohjes së vetvetes. Ai përdorte metodën dialektike për të sfiduar bindjet e njerëzve dhe për të nxitur të menduarit kritik.
• Platoni (427–347 p.e.s.) ishte nxënësi i Sokratit dhe zhvilloi teorinë e ideve (ose formave), duke argumentuar se bota materiale është një reflektim i një realiteti më të lartë dhe të pandryshueshëm.
• Aristoteli (384–322 p.e.s.) ishte nxënësi i Platonit dhe një nga mendimtarët më të rëndësishëm të të gjitha kohërave. Ai zhvilloi logjikën formale, metafizikën, etikën dhe teorinë e qeverisjes, duke argumentuar për një qasje më empirike ndaj dijes.^[2]

Pas Aristotelit, filozofia greke u zhvillua në disa drejtime kryesore:

• Stoicizmi (Seneka, Epikteti, Mark Aureli) theksoi jetën sipas arsyes dhe pranimin e fatit.
• Epikurianizmi (Epikuri) promovoi kënaqësinë dhe shmangien e dhimbjes si rrugë drejt lumturisë.
• Skepticizmi (Pirroni) kundërshtoi mundësinë e njohjes absolute.
• Neoplatonizmi (Plotini) përqendroi mendimin rreth konceptit të "Njëshmërise" si burimi i gjithçkaje.^[3]

Gjatë Mesjetës, filozofia u ndikua nga mendimi fetar, veçanërisht nga kristianizmi. Shën Agustini (354–430) ndërthurte platonizmin me teologjinë e krishterë, ndërsa Shën Thomai i Akuinit (1225–1274) zhvilloi skolastikën, një metodë filozofike që bashkonte mendimin aristotelian me doktrinën e krishterë.

Nga shekulli XVII e tutje, filozofia u orientua drejt racionalizmit dhe empirizmit:

• Racionalizmi (Dekarti, Spinoza, Leibnizi) mbështetej në fuqinë e arsyes për të arritur dijen.
• Empirizmi (Lok, Barkli, Hjum) argumentonte se njohja buron nga përvoja shqisore.
• Iluminizmi (Kanti, Ruso, Voltairi) theksoi arsyen, lirinë dhe të drejtat e njeriut.

Në shekullin XIX dhe XX, filozofia mori drejtime të reja si:

• Idealizmi gjerman (Hegeli, Fihte, Sheling) që theksoi rolin e ideve në formësimin e realitetit.
• Egzistencializmi (Kierkegardi, Hajdegeri, Sartri) që analizoi lirinë, ankthin dhe qenien.
• Pragmatizmi (Pirs, Xhejms, Djuji) që vlerësonte idetë sipas efektit të tyre praktik.
• Postmodernizmi (Derrida, Fuko, Lakan) që kritikoi metanarrativat dhe konceptet absolute.

Filozofia perëndimore ka ndikuar thellësisht në shkencë, politikë, art dhe kulturë, duke formësuar mendimin kritik dhe strukturën e shoqërive moderne.

• Annas, Julia (1995), The Morality of Happiness, Oxford University Press, ISBN 0-19-509652-5 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Reale, Giovanni; Catan, John R. (1986), A History of Ancient Philosophy: From the Origins to Socrates, SUNY Press, ISBN 0-88706-290-3 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Copleston, Frederick (1946–1975). A History of Philosophy, 11 vols. Continuum.
• Hegel, Georg Wilhelm Friedrich (1996) [1892 Kegan Paul]. Haldane, Elizabeth Sanderson, ed. Vorlesungen über die Geschichte der Philosophie [Hegel's Lectures on the History of Philosophy, 3 vols.]. Humanities Press International.
• Kenny, Anthony (2010). A New History of Western Philosophy. Oxford University Press.
• Russell, Bertrand (1945). A History of Western Philosophy. Simon & Schuster.

1. ^ Grayling, A. C. (2019-06-20). The History of Philosophy (në anglisht). Penguin UK. fq. 40. ISBN 978-0-241-98086-6.
2. ^ Stampleton, Michael. "A Dictionary of Greek and Roman Mythology". Books Tell You Why, Inc. (në anglishte amerikane). Marrë më 2025-01-29.
3. ^ Adamson, Peter (2015). Philosophy in the Hellenistic and Roman Worlds (në anglisht). Oxford University Press. fq. 9. ISBN 978-0-19-872802-3.