Bovan (tvrđava)

Za ostala značenja pogledajte Bovan (razvrstavanje) i Jerinin Grad.

Bovan (Bolvan) ili Jerinin Grad je utvrda smeštena na uzvišici nad Sokobanjskom Moravicom nedaleko od istoimenog sela udaljenog 9km od Aleksinca. Grad je bio glavno stovarište soli koja je stizala iz kraljevine Mađarske u Srbiju. Podignut je najverovatnije na prostoru nekadašnjeg rimskog kastruma Praesidium Pompei.

Ne zna se kada je tačno tvrđava podignuta, ali se pretpostavlja da je nastala još u ranom srednjem veku na temeljima rimskog kastruma Praesidium Pompei.

Ime je prvobino glasilo Bolvan, što je staroslovenska reč i znaci kip. Ime ukazuje da je u vremenima stare slovenske vere tu postojao hramom sa kipom nekog božanstva.^[1]

Najstariji pomen tvrđave u dokumentima je bio tek 1395. godine kada je u jednoj povelji kneginja Milica odredila je da se manastiru Svetog Pantelejmona na Svetoj gori daje godišnje iz Bovana 500 „krušaca“ soli. Iz toga proizilazi da je u Bovanu za vreme kneževine i despotovine Srbije bilo glavno stovarište soli koja je stizala iz kraljevine Mađarske. Potom se pominje kao pogranična tvrđava despota Stefana (1389-1427) koju je u proleće 1413. godine zauzeo sultan Musa (pretendent 1402-1413). Nedaleko od tvrđave je u novembru 1443. godine Janoš Hunjadi na čelu udružene srpskomađarske vojske potukao Osmanlije. Posle pada srpske despotovine u osmanlijske ruke, grad je najverovatnije napušten, jer je izgubio svoj strateški značaj usled velike udaljenosti od granica i ratnih dejstava, i prepušten je zubu vremena.

Bovan je smešten na uzvišici iznad Sokobanjske Moravice koja se prostire pravcem sever-jug i obuhvata njena dva vrha. Prilaz gradu je sa severne i istočne strane onemogućen rekom, sa zapada strminom brda, dok je sa južne strane zaštićen veštačkim suvim šancem koji utvrdu odvaja od ostatka brda. Po mestu gradnje (na vrhu brda okruženog rekom sa veštačkim suvim šancem nad kojim se uzdiže Donžon kula) podseća na Maglič(Jerinin Grad na Ibru).

Na većem (južnijem) od dva vrha se nalazi deo grada sa pravougaonom osnovom dimenzija 25m(sever-jug) sa 15m(istok-zapad) u čijem se jugoistočnom temenu nalazi Donžon kula. U njega se ulazi kroz kapiju na severnom bedemu koja vodi ka prevoju između dva vrha na kome se najverovatnije nalazila glavna gradska kapija.

Na drugom (severnijem) vrhu se najverovatnije nalazila kula koja je bedemom, a možda čak i posebnim delom grada bila pobezana sa glavnim delom grada.

Donžon kula grada je smeštena na jugoistočnom delu grada. Ona ima osnovu skoro pravilnog kvadrata sa spoljnim dimenzijama 8.5 m (istok-zapad) sa oko 8 m (sever-jug) odnosno 4.4 m (istok-zapad) sa 4 m (istok-zapad). Debljina zida same kule je oko 2.2 m, dok je njena visina 5.2 m.

Od tvrđave je danas ostalo malo ostataka. Opstali su ostaci Donžona i glavnog dela grada pravougaone osnove na čijim se zarušenim delovima mogu naslutiti ostaci dve kule (u severoistočnom i severozapadnom temenu). Od tog dela grada ka severu odnosno ka manjem vrhu polazi bedem koji je zarušenog, tako da je on verovatno povezivao ovaj deo grada sa drugim delom grada ili samo sa kulom smeštenom na manjem vrhu o čijoj egzistenciji se može naslutiti po ostacima temelja koji se na njemu nalaze.

Nedaleko od utvrde se iz njenog nekadašnjeg podgrađa razvilo današnje selo koje je ime dobilo po samoj utvrdi. U drugoj polovini XX veka je nedaleko od sela pregrađena Sokobanjska Moravica i na njoj je nastalo veštačko akumulaciono jezero koje je po tvrđavi odnosno selu dobilo ime Bovansko jezero.

• Aleksandar Deroko, „Srednjevekovni gradovi u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji“, Beograd 1950 str.109
• Tekst dr Milana Kašanina, direktora Galerije Fresaka za Enciklopediju Jugoslavije Jugoslavenskog leksikografskog zavoda - Zagreb 1982
• Milan Đ. Milićević, „Kneževina Srbija“ Beograd 1876, str 786.

• Jerinin Grad
• Tvrđave u Srbiji
• Bovan
• Bovansko jezero
• Sokobanjska Moravica