Gušenje ustanka u istočnoj Bosni

Glavni članak: Gušenje ustanka u Srbiji

Ocenivši da se, nakon razbijanja partizanskih snaga u zapadnoj Srbiji i uništenja tzv. Užičke republike, najjače ustaničko žarište nalazi u istočnoj Bosni, nemačka Komanda za jugoistok je rešila da sredinom januara preduzme ofanzivu širih razmera protiv ustaničkih (partizanskih i četničkih) snaga na toj teritoriji, s ciljem da ih razbije i ponovo uspostavi kontrolu na tom strateški bitnom području. Zato je zadržana 342. pešadijska divizija koja je, posle završenih jesenjih operacija u zapadnoj Srbiji, trebalo da bude upućena na istočni front. Njeno angažovanje u novoj operaciji u istočnoj Bosni bilo je omogućeno ulaskom bugarskih trupa u istočne oblasti Srbije i preuzimanjem okupacionih zadataka, čime su nemačke posadne divizije dobile mogućnost da se pregrupišu.

Glavni članak: Ustanak u NDH

U toku jeseni 1941. ustaničke snage – šest partizanskih i pet četničkih odreda, koji su u toj oblasti još sarađivali sa partizanima – oslobodile su najveći deo istočne Bosne (teritoriju između reka Drine, Bosne i Spreče), ugrozivši neprijateljske garnizone, vitalne saobraćajnice i značajne privredne objekte u rudarskim i industrijskim revirima.

U predelu Istočne Bosne, četnici Jezdimira Dangića su težili približavanju Nemcima i kvislinškoj Nedićevoj vladi u Srbiji. Ovo je posebno intenzivirano nakon nemačko-kvislinške ofanzive protiv partizana u Srbiji. Od toga vremena četnici su vodili besomučnu propagandu za pridobijanje srpskog stanovništva. Dangić obilato koristi šovinističku retoriku, optužujući partizane da ih vode "čivut Moša Pijade, Turčin Safet Mujić, mađar Franjo Vajnert i takozvani Petar Ilić čije pravo ime niko ne zna", a cilj im je da unište srpstvo.^[2][3] Na ovaj način četnici su uspeli da čak i neke kompletne partizanske čete prevedu na svoju stranu.^[4]

Glavni članak: Povlačenje partizana u Sandžak 1941.

Krajem decembra 1941. godine, Prva proleterska brigada je zajedno sa Vrhovnim štabom, prešla u istočnu Bosnu. Dolaskom Vrhovnog štaba sa tek formiranom Prvom proleterskom brigadom na teritoriji na kojoj su djestvovala dva Narodnooslobodilačka partizanska odreda (Romanijski i NOP odred "Zvijezda"), krajem decembra i prvih dana januara 1942, suzbijena je umnogome četnička protustanička delatnost, učvršćena slobodna teritorija, a partizanske snage konsolidovane i ojačane.

8. januara partizanski vođa Tito govori o kritičnom stanju koje su zatekli u Bosnu:

Naš odlazak u Bosnu imao je za cilj da spreči razornu akciju četnika koju su oni razvili posle nemačke ofanzive u Srbiji. Mi smo krenuli preko Međeđe i Rogatice i došli na Romaniju. Naš dolazak bio je u 12-ti čas. Tu smo našli sledeću situaciju: U bosanskim partizanskim odredima nastalo je masovno previranje usled četničke propagande i prelaženja na stranu četnika. Prelazile su čitave čete i bataljoni. [...] Bosanski partizani bitno se razlikuju od naših srpskih partizana jer su to mahom neupućeni seljaci koji su pošli u borbu spontano da brane svoja ognjišta od strahovitog terora. Dolazak Brigade učinio je tome prelaženju kraj... Mi imamo mnogo materijala u ruci iz koga se jasno vidi neverovatno izdajnička uloga svih četničkih vođa od Pećanca, Dangića pa do Todorovića i D. Mihailovića...

Za vreme povlačenja naših drugova iz Srbije u Bosnu preko Višegrada i dr. mesta bili su od strane Kamenka i dr. četničkih bandi razoružavani i većim delom predavani natrag u ruke Nemaca... Četničke bande koje su došle iz Srbije razvile su u Bosni u pozadini nezapamćeno pljačkanje, paljenje i ubijanje muslimanskog življa. Oni su sa svojom propagandom povukli jedan dobar deo u pljačku, kao i one partizane koji su prešli njima.^[4]

– Titovo naređenje Glavnom štabu NOP odreda Srbije od 8. januara u vezi s radom i zadacima partizanskih odreda

Iako između četnika i partizana u istočnoj Bosni još nije bilo otvorenih sukoba, za razliku od Srbije, vladala je atmosfera opšteg nepoverenja.

Glavni članak: Saradnja četnika sa snagama Osovine u Drugom svetskom ratu

Početkom januara, četnici su sa Nemcima uveliko pripremali zajedničku borbu protiv partizana. U izveštaju komande Višegradskog četničkog odreda od 11. januara 1942. komandantu Operativnih jedinica Istočne Bosne i Hercegovine Bošku Todoroviću se kaže:

Nemačke trupe će uskoro krenuti u čišćenje komunista u Bosni, sada opravljaju prugu i most na Limu—Međeđe—Usti-prača—Mesići za Sarajevo. Potrebno je da svuda stupite u vezu sa Nemcima kažite im da ste Srpski nacionalni četnici koji se bore protiv Ustaša i komunista. Za spašavanje čestitog srpskog naroda. Obavestite ih o komunistima i čistite komuniste.^[5]

Tih dana su u Višegradu, po Dangićevom naređenju, vođeni pregovori četnika Istočne Bosne sa nemačkom i italijanskom komandom. Četnički delegati su 15. januara javili da su rezultati pregovora sa okupatorima povoljni, da sukoba sa Nemcima ne sme biti, i da moraju progoniti i prokazivati partizane Nemcima:

Obavijestite sve naše četnike i komandire četa, koji se nalaze na domaku Rogatice, da su danas 15. januara 1942 godine, delegati Srpskih četnika Bosne vodili pregovore sa Njemačkom i Italijanskom komandom u Višegradu. Rezultati su povoljni. Četnici i Nijemci neće imati nikakva sukoba niti sukoba sme biti... Nemojte dozvoliti, da se u Vašoj blizini nalaze komunisti progonite ih i pokazujte ih Nijemcima... Nemojte dozvoliti, da se desi ma kakav incident sa njemačkom vojskom. Prolaz njemačkih trupa je slobodan ne šteti interesima naše borbe.^[6]

Obavešteni o predstojećoj nemačkoj ofanzivi, četničke vođe su izrazile lojalnost nemačkim štabovima i svojim jedinicama izdale naređenja da napuste položaje i ne pružaju otpor.

• 342. pešadijske divizije, kojoj je poverena glavna zadaća – nastupanje iz rejona Zvornika i Višegrada
• nemačka 718. pešadijska divizija
• 12 bataljona domobrana i ustaša

Ukupno 33,000 vojnika, podržanih artiljerijskim, tenkovskim i vazduhoplovnim snagama.

Partizanske snage na terenu:

• 1. proleterska brigada
• Romanijski
• Birčanski
• NOP odred "Zvijezda"

Ukupno 5,000 boraca.

Četničke snage na terenu:

• Srebrenički odred
• Vlasenički odred
• Rogatički odred
• Cerska brigada

Ukupno oko 3,000 boraca.

Ustaničke snage bile su pretežito raspoređene prema neprijateljskim garnizonima i položajima, zatvarajući pravce koji su, duž komunikacija, vodili u unutrašnjost slobodne teritorije. Dubok sneg i veoma niske temperature ograničavali su borbena dejstva samo u zahvatu komunikacija.

I faza operacije trajala je od 15. siječnja 1942. do 23. siječnja 1942. Cilj operacije bio je poraziti partizane koncentrirane na Romaniji koja graniči s općinama Sarajevo, Višegrad, Zvornik, Tuzla i Vareš.

Partizanske snage činile su:

• 1. proleterska brigada
• Romanijski odred
• Birčanski odred
• “Zvijezda” odred
• nekoliko četničkih jedinica

Njemačke snage bile su:

• 342. pješačka divizija
• 714. pješačka divizija (delovi)
• 718. pješačka divizija
• Oklopna pukovnija 202 (Panzer-Regiment 202)

Talijanske snage činila je:

• 3. alpska pukovnija / 1. alpska divizija “Taurinense”

Snage NDH činile su: II. i IV. bojna/3. pješačka pukovnija, VI. topnička skupina, VII. topnička skupina, II. bojna i 13. satnija/8. pješačka pukovnija, I. bojna, II. bojna i 13. satnija/15. pješačka pukovnija, 1. bitnica/IX. topnička skupina, 2. bitnica/XI. topnička skupina, I. i II. bojna/13. pješačka pukovnija, 3. satnija/III. inženjerska bojna, Gorska topnička bitnica, Crna legija (3 bojne) i Hadžiefendića legija (1 bojna)

Glavni članak: Igmanski marš

Osovinske snage su prešle u napad 15. januara koncentričnim nastupanjem ka centru slobodne teritorije.

Prilikom nailaska nemačkih snaga, četničke jedinice su, po naređenju svojih starešina, napuštale položaje.^[7] Usled panike i dezorganizacije nastale odlaskom dela ustanika, Vrhovni štab NOPOJ je oceni da se partizani sami ne mogu dobiti bitku, te naredio jedinicama da primenom manevra, izvlačenjem ispod udara i zabacivanjem u pozadinu neprijatelja sačuvaju svoju živu silu, a neprijatelju nanesu što veće gubitke.

Najjače snage, dva nemačka puka (397. i 399.) i jedan domobranski, napale su, uz podršku artiljerije, ustaničke položaje južno od Zvornika. Otporu Birčanskog partizanskog odreda pridružile su se i neke četničke jedinice do kojih nije stiglo naređenje o nepružanju otpora nemačkim trupama. Jake neprijateljske snage, podržane bataljonom tenkova, slomile su otpor branilaca i, nadirući drumovima, zauzele Drinjaču, a narednih dana i Novu Kasabu i Šekoviće. Četničke jedinice su se delom razbežale ili prebacile preko Drine u Srbiju, a delom predale, dok se Birčanski odred održao, povukavši se od komunikacija. Njegovi delovi su u zoru 17. januara razbili u selu Petrovićima jednu domobransku četu, zarobivši 138 vojnika.

Nastavljajući ofanzivu, nemački pukovi zauzeli su Bratunac, Srebrenicu i Vlasenicu, pripremajući se za dalji prodor ka Han-Pijesku i Romaniji, u susret snagama koje su nastupale iz Višegrada, Sarajeva i Kladnja. U međuvremenu su i ostale osovinske snage izvršile brze prodore na ustaničku teritoriju: 398. puk iz rejona Višegrada ka Rogatici, u koju je ušao već 16. januara, 738. puk i četiri domobranska bataljona iz rejona Sarajeva i Pala, jednom kolonom ka Sjetlini i Rogatici, a drugom ka Romaniji, na koju su izbili 17. januara, a 750. puk iz rejona Tuzle, preko Kladnja, ka Olovu u koje je ušao 21. januara. Partizanske snage su ponegde pružale ozbiljniji otpor i usporavale nadiranje neprijatelja. Tako je do jačih borbi došlo kod Rogatice i Sjetline, te kod Mokrog i Stupara.

Da bi izbegao okruženje, Vrhovni štab i delovi 1. proleterske brigade prebacili su se 18. januara preko železničke pruge Sarajevo-Višegrad, i stigli 25. januara u Foču, koju su nekoliko dana ranije oslobodile jedinice Durmitorskog NOP odreda. Sprečena da prođe istim putem, glavnina 1. proleterske brigade krenula je zaobilaznim, težim i rizičnijim pravcem preko. Ona je 27. i 28. januara prešla sa Romanije, preko sela Srednjeg, Semizovca, Igmana i sela Trnova ka Foči.^[8] Ovaj smeli pokret izveden pored samog Sarajeva, poznat pod imenom Igmanski marš, zbog izuzetno nepovoljnih vremenskih okolnosti ušao je u istoriju NOB.^[8]

U borbama po velikoj hladnoći i dubokom snegu, nemačke, ustaške i domobranske snage uspele su da prodru duž komunikacija i zauzmu gradove na oslobođenoj teritoriji, popale više sela na Glasincu i u drugim krajevima, i pobiju ili deportuju veliki broj stanovnika.^[8] Osovinske snage su do 22. januara ovladale svim naseljenim u njihovom širem zahvatu, ali je izostao uspeh koji su očekivali, jer su partizanske jedinice uglavnom sačuvale ljudstvo. Veće gubitke pretrpeli su delovi 5. i 2. bataljona 1. proleterske brigade 21. januara u Pjenovcu i Bijelim Vodama, kada su bili iznenađeni od strane nemačkih skijaških odeljenja. U Pjenovcu je poginulo 59 partizana, 4 su ranjena i desetak zarobljeno, a u Bijelim Vodama je poginulo 14 boraca i pet ranjeno.

II faza operacije trajala je od 28. siječnja 1942. do 2. veljače 1942, a vođena je na planini Ozren.

Partizanske snage činio je Ozrenski odred s 1200 vojnika raspoređenih u 5 bataljona.^[8]

Njemačke snage bile su:

• 342. pješačka divizija
• 1 puk 718. pješačka divizija
• 5 bitnica gorskih topova

Snage NDH činilo je oko 11 ustaško-domobranskih bojni (bataljona),^[8] tačnije:

• Stožer i osoblje 3. i 4. pješačke divizije,
• IV. i V. bojna/1. pješačka pukovnija,
• I., II. (jedna satnija) i III. bojna/5. pješačka pukovnija,
• III. i IV. topnička skupina (elementi),
• Dvije bojne iz 4. pješačke divizije,
• III. Legionarska bojna,
• Crna legija (pola bojne) i
• Hadžifendića legija (1 bojna)

Snage Sila Osovina u operaciji brojale su 18 000 vojnika.

Već 23. januara okupator je preduzeo pregrupisavanje svojih jedinica radi napada na Ozrenski NOPO. Sjverena borbena snaga NDH raspoređena je širom linije Dobij – Maglaj, druga je skupina bila sjeveroistočno od Tuzle i južna skupina, sastavljena uglavnom od ustaša, skupila se oko sela Usora, jugoistočno od Maglaja. Njemačke trupe igrale su obrambenu ulogu, radeći obrambenu liniju na putu Zavidovići – Lukavac.

Operacija je počela u jutro 28. siječnja, s topovima usmjerenim na demoralizirane partizanske snage. Napredujući 29. siječnja, Crna legija zauzela je nekoliko srpskih sela u dolini Krivaja. 30. siječnja, ustanici su istjerani sa svojih pozicija na planini i prisiljeni da udare na njemačku obrambenu liniju, gdje je većina ubijena i zarobljena, prema oceni osovinskih snaga.

Prema partizanskoj oceni, sam napad završio se neuspehom. Ozrenski NOPO izvukao se ispod udara nemačkih snaga. Kada su se nemačke snage povukle u Doboj, 4. i 5. februara, partizani su prešli u opšti protivnapad na ustaške i domobranske trupe, i u borbama do 9. februara izbacili iz stroja oko 400 neprijateljskih vojnika i ovladali teritorijom koju su ranije držali.^[8]

Prema osovinskim izvorima, operacija Südost Kroatien I i II nanijela je velike štete partizanima i četnicima - 521 mrtvih, nepoznat broj ranjenih i 1 331 zarobljeni. Hrvatsko-njemačke snage imale su 21 mrtvih, 131 ranjenih i 300 slučaja smrzavanja. Iako su partizanski gubitci bili znatni, velik dio njih uspio je pobjeći južno, u talijansku okupacijsku zonu. Četnici su masovno hapšeni jer nisu pružali otpor Nemcima, naređenju majora Dangića.^[9] Više nemačke komande su bile iznenađene tom činjenicom:

Iznenađujuća je bila činjenica da su Dangićevi ljudi redovno izbegavali borbu s nemačkim trupama i na njih nisu otvarali vatru. Manji odredi i pojedinci, koji više nisu imali nikakav izlaz, predavali su se bez borbe i polagali svoje oružje. To isto je učinio jedan kompaktni odred od oko 400 ljudi. Pri tome su ljudi izjavljivali da su oni to radili po naređenju majora Dangića, pošto im je on bio zabranio da se bore protiv nemačkih trupa. Mora se reći da im je Dangić mogao nanositi znatne gubitke da je to hteo.^[10]

– Izveštaj Opunomoćenog komandanta u Srbiji od 5. februara 1942. komandantu Jugoistoka

U mjesečnom izvještaju za februar 1942. godine, obavještajni oficiri 342. pješadijske divizije sumiraju rezultate njemačke ofanzive na sljedeći način:

Jedinice divizije su se suočile isključivo sa partizanima kao protivnicima, a ne sa ustaničkim četničkim udrugama.^[11]

Prema partizanskim izvorima, u romanijsko-birčanskoj operaciji u osovinskim trupama poginulo je, ranjeno i zarobljeno oko 400 vojnika i oficira, dok su 464 stradala od promrzlina, a u Ozrenskoj operaciji oko 330 njih je izbačeno iz stroja. Gubici partizanskih jedinica nisu poznati.

Glavni članak: Foča u Narodnooslobodilačkoj borbi

Posle završetka druge neprijateljske ofanzive, povezana je slobodna teritorija istočne Bosne sa oslobođenim delom Crne Gore i Sandžaka. Na području Goražda, Kalinovika, Foče, gde se prebacio Vrhovni štav i 1. proleterska brigada, formirani su od boraca nekih četničkih jedinica dobrovoljački odredi. Sve do 10. maja 1942. u Foči je bilo sedište CK KPJ i VŠ. Početkom februara, odlukom VŠ, formiran je Operativni štab za istočnu Bosnu.^[8]

Enciklopedija Jugoslavije (Crn-Đ), Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb, 1984.

• Operacija Ozren
• Igmanski marš
• Borbe za istočnu Bosnu 1942.
• Istočna Bosna u Narodnooslobodilačkoj borbi