ابن کثیر عالم اسلام دے معروف محدث، مفسر، فقیہ تے مورخ گذرے نيں۔ آپ دا مکمل ناں اسماعیل بن عمر بن کثیر، لقب عماد الدین تے عرفیت ابن کثیر اے۔ آپ اک معزز تے علمی خاندان دے چشم و چراغ سن ۔ انہاں دے والد شیخ ابو حفص شہاب الدین عمر اپنی بستی دے خطیب سن تے وڈے بھائی شیخ عبد الوہاب اک ممتاز عالم تے فقیہہ سن ۔
ابن کثیر عالم اسلام دا معروف محدث ، مفسر ، فقیہہ تے مورخ سی ۔ اس دا پورا ناںاسماعیل بن عمر بن کثیر ، لقب عمادالدین تے عرفیت ابن کثیر اے ۔ ابن کثیر اک معزز تے علمی ٹبر نال تعلق رکھدا سی ۔ اس دا پیؤ شیخ ابو حفص شہاب الدین عمر اپنی بستی دا خطیب سی تے اسدا ودا بھائی شیخ عبدالوہاب اک ممتاز عالم تے فقیہہ سی ۔
ابن کثیر 701ھ چ بصرہ دے لاگے اکپنڈ مجدل سی جمیا تے 26 شعبان 774ھ ج وفات پائی ۔
ابن کثیر دیاں مشہور لکھتاں چوں اک تفسیر القرآن جہڑی تفسیر ابن کثیر دے ناں نال مشہور اے تے اسدے اردو زبان چ کئی ترجمے نیں ۔
حافظ ابن کثیر دی ولادت 701ھ وچ مجدل وچ ہوئی جو بصریٰ دے اطراف وچ اک قریہ اے۔ کم سنی وچ ہی والد دا سایہ سر توں اٹھیا گیا۔ وڈے بھائی نے اپنی آغوش تربیت وچ لیا۔ انھاں دے نال دمشق چلے گئے۔ ایتھے انہاں دی نشو و نما ہوئی۔ ابتدا وچ فقہ دی تعلیم اپنے وڈے بھائی توں پائی تے بعد نوں شیخ برہان الدین تے شیخ کمال الدین توں اس فن دی تکمیݪ کيتی۔ اس دے علاوہ آپ نے ابن تیمیہ وغیرہ توں وی استفادہ کيتا۔ تمام عمر آپ دی درس و افتاء، تصنیف و تالیف وچ بسر ہوئی۔ حافظ ذہبی دی وفات دے بعد مدرسہ ام صالح تے مدرسہ تنکریہ وچ آپ شیخ الحدیث دے عہدہ اُتے فائز رہے۔ اخیر عمر وچ بینائی جاندی رہی۔ 26 شعبان بروز جمعرات 774ھ وچ وفات پائی۔
اسماعیل کنیت : ابوالفداء لقب:عماد الدین تے ابن کثیر عرف اے
سلسلہ نسب ایہ اے : اسماعیل بن عمر بن کثیر بن ضوء بن ذرع القیسی البصروی ثم الدمشقی
آپ اک معزز تے علمی خاندان دے چشم و چراغ سن ۔ آپ دے والد شیخ ابوحفص شہاب الدین عمر اپنی بستی خطیب سن آپ دے وڈے بھائی شیخ عبد الوہاب اک ممتاز عالم تے فقیہ سن ۔
آپ دی ولادت 700ھ وچ بمقام مجدل ہوئی جو ملک شام دے مشہور بصریٰ دے اطراف وچ اک قریہ اے، اودوں آپ دے والد ایتھے دے خطیب سن، حالے آ پ تیسرے یا چوتھے برس وچ ہی سن کہ والد بزرگوار نے 703ھ وچ وفات پائی تے نہایت ہی کم سنی وچ آپ یتیمی دا داغ اٹھانا پيا، باپ کاسایہ سرسے اٹھا تاں وڈے بھائی نے اپنی آغوش تربیت وچ لے لیا۔ والد دی وفات دے تن سال بعد یعنی 706ھ وچ آپ اپنے برادر بزرگوار دے نال دمشق چلے آئے تے فیر ایتھے آپ دی نشو و نما ہوئی، ابتدا وچ اپنے وڈے بھائی توں فقہ دی تعلیم پائی بعد نوں شیخ برھان الدین ابراہیم بن عبد الرحمن فرازی معروف بہ ابن فرکاح شارخ تنبیہ المتوفی 729ھ تے شیخ کمال الدین قاضی شہبہ توں اس فن دی تکمیݪ کی، اس زمانہ وچ دستور سی کہ طالب علم جس فن نوں حاصل کردا اس فن دی کوئی مختصر کتاب زبانی چيتا کرلیندا۔ چنانچہ آپ نے وی فقہ دی التنبیہ فی فروع الشافعیہ، مصنفہ شیخ ابواسحاق شیرازی المتوفی 476ھ نوں حفظ کرکے 718ھ وچ سنادتا تے اصول فقہ وچ علامہ ابن حاجب مالکی المتوفی 746ھ دی مختصر نوں زبانی چيتا کيتا۔ اصول دیاں کتاباں آپ نے علامہ شمس الدین محمود بن عبد الرحمن اصفہانی شارح مختصر ابن حاجب المتوفی 749ھ توں پڑھی سی۔
فن حدیث دی تکمیݪ آپ نے اس عہد دے مشہور استاداں فن نال کيتی سی علامہ سیوطی، ذیل تذکرہ الحفاظ وچ لکھدے نيں۔ سمع الحجازوالطبقۃ یعنی حجاز تے اس طبقہ دے علما توں آپ نے سماع حدیث کيتا۔
لیکن انہاں تمام حضرات وچ سب توں ودھ جس توں آپ نوں استفاد ہ دا موقع ملیا اوہ محدث شام حافظ جمال الدین یوسف بن عبد الرحمن مزی شافعی مصنف رہتل الکمال المتوفی 742ھ نيں۔ حافظ مزی نے خصوصی تعلق دی بنا اُتے اپنی صاحبزادی دا آپ نال نکاح کر دتا سی۔ اس رشتہ نے اس تعلق نوں تے ودھ استوار کر دتا۔ سعادت مند شاگرد نے اپنے محترم استاذکی شفقت توں پورا پورا فائدہ چُکیا، مدت مدید تک حاضر خدمت رہے تے انہاں دی اکثر لکھتاں کاجس وچ رہتل الکمال وی داخل اے وی داخل اے، خود انہاں توں سماع کيتا تے اس فن دی پوری تکمیݪ انہاں ہی دی خدمت وچ رہ کرکی
چنانچہ سیوطی لکھدے نيں وتخرج بالمزی ولازمہ وبرع۔ ايسے طرح شیخ الاسلام امام ابن تیمیہ المتوفی 728ھ توں وی آپ نے بہت کچھ علم حاصل کيتا سی تے عرصہ تک انہاں دی صحبت وچ رہے سن ۔
حافظ ابن حجر نے لکھیا اے کہ مصر توں آپ نوں دیوسی، وانی تے ختنی وغیرہ نے حدیث دی اجازت دتی سی
امام ابن کثیر نوں علم حدیث دے علاوہ فقہ، تفسیر، تریخ تے عربیت وچ وی کمال حاصل سی، چنانچہ علامہ ابن العماد حنبلی، ابن حبیب توں ناقل نيں۔ انتھت الیہ ریاستہ العلم فی التریخ و الحدیث والتفسیر(ان اُتے تریخ، حدیث تے تفسیر وچ ریاست علمی ختم ہو گئی۔
درس وافتاء، ذکر الٰہی شگفتہ مزاجی :۔ حافظ ابن کثیر دی تمام عمر درس وافتاء تے تصنیف و تالیف وچ بسر ہوئی۔ حافظ ذہبی دی وفات دے بعد مدرسہ ام صالح تے مدرسہ تنکریہ (جو اس زمانہ وچ علم حدیث دے مشہور مدرسے سن )ماں آپ شیخ الحدیث دے عہدہ اُتے فائز رہے، وڈے ذاکر شاغل سن، چنانچہ ابن حبیب نے آپ دے متعلق لکھیا کہ امام ذی التسبیح والتھلیل طبیعت وڈی شگفتہ پائی سی لطیفہ گو تے بذلہ سنج سن، حافظ ابن حجر نے آپ دے اوصاف وچ حسن الفاکہۃ دے لفظاں استعمال کيتے نيں، یعنی وڈا اُتے لطف مزاح کيتا کردے سن ۔
شیخ الاسلام امام ابن تیمیہ توں خصوصی تعلق: اخیر وچ ایہ واضح کردینا ضروری اے کہ حافظ ابن کثیر نوں اپنے استاذ علامہ ابن تیمیہ توں خصوصی تعلق سی، جس نے آ پ دی علمی زندگی اُتے گہرا اثر ڈالیا سی تے ايسے دا نتیجہ اے کہ آپ بعض انہاں مسائل وچ وی امام ابن تیمیہ توں متاثر سن جنہاں وچ اوہ جمہور سلف توں متفرد نيں، چنانچہ ابن قاضی شہبہ اپنے طبقات وچ لکھدے نيں
کانت لہ خصوصیۃ بابن تیمیہ مناضلتہ عنہ واتباع لہ فی کثیر من ارایئہ وکان یفتی برایہ فی مسئلتہ الطلاق وامتحن بسبب ذالک واوذی۔
ان نوں ابن تیمیہ دے نال خصوصی تعلق سی تے انہاں دی طرف توں لڑیا کردے سن تے بہت ساریاں آراء وچ انہاں دی اتباع کردے سن چنانچہ طلاق دے مسئلہ وچ وی انہاں دی رائے اُتے فتوی دیندے سن جس دے نتیجے وچ آزمائش وچ پئے اورستائے گئے۔
اخیر عمر وچ بینائی جاندی رہی سی جمعرات دے دن شعبان دی چھبیہہ تریخ ٧٧۴ھ وچ وفات پائی (رحمۃ اللہ ) تے مقبرہ صوفیہ وچ اپنے محبوب استاذ شیخ الاسلام ابن تیمیہ دے پہلو وچ دفن کيتے گئے، آپ دے کسی شاگرد نے آپ دی وفات اُتے وڈا درد انگیز مرثیہ لکھیا اے، جس دے دو شعر ایہ نيں
لفقدک طالب علماں العلوم تاسفوا وجادوابدمع لایبیدغزیر
ومزجواماء المدامع بالدما لکان قلیلا فیک یا ابن کثیر
ترجمہ(شائقین علوم تواڈے اٹھیا جانے اُتے متاسف نيں، اس کثرت توں آنسو بہا رہے نيں کہ تھمنے ہی نوں نئيں آندے تے جے اوہ آنسوواں دے نال لہو وی ملیا دیندے تب وی اے ابن کثیر تواڈے لئی تھوڑے سن )
پسماندگان وچ دو صاحبزادے وڈے نامور چھڈے سن، اک زین الدین عبد الرحمن جنہاں دی وفات 792ھ وچ ہوئی تے دوسرے بدرالدین ابوالبقاء محمد۔ ایہ وڈے پایہ دے محدث گذرے نيں۔ انھاں نے 803ھ وچ بمقام رملہ وفات پائی، انہاں دونے دا ذکر حافظ بن فہد نے اپنے تھلے بسلسلہ وفیات کيتا اے۔
آپ نے تفسیر، حدیث، سیرت تے تریخ وچ وڈی بلند پایہ لکھتاں يادگار چھڈی نيں، ایہ آپ دے اخلاص دا ثمرہ تے حسن نیت دی برکت سی کہ بارگاہ ایزدی توں انہاں نوں قبول عام تے شہرت دوام دی مسند عطا ہوئی، مورخین نے آپ دے لکھتاں دی افادیت اوران دی قبولیت دا ذکر خاص طور توں کيتا اے، ذہبی لکھدے نيں، ولہ لکھتاں مفیدۃ ابن حجر کہندے نيں ۔
سادت تصانیفہ فی البلادفی حیاتہ وانتفع الناس بھا بعد وفاتہ
ان دی زندگی وچ انہاں دیاں لکھتاں شہر شہر جا پہنچیاں تے انہاں دی وفات دے بعد لوک انہاں توں نفع اندوز ہُندے رہے۔
آپ دی جنہاں لکھتاں اُتے سانوں اطلاع ملی اے اوہ حسب ذیل نيں۔
(1) تفسیر القرآن العظیم : جس دے متعلق حافظ سیوطی تصریح کردے نيں کہ اس طرز اُتے دوسری تفسیرنئيں لکھی گئی، ایہ تفسیر بالروایہ وچ سب توں ودھ مفید اے۔
(2) البدایہ والنہایہ : ایہ فن تریخ وچ انہاں دی بیش بہا لکھتاں نيں تے مصر توں طبع ہو کے شائع ہو چکی اے اس وچ ابتدائے کائنات توں لے کے احوال آخرت تک درج نيں۔
(3) التکمیݪ فی معرفتہ الثقات والضعفاء والمجاہیل
(4) الہدی والسنن فی احادیث المسانید والسنن : ایہی کتاب اے جو جامع المسانید دے ناں توں مشہور اے۔
(5) طبقات الشافعیہ : اس وچ فقہا شافعیہ دا تذکرہ اے ۔
(6) مناقب الشافعی : ایہ رسالہ امام شافعی دے حالات وچ اے ۔
(7) تخریج احادیث ادلتہ التنبیہ۔
(8) تخریج احادیث مختصر ابن حاجب، التنبیہ تے مختصر ایہ دونے کتاباں اوہی نيں جنہاں نوں مصنف نے عہد طالب علمی وچ حفظ کيتا سی، انہاں دونے کتاباں وچ کتاباں حدیث توں تخریج وی لکھی اے۔
(9)شرح صحیح بخاری ک:اس دی تصنیف وی شروع کيتی سی مگر ناتمام رہ گئی 'کشف الظنون وچ اے کہ صرف ابتدائی ٹکڑے دی شرح اے۔ مصنف نے اس دا ذکر اختصار علوم الحدیث وچ کیہ اے۔
(10)الاحکام الکبیر:یہ کتاب بہت وڈے پیمانہ اُتے احادیث احکام وچ لکھنی شروع دی سی'مگر کتاب الحج تک لکھ سکے تمام نہ کرسکے 'مصنف نے اختصار علوم الحدیث وچ اس کتاب دا وی ذکر کيتا اے۔
(11)اختصار علوم الحدیث :نواب صدیق حسن خاں نے منہج الوصول فی اصطلاح احادیث الرسول وچ اس دا ناں الباعث الحثیث علی معرفتہ علوم الحدیث لکھیا اے 'یہ علامہ ابن صلاح المتوفی 643ھ دی مشہور کتاب علوم الحدیث معروف بہ مقدمہ ابن صلاح دا جو اصول حدیث وچ اے 'اختصار اے 'مصنف نے اس وچ جابجا مفید اضافے کيتے نيں۔ حافظ ابن حجر عسقلانی اس کتاب دے متعلق لکھدے نيں ولہ فیہ فائدے(اس کتاب وچ حافظ ابن کثیر دے بوہت سارے افادات نيں ۔)
(12)مسند الشیخین :اس وچ شیخین یعنی حضرت ابوبکر و عمر رضی اللہ عنہما توں جو حدیثاں مروی نيں انہاں نوں جمع کيتا گیا اے۔ مصنف نے اختصار علوم الحدیث وچ اپنی اک تصنیف مسند عمر رضی اللہ عنہ دا ذکر کيتا اے۔ ایہ معلوم نہ ہوسکاکہ آیا اوہ مستقل علاحدہ کتاب اے یا ايسے دا حصہ ثانی اے۔
(13)السیرۃ النبویہ صلی اللہ علیہ وسلم :یہ سیرت اُتے وڈی طویل کتاب اے۔
(14)الفصول فی اختصار سیرۃ الرسول:یہ سیرت اُتے اک مختصر کتاب اے۔ مصنف نے اس دا ذکر اپنی تفسیر وچ سورہ احزاب دے اندر غزوہ خندق دے بیان وچ کیہ اے۔ اس کتاب دا قلمی نسخہ مدینہ منورہ وچ کتب خانہ شیخ الاسلام وچ موجود اے۔
(15)کتاب المقدمات :اس دا ذکر مصنف نے اختصار علوم الحدیث وچ کیہ اے۔
(16)مختصر کتاب المدخل للبیہقی :اس دا ذکر وی اختصار الحدیث دے مقدمہ وچ کیہ اے۔
(17)الاجتہاد فی طلب الجہاد :جب فرنگیاں نے قلعہ ایاس دا محاصرہ کیااودوں آپ نے ایہ رسالہ امیر منجک دے لئی لکھیا'یہ رسالہ مصر توں چھپ کر شائع ہو چکيا اے۔
(18)رسالتہ فی فضائل القرآن :یہ رسالہ وی تفسیر ابن کثیر کینال مطبع المنار مصر وچ طبع ہو چکيا اے۔
(19)مسند امام احمد بن حنبل نوں وی حروف اُتے مرتب کيتا سی تے ا سکے نال طبرانی دی معجم تے ابو یعلی دی مسندسے زوائد وی درج کيتے سن ۔ امام ابن کثیر دی تمام لکھتاں وچ ایہ خوبی عیاں اے کہ جو کچھ لکھدے نيں نہایت تحقیق کینال لکھدے نيں تے مفصل لکھدے نيں 'عبارت سہل تے پیرایہ بیان دلکش ہُندا اے۔
↑ ۳.۰۳.۱فرینس دا ببلیوٹیک نیشنل آئی ڈی: https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb13748427p — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۰ اکتوبر ۲۰۱۵ — مصنف: Bibliothèque nationale de France — عنوان : اوپن ڈیٹا پلیٹ فارم — اجازت نامہ: Open License
باب اسلام
