Lioni

Sècunnu la liggenna, Lioni fu funnata dû reghi Atipumaru e dû druido Mumoru. Li scavi rializzati ntô quarteri di Vaise dimustraru ca lu situ era accupatu bonu prima dâ funnazzioni dâ citati rumana: ntô VI sèculu AC un nzidiamentu gàddicu s'attruvava supra li cullini a ovest dû ciumi Saona, e cummirciava cû munnu miditirraniu.

La citati rumana fu funnata ntô 43 AC, dû locutinenti di Giuliu Cèsari, Luciu Munazziu Plancu, supra la cullina di Fourvière (Forum Vetus), cû nomu di Lugdunum, ossia "cullina di Lug" (divinitati cèltica), prubbabbirmenti supra lu locu dûn pricidenti accampamentu militari c'avìa sirvutu di basi â spidizzioni gàllica di Cèsari. 

Lu sviluppu dâ citati fu favurutu dâ sô pusizzioni, supra la via d'accessu di l'Italia, â cunfruenza dâ Saona (Arar) e dû Ròdanu e dû sô statutu di culonia. 'N accasioni dâ divisioni dû tirritoriu gàllicu 'n tri pruvinci 'n agghiunta â già asistenti Gaddia Narbunisa, ntô 27 AC, Lioni divinni capitali dâ "Gaddia Lugdunensi". Supra li pennici dâ cullina di Croix-Rousse (Cruci-Russa) si jisau lu santuariu fidirali dî tri pruvinci gàllichi, unni ogni annu si radunavanu li diligati dî tribbù gàllichi pi cilibbrari li culti di Roma e dû mpiraturi rignanti.

Nasceru a Lugdunum li mpiratura Claudiu, ntô 10 AC, e Caracalla, ntô 188.

La cristianizzazzioni abbinni pricucimenti: san Putinu e santa Blannina, martirizzati ntô 177 DC, sutta Marcu Aureliu, figùranu tra li primi martiri dâ citati. sant'Irineu succidìu a san Putinu e fu unu di li primi teolugi cristiani. Lioni era nu mpurtanti centru culturali cristianu e ntô VI sèculu DC ci ciurìu Sidoniu Apullinari

Dî Burgunni scampati â distruzzioni di Worms di parti dî Unni ntô 437 si nstallaru ntâ citati guidati dû capu Ezziu e ntô 461 li Burgunni nni ficiru la sô capitali.

Accupata di Carlu Marteddu ntô 732, doppu la morti di Carlu Magnu passau a Lutariu nzèmmula ô tirritoriu a est dâ Saona. Appartinni â Lutaringia e a lu Sacru Rumanu Mperu nzinu a lu XIV sèculu, quannu fu nziruta ntô regnu di Francia e li reghi francisi nni ficiru lu centru dî sô attivitati rivoti versu l'Italia.

La citati ristava di grannizza mudesta, ma si distinguìu 'n campu riliggiusu, tantu ca lu sô viscuvu fu elivatu a lu rancu di primati di Gaddia di papa Grigoriu VII ntô 1078. Ntô XIII sèculu ci si tinniru dui cuncili.

Lu sviluppu ecunòmicu majuri s'happi a partiri di lu XVI sèculu, cu l'agghicata dî vancheri fiurentini e di mircanti, attirati dî franchiggi reggi e dî feri ca ci si tinìanu quattru voti l'annu. Ci si sviluppau 'n particulari lu cummerciu dâ sita. Di st'èbbioca rèstanu nummurusi immòbbili di stili rinascimintali, ca tistimunianu la ricchizza dâ citati. 

Lu pirìudu di majuri pruspiritati accabbau chî guerri di riliggiuni: Lioni risintìu 'n modu particulari dî massacri dâ notti di San Vartulumeu ntô 1572 e dâ spidizzioni dû baruni dî Adrets. La citati arriniscìu a riprinnìrisi, ma senza junciri cchiù lu pristiggiu dû pirìudu pricidenti.

Lu XVII sèculu fu comegghiè n'èbbica tranquilla e di granni fastu: rignava la tulliranza e la citati s'abbiddìu câ custruzzioni dû novu municipiu (Hôtel de Ville). La sô fidiltati â cruna/curuna duranti la Frunna ci valìu l'elargizzioni riali. Â fini dû sèculu la ndustria dâ sita nn'avìa assurbutu gran parti dî forzi ecunòmichi, mentri cummerciu e attivitati vancarii avìanu stati lassati a l ginivrini e a li svizzeri.

Ntô XVIII sèculu prusiquìu lu pirìudu di tranquillitati e si vitteru/videru àutri mpurtanti custruzzioni, comu chiddi di Soufflot (Hôtel Dieu e Loggia dû Canciu).

Duranti la Rivuluzzioni francisa, ntô 1793 Lioni pigghiau pusizzioni a fauri dî girunnini e si sullivau contra la Cumminzioni: subbìu prima d'arrinnìrisi n'assediu/asseggiu di cchiù di dui misi e na firoci riprissioni: la citati pigghiau lu tìtulu di "Citati libbirata" e circa 2000 pirsuni foru fucilati/scupittati o ghigghiuttinati, mentri diversi risidenzi privati foru distruggiuti, suprattuttu pressu la Place Bellecour (Chiazza Beddacorti).

La pigghiata di putiri di parti di Napuliuni Bonaparti fu salutata cu favuri, comu fini dû pirìudu scuru e ritornu â paci civili. Ma sutta lu mperu napuliònicu s'accintuau ancora cchiù lu cintralismu.

Grazzî ê cumpitenzi eriditati dâ ndustria dâ sita, la citati participau â rivuluzzioni ndustriali chî sô manifatturi tissili e ntô XIX sèculu era nu mpurtanti centru ndustriali. La miccanizzazzioni cumpurtau granni lutti suciali, cu nzurrizzioni comu la "rivota dî canuts" (upirara sitalori), ntô 1831. Ntô 1832 fu culligata pi menzu d'una dî cchiù antichi ferruvii â vicina citati di Saint-Étienne (Santu Stèfanu).

Duranti la Sècunna guerra munniali, essennu situata 'n una dî zoni nun accupati nzinu a lu 1943, accugghìu nizziarmenti tanti rifuggiati. Doppu l'accupazzioni divinni un centru dâ Risistenza, favuruta 'n chistu dî tanti passaggi cummigghiati nterni a l'edifici (ditti traboules 'n liunisi), ca pirmittìanu di sfuiiri cchiù facirmenti a l'accupanti tudischi. Lu "Museu dâ Risistenza", cullucatu nta l'antica sedi/seggi dâ Gestapo, renni oi umaggiu a stu passatu.

La citati vinni bummardata di l'aviazzioni alliata lu 26 di maiu dû 1944, anticchia prima dâ sô libbirazzioni.

Nta l' anni 1960 comu ntô restu dâ Francia, criscìu grannimenti lu nùmmaru di l'abbitanti e foru custruiuti novi quarteri d'abbitazzioni 'n piriferia: La Duchère p'accògghiri li rimpatriati di l'Algeria (chiamati Pieds-Noirs azzoè Pedi-Niuri), Mermoz, Rillieux.

La mudirnizzazzioni vinni attuata cu granni travagghi urbanìstici, comu la custruzzioni dûn quarteri affarìsticu a 'la Part-Dieu (Parti-Diu), lu tunnel ca oltripassa la cullina di Fourvière, la custruzzioni dâ metrupulitana (naugurata ntô 1978).

Pi canalizzari la spanzioni urbana fu diciduta ntô 1970 la criazzioni di na nova citati a L'Isle-d'Abeau, c'attuarmenti junci cchiù di 40.000 abbitanti e raggruppa cincu cumuni. Ntô 1975 fu custruiutu l'ariuportu ntirnazziunali Lyon Saint-Exupéry (anticamenti chiamatu "Ariuportu di Satolas").

500 ettari di Lioni foru classificati di l'UNESCO ntô 1998 patrimoniu munniali di l'umanitati. Si tratta dâ cchiù granni supirficii ô munnu a aviri stu privileggiu. La citati è membru di l'urganizzazzioni dî citati dû patrimoniu munniali.

• Lu Ròdanu e la Saona sunnu dui ciumira attavirsati di nummarusi ponti e passireddi
• Lu tiatru anticu di Fourvière e l'anfitiatru anticu gaddu-rumanu, unni si svòrcinu rigularmenti cuncerti
• Lu quarteri dâ Croix-Rousse, supra li cui pennici s'attrova l' anfitiatru dî tri Gaddii
• Quarteri stòricu rinascimintali dâ vecchia Lioni
• L' Hôtel de Bullioud o Casa d'Henri IV câ galleria Philibert Delorme
• Lu municipiu di Lioni supra la place des Terreaux
• La place Bellecour, quarta chiazza cchiù granni di Francia, cu na statua equestri di Luiggi XIV
• L' Hôtel-Dieu, spitali ca si stenni pi 400 metri supra li rivi di lu Ròdanu
• La place des Terreaux
• Le Traboules, passaggi ô nternu d'edifici
• L'opera, ristaurata di Jean Nouvel
• Lu cchiù granni parcu dâ citati: lu Parc de la Tête d'Or (Parcu dâ Testa d'Oru)
• La Turri mitàllica di Fourvière, puntu cchiù àutu dâ citati
• Lu Stadiu di Gerland, unni joca l'Olympique Lyonnais (Olìmpicu Liunisi), squatra putenti di cauciu, custruiutu di Tony Garnier
• La Halle Tony Garnier, parti dû stadiu Gerland trasfurmata 'n sala multiusu

• Basìlica rumànica di Saint-Martin d'Ainay
• La cattidrali San Giuvanni (Primatiale de St-Jean) ntâ Vecchia Lioni. L'arciviscuvu di Lioni è lu viscuvu dî Gaddi, primu viscuvu di Francia.
• Cresia di San Giurgiu ntô quarteri Saint Georges, vicinu â Place_Benoît-Crépu
• Cresia di Saint-Bonaventure, cresia dî Cordeliers (Franciscani)
• Cresia di Saint-Nizier
• Cresia barocca di Saint-Bruno des Chartreux ntô quarteri dâ Croix-Rousse
• La basìlica Notre-Dame de Fourvière didicata â Mmaculata Cuncizzioni. La sô custruzzioni accuminzau circa un sèculu fa.

• Lu palazzu San Petru o museu dî Beaux-Arts - Una dî riccoti cchiù ricchi di l'Europa.
• Lu museu dâ civirtati rumana - Ntô situ dî tiatri vecchi. 
• Lu museu di storia naturali - (chiamatu "Musée Guimet")
• Lu musei dâ stampa 
• L'istitutu luci - museu ch'illustra la storia dû cinima. Foru dui frati liunisi a mintari lu cinima.
• Lu centri di storia dâ risistenza e dâ dipurtazzioni 
• Lu musei dî tissuti e di l'arti dicurative 
• Lu museu Gadagne - Museu di storia di Lioni attuarmenti chiudutu pi travagghi. Riapirtura tutali privista fini 2006 
• Lu museu d'arti cuntimpurània 
• Lu museu ntirnazziunali dâ miniatura 
• Lu museu africanu 
• Lu museu di l'Autumòbbili Henri Malartre - Situatu a Rochetaillée-sur-Saône e c'apparteni â citati di Lioni. 
• Lu museu urbanu Tony Garnier 
• Lu museu dî viggili dû focu 
• Lu museu dî Hospices Civils de Lyon (HCL)

• Lu mircatu Tony Garnier, vecchiu locu di parcheggiu di l'armali distinati ê mattatori de la Mouche (dâ Musca), ricummirtuta 'n sala di spittàculi 
• La turri dû Crédit Lyonnais (Créditu Liunisi), o turri Part-Dieu, chiamata "la matita" dî liunisi

• La casa dû libbru, dâ mmàggini e dû sonu - pruggittata e custruiuta di Mariu Botta (Villeurbanne) 
• La citati ntirnazziunali (1983-2006), ca cianchiggia lu Parcu dâ Testa d'Oru, vecchia sedi/seggi dâ fera di Lioni, ch'è un polu tirziariu, culturali e turìsticu ca accogghi uffici, sali di cunfirenzi, hotel, casinò, museu e cinima. Stu nzemi è òpira di Renzu Chianu, n'architettu talianu e di Michel Corrajoud, paisaggista.
• L'Opera, rinnuvata di Jean Nouvel 
• L'ENS istitutu di littira e scienzi umani custruiuta e pruggittata di Henry Gaudin 
• Stazzioni firruviaria di l'ariuportu, (1997), pruggettu di l'architettu Santiago Calatrava 
• Pruggetti urbani dâ cunfruenza dû Ròdanu e dâ Saona, a lu sud dî pinisuli. (Zona Charlemagne)

Lioni si dividi 'n novi zoni cumunali chiamati arrondissement, criati a partiri di 1852. L'urganizzazzioni amministrativa dâ citati è cumparàbbili a chidda di Pariggi e di Marsigghia. La majuri parti dî zoni, 'n passatu, era idintificata dû sô nomu cchiuttostu ca dû sô nùmmaru di zona.

• 1° arrondissement: Pentes de la Croix-Rousse, Les Terreaux, Saint-Vincent
• 2° arrondissement: Cordeliers, Bellecour, Ainay, Perrache et Confluent
• 3° arrondissement: La Part-Dieu, La Villette, Montchat
• 4° arrondissement: La Croix-Rousse, Saint-Clair
• 5° arrondissement: Saint-Jean - Saint-Paul - Saint-Georges (Vieux Lyon), Saint-Just, Fourvière, Le Point-du-Jour
• 6° arrondissement: Les Brotteaux, Bellecombe
• 7° arrondissement: La Guillotière, Gerland
• 8° arrondissement: Monplaisir, Le Bachut, Mermoz (Lyon), Les États-Unis, Le Grand Trou
• 9° arrondissement: Vaise, La Duchère, Saint-Rambert-l'Île-Barbe

• ntô 1852:
  • La Croix-Rousse (attuarmenti 4° arrondissement)
  • La Guillotière (attuarmenti 3°, 6°, 7° e 8° arrondissements)
  • Vaise (attuarmenti 9° arrondissement)
• ntô 1963:
  • Saint-Rambert-l'Île-Barbe (attuarmenti 9° arrondissement)

Lioni e la sô riggiuni custituìscinu un polu di sviluppu a liveddu europeu. La sô pusizzioni di centru di cumunicazzione favurisci la sô attrazzioni e la sô irradiazzioni.  La riggiuni di Lioni havi na longa tradizzioni di nizziativi ecunòmichi e ticnològgichi. Duranti lu Rinascimentu era un granni centru vancariu e edituriali, appoi addivintau famusa ntâ ncigneria miccànica e ntâ ricerca scintìfica 'n midicina, fìsica, viroluggìa.

Tutti li sitturi ndustriali sunnu ccà rapprisintati, ma si ponnu mèttiri 'n evidenza tanti sitturi ntê quali Lioni havi na riputazzioni ntirnazziunali: la miccànica, lu tissili, la chìmica, la farmacia e la saluti. La citati di Lioni travagghia 'n partinariatu cu l'attura pùbbrici lucali, 'n particulari cu l'ADERLY (càmmara di cummerciu e di ndustria di Lioni), pi facilitari la criazzioni e lu nchiantu dî mprisi supra lu sô tirritoriu. 

La sucitati Trasporti Cumunali di Lioni (TCL), ca servi 62 cumuni di l'agglumiratu, custituisci la sècunna riti di trasportu pùbbricu dâ Francia doppu chidda dâ RATP pariggina. La riti dâ TCL cumprenni:

• 8 linii firruviarii (60 km), distribbuiuti 'n 4 linii di metrupulitana, 2 linii di tram e 2 linii di funiculari. 
• 250 linii di supirficii (2536 km), distribbuiuti 'n 119 linii d'autubbussu, 7 linii di filubbussu, 19 linii di minibbussu e 105 linii d'autubbussu sculàsticu. 

Li ciumi Saona e Ròdanu a valli di Lioni sunnu vii navigàbbili. Lu portu fluviali di Lioni, dinuminatu Port Édouard Herriot, è situatu ntâ zona di Gerland.

Lioni è canusciuta pâ sô pusizzioni chiavi tra Nord e Sud, e pirchissu si tratta macari di nu gruppu stratali mpurtanti assai:

• autustrata A6 versu lu Nord (Pariggi, Diggioni, Mulhouse) 
• autustrata A7 versu lu Sud (Valenza e Marsigghia) 
• autustrata A42 versu Ginevra e Chamonix. 
• autustrata A43 versu Chambéry, lu tunnel dû Fréjus e Grenoble. 
• autustrata A47 versu Saint-Étienne e la Haute Loire. 
• 'n pruggettu autustrata A89 versu Clermont-Ferrand e Bordeaux 
• nazziunali 6 versu l'Italia (Culligamentu dû Mont-Cenis, Alpi) e versu Pariggi via Bourgogne a lu Nord. 
• nazziunali 7 versu la valli dû Ròdanu e l'Italia (Culligamentu dâ Costa Azzola) e versu Pariggi via Bourbonnais a lu Nord. 
• nazziunali 83 versu Bourg-en-Bresse, la Franche-Comté e Strasburgu. 
• nazziunali 84 versu Ginevra 
• nazziunali 89 versu Clermont-Ferrand e Bordeaux. 
• nazziunali 86 versu Nimes custiggiannu lu ciumi Ròdanu. 

La misa 'n sirvizziu dû TGV ntô 1981 canciau graduarmenti li cumunicazzioni ntirriggiunali. Doppu lu successu dâ nova linia versu lu Nord e la capitali, e dâ linia versu lu Miditirraniu si dicidìu la custruzzioni dâ linia TGV tra Lioni e Turinu, c'avissi a facilitari lu supiramentu di l'Alpi. La linia di TGV Renu-Ròdanu è 'n pruggettu di tanti anni, ma lu sô finanziamentu nun è fissatu.

L'ariuportu ntirnazziunali di Lioni, a longu chiamatu Lyon-Satolas, porta d'arcuni anni lu nomu di Lyon-Saint-Exupéry. E' nu mpurtanti scalu di cuincidenzi e disponi di na stazzioni pi treni TGV.

Cchiù di 100.000 studenti friquèntanu li cincu univirsitati e li nummarusi istituti supiriuri. Eccu la lista di l'univirsitati dâ citati:

• Lioni I: Univirsitati Claude Bernard Lioni I (UCBL)
  • circa 28.000 studenti
  • scienzi e saluti
• Lioni II: Univirsitati Lumière
  • circa 30.000 studenti
  • littiri, scienzi umani
• Lioni III: Univirsitati Jean Moulin
  • + 20.000 studenti
  • jurisprudenza, scienzi pulìtichi, lingui e littiratura, storia e filusufìa
• Univirsitati cattòlica di Lioni
  • circa 3000 studenti
• Institut universitaire de formation des maîtres (IUFM)
  • circa 4400 studenti

• Casa dâ danza
• Les Subsistances: Vecchi dipòsiti trasfurmati 'n siminari criativi
• Cinima: Rue du premier film, unni li frati Lumière mmintaru lu cinima ntô 1895
• Tiatri: Lu pirsunaggiu di Guignol, fu mmintatu a Lioni di Laurent Mourguet
• La friche: vecchi dipòsiti ndustriali ricummirtuti 'n un locu di spazziu lìbbiru pi l'artisti

L'8 di dicèmmiru si cilebbra la Festa dî Luci (Fête des Lumières). L'abbitanti mèttinu dî lanterni (chiamati "lampions") ê finestri dî sô abbitazzioni. Noltri artisti ca pruvennu di tuttu lu munnu, cu spittaculari jòcura di luci, illumìnanu lu centru stòricu e li munumenti cchiù famusi dâ citati.

Arcuni liunesi cèlibbri o d'aduzzioni:

• Antoine de Saint-Exupéry (1900 - 1944). Auturi (nu sô libbru famusu: "Lu Picciddu Prìncipi") e aviaturi.
• Antoine Coysevox (1640 - 1720). Sculturi baroccu.
• Frédéric Ozanam (1813 - 1853). stòricu e saggista cattòlicu.
• Pierre Puvis de Chavannes (1824 - 1898) pitturi simmulista, auturi d'affrischi e pitturi murali.
• Louis-Pierre Baltard (1769 - 1846) Architettu dâ priggiuni Saint Joseph e dû palazzu di justizzia.
• Frédéric Dard (1921 - 2000). Auturi particularmenti canusciutu pi l'abbinturi dû cummissariu San-Ntoniu.
• Hugues Dufourt (1943 -), cumpusituri di mùsica cuntimpurània e filòsufu
• Duminica Biancu (1962 -), attrici.

• Henri Grouès, dittu l'abbati Pierre, (1912 -). Parrinu funnaturi ntô 1949 di Emmaüs, n'urganizzazzioni pî pòviri e li prufughi.

• André-Marie Ampère (1775 - 1836). fìsicu, mminturi dû tiligrafu alèttricu e di l'alittromagneti. Scuprituri dâ tiurìa di l'alittromagnitismu.
• Girard Desargues (1591-1661) matimàticu e architettu.
• li frati Lumière (Auguste Lumière (1862-1954) e Louis Lumière (1864-1948)). Cunzidirati comu li mmintura dû cinima.

• Joseph Marie Jacquard (1752-1834). Mminturi dû tilaru semiautumàticu.
• Barthélemy Thimonnier (1793-1857). Mminturi dâ prima machina di cusiri.
• Marius Berliet (1866-1949). Prudutturi d'autumòbbili, funnaturi dâ marca Berliet.
• Émile Guimet (1836-1918). Prisidenti-funnaturi di Péchiney.

• Édouard Herriot (1872 - 1957). Omu pulìticu c'apparteni ô partitu radicali, tri voti Prisidenti dû Cunzigghiu e sinnacu di Lioni dû 1905 ô 1957.
• Louis Pradel (1906 - 1976). Omu pulìticu e sinnacu di Lioni dû 1957 ô 1976.

• Paul Bocuse (1926). Chef di Lioni canusciutu a liveddu ntirnazziunali.

• Raymond Domenech (1952 -). Jucaturi e allinaturi di cauciu; silizziunaturi dû gruppu dâ nazziunali francisa di cauciu dû 2004
• Splendono Fernandez (1959 -?). Jucaturi e allinaturi di cauciu

.

Eccu li principali piatti dâ cucina liunisa

• La nzalata liunisa
• Li gratons ("pork sctratchings" 'n ngrisi)
• La rosette de Lyon (salami a forma di mazza nzaccatu 'n vudeddu di maiali)
• Le cervelas (nzaccatu simili â cirividdata)
• Le Jésus de Lyon
• La zuppa di cipolla gratinata (zuppa di cipudda gratinata)
• Il gâteau de foies de volaille (Ficati di pollu)

• Boudin aux pommes (Sanguinazzu chî puma)
• Gratin de cardons (Crusta di carduna)
• Quenelles de brochet (Chineddi di luzzu)
• Andouillette (Cotechino)
• Criques (Nzinaturi)
• Pommes dauphines (Soffici crucchetti di patati)
• Foie de veau à la lyonnaise (Ficatu di viteddu â liunisa)
• Sabodet (sorta di salami)

• Saint-marcellin
• Saint-Félicien
• Rigotte
• Mont-d'Or
• Cervelle de canut

• Pogne
• Poussins de pâte d'amande (Puddricini di pasta di mènnula)
• Bugnes, na sorta di bignè tìpici di Carnalivari
• Papillote, gustusi duceddi natalizzi
• Matefaim, assai simili ê "crêpes"

• Côteaux du Lyonnais
• Beaujolais
• Côtes du Rhône

•   Birmingham, Regnu Unitu
•   Milanu, Italia
•   Francuforti, Girmania
•   St. Louis (Missouri), Stati Uniti di Mèrica
•   Guangzhou, Cina
•   Beer-Sheva, Israeli
•   Canton, Cina
•   Lipsia, Girmania «Pattu d'amicizzìa»
•   Yokohama, Giappuni

Siti istituzziunali e turìstici:

• Situ ufficiali
• La storia di Lioni supra lu situ di l'Unesco
• Objectif Lyon: fotu e discrizzioni dî principali munumenti
• Ufficiu dû turismu e dî cungressi
• Trasporti a Lioni - Sirvizi, urari e prezzi

Cutidiani:

• Le Progrès
• Lyon Capitale
• Lyon Mag
• Lyon-Communiqués.com

Autri:

• Musée gallo romain de Lyon Fourvière
• Fotografìi di Lioni
• Lyon Passionnément
• Vieux-Lyon.com
• TooLYON, l'annuariu dî siti liunisi
• Lyon Web
• Lu situ ufficiali dî studenti di Lioni

La fonti di st'artìculu è la Uichipidìa Taliana:

http://it.wikipedia.org/wiki/Lione