Taiwan

中華民國 zunghua minku, avan nu 民主共和制 a kuga i papamaw a lingulj i kacedas ta kacauan (asia aya itjen), mavan auta aza sangasangasan a 民主共和制a kuga i asia. kemasi 1912 a cavilj mata 1971 a cavilj tjaisangas ta kitjaula ta 聯合國, nakemeljang aicu a “中國” a timitim nua minecengan paka mareka kuga, ljakua izua tu 36,197 km² a pulingetjan nua kadjunangan. imaza i taiwan a qinaljan, penhu a qinaljan, kinmen a qinaljan imaza i ljaqedi ta vutjan sen, izuanan wucyu (烏坵) a qinaljan, liantjang a qinaljan, dungsa qinaljan (東沙群島), taipin qinaljan (太平島) kata zungsa djiaw (中洲礁). au sangasangasan a hici avan nu taipaq hici, au aza tjaljaqacavan a hici mavan a atalasi a taipaq hici. izua tu 2,360 a kudraw a caucau, sedjelj a kacalisian kata pairang. pakata kai na kuga, izua ciniukukuan, kemacalisianan, pinairangan, nginaingayngan, kai nase wucyu, kai nase mazu (馬祖) kata semalima a kai. au pakata vecik na kuga sedjelj a han (漢) a vinecikan.

Puaming ta 辛亥革命, ka 1912 a cavilj icigac ita qadaw lemindjelj ta zunghua minku, masan ta sangasangasan a 民主共和a kuga nakinemekeljang aravac pakata tjuruvu a kuga i gaikuku. kemasi cinting alapen ta kadjunangan na ciuku, ka 1945 a cavilj makilu a ripun a kadjunangan i taiwan. tazua ayatua aza sikamasanmusalj a maqaqeci kata gungcangtang (共產黨), sa ka 1949 a cavilj aza kumintang sihu patjavat imaza i taiwan. au izua kuria a maqaqeci (1950-1953) sa azua amirika a sivitay mangetjez imaza i taiwan, sa ka 1954 a cavilj, izua sinanpapasusuan a “中美共同防禦條約” aicu a vecik kata amirika.

Ka 1991 a cavilj gugac ici qadav, aza cungtung ti li den-huy sualapen ta “動員戡亂時期臨時條款”, imi na semkez ta maqaqeci kata gungcangtang. ayatua pavalitan ta paljavak tua kadjunangan sa dungsa qinaljan kata nansa qinaljan sipavecik pasa tua takaw hici, tucu izua drusa a sen, unem a zesiase (taipaq hici, atalasi a taipaq hici, tawyen, taizung, tainan kata takaw) kimaya ta 22 a vineqeveqan nua simicengan.

Pakata “臺灣” aicu a sinipapungadan kemasi izua aicu a nase silaya zuku a qinaljan imaza i pasanavalj a taiwan qivu ta “ tayouan” (台窩灣社), aicu a kadjunangan avan angata imaza i detdet tua tainan anpin cy, au izuanan a zuma tjaucikel tua kemasi aza dawulung zuku a “taiwuwang” (台窩灣社) a qinaljan. sa aza uranda qivu ta aicu a ngadan au sivecikan tua “teyoan”, “taioan”, “teyouvan”, “tayouan”, “taiyouan” kata “taiyouhan”. au aza pairang sivecikan pasa ciniukukuan tua “大員” (Tāi-uân)」, “大苑” (Tāi-uán), “臺員” (Tâi-uân), “大灣” (Tāi-uân), kata “臺窩灣 (Tâi-o-uân)”. au mata cinting a djiday, na sikeljangan aicu a “臺灣” patje tucu.

Kasicuayan pimaza i taiwan avan a kacalisian a kakaizuanan, ljakua mata tu 1850 a cavilj, tjaljazua caucau namangetjez imaza kemasi ciuku, napapucekelj tiamadju kata pinpuzuku, saka aicu han zuku kitjauvalit tua kacalisian, masan ta tjatjuruvuan a zuku i taiwan. pakata paqulid a vecikan patje tucu, aza cinalivatan izua dadu (大肚王國), uranda kata sipanya a djiday (荷西時期), mincen a djiday (明鄭時期), cinting a djiday (清治時期) kata ripun a djiday (日治時期), au ka 1945 a cavilj 10 qiljas puamin ta maqaqeci maumalj pavalitan tua kumin sihu sa kanri. ka 1949 a cavilj, azua kumintang patjavat i taiwan, sa tucu aicu a taiwan a kadjunangan masan ta zunghua minku sihu na paljavak patjeljatucu.

Kemasi 1860 a cavilj, pimaza i taiwan patagilj mirazek tua mareka minatu, au mata ripun a djiday izua liaw a vaquan a sengesengan, ka mingku sihu patjavat imaza kata pusaladj a amirika auta. ka 1960 a cavilj, izua maumalj aravac pakata kinsic kata siakai imaza, izua nanguaq a ligu, namasan ta “亞洲四小龍” i aisa. ka 1990 a caviljan, taiwan mavan a tjalja mirazek a kuga patjelja tucu. avan sika pimaza i taiwan izuanga mirazek a manalang a sengsengan kata maretimaljimalji a keci a sengsengan. pakata siubay imaza, kimaya tua keci a sengsengan, avan sika kipaisu itjen kemasi i gaikuku, kumalji sinan pazangal itua keci a sengsengan kata siubay tucu, izuanan bunka a sengsengan kata kakivangavangan a sengsengan.

Avan sika izua maretimaljimalji a caucau patjavat imaza, sa izuanan maretimaljimalji a tja vinarungan a sikataqaljan. 

Tucu a 99% kadjunangan na zunghua minku sihu avan zua i taiwan a qinaljan kata 1% zuma kedri a qinaljan ljededet. sa izua tu 36,197 km² a pulingetjan nua kadjunangan. a i kaledep mavan a taiwan ljavek (台灣海峽), a i viri avan zua dunghai (東海), a i tjaikacedas mavan a taipingyan (ljavek a viliping), a i navalj avan zua lusung ljavek (呂宋海峽), a i keledep a navalj mavan a nanhai (南海). maka ljaviljaving kemasi viri patje navalj tu 400 km, a tjaljalavan kimaya 145km a tjeza. au izua anan i pasakaledep a viri a penhu a qinaljan, izua kimen a qinaljan, wucyu (烏坵), mazu (liantjang) ljaqeti ta ciuku a kadjunangan. izua dungsa qinaljan (東沙群島), zungsa qinaljan (中沙群島) kata nansa qinaljan (南沙群島) na sepulingetj i nanhai ljavek, ljakua neka nu sikataqaljan imaza.

A kinalangan nua kadjunangan matu vurasi, izua gadugaduan, calisi, likeljukeljung, lizulizk kata 台地.

Ka uranda a djiday, qivu ta “Tayouan” aya, au ka mincen djiday sualapen ta “Tayouan” aicu a siqivuan, sa pavalitan ta “東都”（ti kamakama 鄭成功), “東寧” (ti kamakama 鄭經). katjaivililj, aza cinting sihu lemingdjelj ta “vu” sa qivu ta “taiwan” siayaya. izuanan liaw a siqivuan “寶島”, “鯤島”, “蓬萊”, “福爾摩沙”, “福摩薩” kata “高砂國”.

Ayatua pimaza i taiwan izua tja liaw a racev, avan sika izuanan “寶島” aicu a siqivuan. pakata imaza i sicuayan a sunatj a《山海經》, venecik ta taiwan avan zua “海上神山仙島蓬萊” kata “瀛洲” aicu a bulay a ngadan. au ayatua izua lizuk a kadjunangan, avan sika izuanan “鯤島” aya tjaucikel.

Aza ripun kasicuayan qivu taiwan ta “高砂”, “高砂國” kata “高山國” siayaya. kemasi tua “打狗山” a ljingav au pavalitan tua “高砂 Takasago” aya. pacun ta venecikan i《異國渡海御朱印帳》aicu a sunatj tucu pimaza i ripun a 京都金地院, izuanga mamaw a qivu “タカサゴ Takasago” aicu avan nu kai na ripun a 片假名 a vecik.

Aza sicuayan a kuria qivu taiwan ta “大樊”, kai na kuria venecik ta “대번”, “daebeon” aya, avan angata kemasi “大員” aicu a han a vecik.

Tucu nu venecik ta han a vecik a taiwan, avan zua “臺灣”, amin a sivecikan ta “臺” i kubung kata官方國書, ljakua makaya i sinbung kata timitja a taqaljaqaljan venecik ta “台”.

Ka 1905 a cavilj, lemindjelj ta 中國同盟會 i ripun tukiyu (東京), tazua a palaingan qivu ta “驅除韃虜, 恢復中華, 創立民國, 平均地權”. tjaivililj a cavilj, ti 孫中山 i kaigigi mapaqulid ta kuga a ngadan avan nu “中華民國” aya. au aicu a “民” a vecik kicuacual tua rishi (瑞士) kata amirika aicu drusa a kuga mavan a “民權制度”, imi ta sinan pazangal aza taqaljaqaljan italadj tua kuga.

Au kemai zunghua minku lemindjeljanga, izua anan “中國” kata “華” aicu a siqivuan. kumalji ka 1949 a cavilj aza zunghua minku sihu lja zua maqaqeci kata 共產黨 italadj i ciuku, sa patjavat ta sihu imaza i taipaq patjetucu. ljakua mata vaik imaza i kacauan ti ciang djin-ku cungtung, tja zunghua minku sihu qivu anan itjen “中國”, “自由中國” aya. saka inika gemaugaw aicu a “中華人民共和國” mavan a paqulid a kuga, siqivu ta kadjunangnan i ciuku avan zua “大陸地區” kata “大陸淪陷區”. au tja zunghua minku sihu qivu ta titjen nadjemadjas tua kadjunangan avan nu “臺閩地區”, “臺灣地區” kata “自由地區” ayain. 

Kemasi tua aza taqaljaqaljan i taiwan maqati itjen a sinkiu, lja zua inika mamaw a puqenetjan pakata siqivuan, sa aicu a 總統候選人nase kumintang qivu ta timitim nua minecengan i ciuku avan nu “中國大陸”, “北京當局” kata “大陸”, au qivu tiamadju avan nu “zunghua minku”. sa aicu a 總統候選人 nase mindjintang qivu ta timitim nua minecengan i ciuku avan nu “北京當局”, “中國大陸” kata “中國”, au qivu tiamadju avan nu “zunghua minku”, “zunghua minku (taiwan)” kata “taiwan” aya. katjaisangas ta 1990 a caviljan, qivu itjen ta “中國”, au pavalitan tu qivu ta “臺灣”. au tucu imaza aza sihu kata 民間 siqivu ta “台灣” aicu drusa vecik kitauvalit tua zunghua minku, saka vinecikan tua “台” sinan pukeljang i gaikuku. 

Pimaza i gaikuku, pitjaivililj a 1949 a cavilj, siqivu ta zunghua minku avan nu “國府中國”, “自由中國” kata “民主中國” ljakua kemasi 1971 a cavilj, amin kedrikedri anga a kuga lemindjelj ta kapacacapilj a minecengan kata zunghua minku sihu. saka ayatua “中華人民共和國 (tucu i ciuku a sihu)” kata gaikuku a hulic a ikiw, sa pimaza izua mareka siqivuan tua taiwan i gaiakuku, katjaivililj a 1984 a cavilj i qaca a undukai kata 世衛組織 qivu ta “中華臺北”, au i 世界貿易組織 qivu ta “臺澎金馬個別關稅領域” siayaya.

aicu amizuku na sepaljavak tai akav, taitu, kalinku king, avan nu tjalja tjuruvuan tjanuitjen a kacilisian i taiwan.

kasicuacuayan pimaza itua lima kudrav a cavilj mata ita kudrav a cavilj, izuanga caucau imaza i taiwan, pakata kinkiw aza “澎湖原人” (aza sikataqaljan i penhu) pimaza i “澎湖水道”, izuanga 45 a kudrav a cavilj mata 19 a kudrav a cavilj. au pakata 南島 zuku a cinalivatan imaza, izua cangbin a kakudanan i valangaw (長濱文化), wangsin a kakudanan i miawli (網形文化) kata zuzen a caucau (左鎮人) i tainan, katjaivililj izua davenken a kakudanan (大坌坑文化), yuansan a kakudanan i taipaq (圓山文化), ingpu a kakudanan (營埔文化), binan a kakudanan i valangaw (臺卑南文化) kata sesanhang a kakudanan i taipaq (十三行文化). au izuanan aicu a nase malay-bulinisiyayu a zuku (馬來-玻里尼西亞語族) avan angata pimaza i taiwan qinaljan katjaisangas a 1400 a cavilj. aicu a kacalisian na paqaqarut i penuljat a kadjunangan, nase 南島 a kai(語系).

Aicu a uranda a djiday avan zua kemasi 1624 a cavilj mata 1662 a cavilj, tuazua tiamadju mangetjez pasa imaza i tainan dayuan (大員 tucu i tainan anpin), au vinilade ni 鄭成功, saka izua 38 a cavilj tiamadju imaza i taiwan.

Aicu a sipanya a sivitai na mangetjez pasa maza i 三貂角 kemasi 1626 a cavilj mata 1642 a cavilj, au vinilade ni uranda a sivitay, saka izua 16 a cavilj tiamadju i taiwan.

Aicu ti 鄭成功 kacuin ta sivitai na mangetjez imaza i taiwan ka 1662 a cavilj mata 1683 a cavilj. masan ta sangasangasan a pairang a minecengan i taiwan.

• kemasi 1683 mata 1858 a cavilj

Aicu a cinting a sivitai ti 施琅 na djemadjas taiwan ka 1683 a cavilj mata 1895 a cavilj. ljakua inika minicen a penuljat a kadjunangnan i taiwan.

nu sesingvaudjan a sisecevung

• kemasi 1858 mata 1895 a cavilj

• 始政時期 kemasi 1895 mata 1918 a cavilj
• 內地延長主義時期 kemai 1918 mata 1937 a cavilj
• 皇民化運動時期 kemasi 1937 mata 1945 a cavilj

Pakata kacalisian i taiwan izua tapuluq sa unem a kazukuan patje tucu.

Han zuku a se Taiwan aya ta Paiwan tua kemasi Tailiku a mareka caucau. aicu Pairang kazuku mavan nu tjaljatjuruvuan na Han zuku a seTaiwan. Kilang zuku mavan nu sipasanmusalj tua tjuruvuan nua caucau.

• Pairang (70%)
• Kilang (15%)
• Ljautia (13%)

Tucu imaza i taiwan izua 23,239,656 a caucau (2021 a cavilj lukugacu a ziriu), sedjelj a lima a zuku, pairang, haka, ljautjia, kacalisian kata vaquan a caucau patjavat imaza aicu a “新住民” nua aya. au aza kacalisian imaza i taiwan paselaw tu alu a kuzulj a cavilj kimaya tua 2.36% (554,585 a caucau), avan sika tjatjuruvu a pairang. pakata pairang izua “閩南” (65.5% - 70.5%) kata haka (17.5% - 23.5%). au aicu a gaisiuzing mavan a kemasi 1945 mata 1949 a cavilj kemasi tailiku kata minku sihu patjavat semamaza a caucau. ljuka tucu, ayatua na maqepuqepu imaza i kakaizuanan, avan sika inika madjulu itjen a sikeljang. aicu a haka zuku paqaqarut imaza i pasaviri tua taiwan, avan a i taipaq, atalasi a taipaq, tawyen, sinzu king, miawli king, izuanan imaza i vecekadan tua taiwan, mavan ljaicu i nantu king, taizung, au kata imaza i pasanavalj tua taiwan, avan zua i takaw, liudui (六堆) i akaw, kata paqaqarut i pasakacedas tua kalingu sema taitu sevesevecan a lizulizuk a kadjunangan. au imaza i yilan king, zanghua guan kata yunlin guan, ciayi kata tainan imaza i calisi a kadjunangan. au pakata pairang zuku a kaizuanan, mavan a paqaqarut imaza i penuljat a kadjunangan. ayatua aicu tja gindjiw a “渡臺禁令” a tjinuicu ka 1684 a cavilj, aza pairang inika maqati a paqatenleng a patjavat imaza i taiwan, ljakua ka 1788 a cavilj tazua, aicu a tjinuicu mumalj anga, avan sika tjatjuruvu ta pairang a kata tacemekeljan niamadju kemasi imaza i tailiku patjavat i taiwan maka varukur pasa taiwan a ljavek. au mata 1875 a cavilj nigacu, ti kamakama i vutjan sen a 沈葆楨sualpen ta aicu a tjinuicu, avan sika tjatjuruvu a pairang kemasi imaza i vutjan sen (福建省) patjavat i taiwan, ayatua tjaljananguaq a nasidjaravacan, saka tucu imaza i taiwan aza pairang masan ta tjatjuruvuan a zuku i taiwan. 

• kisia

tucu pimaza i taiwan a kisiya a djalan mavan a taiwan kisiya kanricy sa kanrivi. au pakata kisiya a djalan i taiwan, izua kisiya a djalan a cemalivat tua taiwan i pasakaledep, pasanavalj, kamasi 蘇澳新 patje kalingu, kata kisiya a djalan a kemasi kalinku pasa taitu. saka pakata kisiya izua 自強號, 莒光號, 復興號, 太魯閣號 kata 普悠瑪號. ka 2007 a cavilj nigacu ici qadav, ljaicu a tjadjaljav a kisiya patagilj a patagilj tjesengesengan a kauti, avan sika izua amin a 90 patje 120 a milingan kemasi viri patje navalj nua taiwan. ljakua ljaicu a tjaljananguaq a nasidjaravacan pavalitan tua sicuayan a makahikuki a kakudan imaza i pasakeledep a taiwan.

• hikugiu

imaza i taiwan na lemindjelj matje drusa a qacavan a hikugiu mavan a ljaicu a tawyen kata takaw hikugiu, avan sika maqati itjen a vaik a gaikuku. au izuanan pimaza i taipaq kata taizung aicu drusa a hikugiu maqati itjen a vaik sema zuma a tjaljaveqeveqan i taiwan, au izuanan hikugiu imaza i kinmen, makung (馬公), beikan (北竿), nankan (南竿).

• minatu

pimaza i taiwan pakata minatu sema i gaikuku, izua i takaw, i cylung, taizung, kalingu, suaw (蘇澳), au izuanan ljaicu a minatu i taipaq lemindjelj ka 1990 a caviljan kata aicu sicuayan a minatu i anpin a tainan. au aza takaw a minatu mavan a tjaljaqacavan a minatu tucu. avan sika maqati itjen maka varukur sema i penh, kinmen ljaicu a qinaljan. saka imaza i valangaw izua vukang minatu, avan sika azua sikataqaljan maqati pacacikel tiamadju kemasi i taitu pasa ta kasiwtu kata tamazatu. 

• kunglu

izua tjalja vavavan na djalan, mavan ljaicu a 國道1號, 國道3號, 國道5號 aya, avan na kemasi viri pasa navalj, kemsai kaledep pasa kacedas a kunglu. au tucu pimaza i pasakaledep a basu izua a 國光 basu, 統聯 basu kata 和欣 basu.

pimaza i taiwan, izua tapuluq sa drusa a cavilj pakata sihu a kinivarung a kakituluan. izua umen a cavilj i kukumin a gaku, izua tjelu a cavilj i kutjung a gaku, izua tjelu a cavilj i kaucung, izuanan sepatj a cavilj i daigaku. au izua zuma a daigaku, izua aicu a hulic a tatuluan, seman umaq a tatuluan, kipucemel pakata qemuziquzip a sengsengan a tatuluan mavan aicu a lima a cavilj, au pakata kipucemel a aljis a tatuluan izua unem a cavilj, kipucemel a tatuluan mavan a unem a cavilj auta. pakata maretimalji a sengsengan a gaku izua lima a cavilj, drusa a cavilj. au imaza i daigaku maqati a lemindjelj ta kinkiw a tatuluan, avan aicu a 碩士 kata hakasi a gaku imaza.

imaza i taiwan aicu a ljaivavaw a sinupuan mavan angata mirazek, izua 172 a daigaku. ljemita tua cavilj, nu icigacu patje nigacu, izua tu puluq sa sepatj a kudrav a tja situ tiamadju kicaciur tua aicu a siking tua 大學學測 nua aya, au izua pitju a kudrav a situ kicaciur tua zuma a siking tua 大學指考 nu sicigacu. au izua 153 a daigaku lemindjelj tua kinkiw a tatuluan, ljakua izua auta tjuruvu a situ piniliq tua kitulu i gaikuku ljemita a cavilj, avan sika izua tu ita kudrav saka tjelu kuzulj a caucau semamaza i amirika a kitulu. 

• kicaciur ta undukai i gaikuku

tucu pimaza i gaikuku a undukai, timitja a sihu sipungadan tua “中華臺北” aya. avan sika siniqivu ta “中華隊” namayatucu. au nimitja a unduin saigu itjen pakata yakiu, lalanciu, taikuandau (跆拳道), mekelj, 羽球 katua maretimaljimalji a undu. ka 2004 a cavilj, aicu a ulingpiya undukai pimaza i sila yadian (希臘雅典) timitja a unduin ti 陳詩欣 kata 朱木炎 nakialap tua icibang a pakaleva, mavan auta sangasangasan a unduin kialap tua icibang a pakaleva pakata penuljat a unduin kicaciur tua aulingpiya undukai aicu a cinalivatan. ka 2017 a cavilj, pimaza i taipaq a vineqeveqan seman “2017 seikai daigaku a undukai”, mavan a tjaljavavavan a undukai seman imaza i taiwan patjeljatucu.

• yakiyu

yakiyu mavan a tjalja tjengelangelaian a undu pimaza i taiwan. siqivu ta “kuga nua undu” a 國球 siayaya, mavan a kemasi tua ripun a bunka tazua i taiwan patjeljatucu. ka 1992 a cavilj, aicu a ulingpiya undukai pimaza i basailungna, timitja a unduin nakialap tua nibang a pakaleva. ka 1990 a cavilj, lemindjelj tua yakiyu a sengsengan a kinaqepuan nua kuga mavan a “中華職棒” aya, avan angata masantjelulj a kuga i aisa izua yakiyu a sengsengan a kinaqepuan tjaivililj ta i ripun kata i kuria.

• lalanciu

• Dripun
• Tailiku

1. ↑ [1], 臺灣地區面積及海岸長度 - 內政統計年報
2. ↑ [2], 行政院主計總處
3. ↑ [3], 國情統計通報 (第221號)
4. ↑ [4], 人類發展指數 (HDI)
5. ↑ [5], 人口統計資料