Zmiana biegu rzeki Arno

Zmiana biegu rzeki Arno – projekt inżynierski tworzony latach w 1503–1504 przez włoskiego artystę renesansowego Leonarda da Vinci na zlecenie rządu Republiki Florenckiej.

Pomysł regulacji Arno po raz pierwszy pojawił się w 1347 roku^[1]. Piza, którą Piero de'Medici oddał w 1494 roku Francuzom, w 1495 roku po ich wycofaniu się z Włoch ogłosiła niepodległość. Zabiegi florentczyków, by odzyskać miasto były bezskuteczne. Piza mogła się bronić w nieskończoność dopóki przez port u ujścia Arno docierały do nich zapasy. Wymyślono pomysł zmiany biegu rzeki, by odciąć mieszkańców miasta od dostaw żywności i zapasów^[2].

W rzeczywistości chodziło o dwa osobne projekty. Pierwszy miał na celu zmianę koryta w dolnym odcinku rzeki, by odciąć wrogiemu miastu Pizie dostęp do morza. Drugi zakładał regulację rzeki na zachód od Florencji, by stała się tam możliwa żegluga^[3]. W wyniku bystrzy między Signą a Montelupo, oraz płytkiego, krętego i zamulonego odcinka do Piza rzeka 10 mil na zachód od Florencji nie nadawała się do żeglugi^[1]. Wzmagania o uzyskanie dostępu do morza nasilił się po dotarciu do Włoch informacji o sukcesie pierwszej wyprawy morskiej Krzysztofa Kolumba^[4].

W projekt zaangażował się także Niccolò Machiavelli, doradca Piero Soderiniego w sprawach polityki i wojskowości. Był świadkiem pracy Leonarda jako inżyniera dla Cezara Borgii. Wówczas poznał go przebywając w twierdzy Imoli^[2]. Sam Leonardo myślał nad regulacją rzeki co najmniej od początku lat 90. XV wieku^[1].

19 czerwca wojska florenckie zajęły twierdzę La Verruca, pagórek widoczny na południowych stokach Wzgórz Pizańskich, skąd rozciąga się widok na równinę w dolnym biegu Arno. 21 czerwca Leonardo przybył do zdobytej twierdzy i opracował plan jej wzmocnienia. 22 lipca ponownie przybył do tej okolicy, by sporządzić szkic zmiany biegu rzeki. Podczas owych wypraw i pomiarów towarzyszem oraz pomocnikiem Leonarda był Giovanni Piffero^[2].

Z badań Leonarda wynikało, że należy skierować rzekę na południe, do mokradeł pod Livorno, zwanych Stagno. Bieg wody miały odwrócić jazy na kanale długości 1 mili i 16 braccia (ok. 10 metrów) rozwidlającym się na dwa mniejsze. Rzeka od ujścia kanału była oddalona od Stagno o ok. 12 mil. Trzeba było wykopać rowy i wykopać z nich ok. miliona ton ziemi. W jednym z najwcześniejszych studiów efektywności pracy obliczył, ile ziemi może przerzucić robotnik. Ponieważ kanały miały być bardzo głębokie Leonardo oszacował, że potrzeba czternastu robotników, by przenieśli wiadro piachu z dna na górę. Według obliczeń prace trwałyby 54 tys. roboczodni^[5]. Rachunki Leonarda stanowią jeden z pierwszych w historii studium efektywności pracy^[6]. Aby przyspieszyć realizację zadania, zaprojektował specjalne maszyny, m.in. żuraw do budowy kanału^[7].

20 sierpnia 1504 roku zaczęto kopać kanał Arno-Stagno^[5]. Zatrudniono ok. 2 tys. robotników^[1]. Leonardo nie brał czynnego udziału w pracach. Przebieg prac koordynował inżynier Colombino^[5]. Zmodyfikował plan Leonarda, zrezygnował z budowę maszyny dźwigowej^[8]. Pracę rozpoczęto od wyburzenia wieży w Fagiano, z której pozyskano materiał na tamę^[5]. Leonardo konsultował z Machiavellim błędy popełniane przez kierownika budowy. Machiavelli napisał do inżyniera list, gdzie wyraził swoje zaniepokojenie łożyskiem kanału, które było płytsze od łożyska Arno. Colombino zignorował ostrzeżenie^[8].

Na początku października 1504 roku podczas burzy zostały zniszczone łodzie strzegące wylotów kanałów. W wyniku katastrofy zginęło osiemdziesiąt osób. Ponadto w czasie burzy osunęły się ściany wykopów. Woda zalała gospodarstwa w dolinie. Budowę kanału zaprzestano w połowie października^[1]. Według relacji asystenta Machiavellego Biagia Buonacorsiego projekt okazał się czasochłonny, kosztowny i nieopłacalny. Woda płynęła kanałami wyłącznie z powodu wylania rzeki. Koszt inwestycji wyniósł co najmniej 7 tys. dukatów. Większość kosztów poszło na opłacenie robotników i żołnierzy chroniących budowę przed pizańczykami^[9]. Po wycofaniu się wojsk florenckich pizańczycy zasypali kanał^[1].

Obecnie wzdłuż trasy kanału przebiega autostrada A11, łącząca Florencję z Pizą^[10].

• Walter Isaacson: Leonardo da Vinci. Kraków: Insignis Media, 2019. ISBN 978-83-66071-41-4.
• Domenico Laurenza: Maszyny Leonarda. Niezwykłe wynalazki i tajemnice rękopisów Leonarda da Vinci. Mario Taddei, Edoardo Zanon (red.). Kielce: Jedność, 2019. ISBN 978-83-7971-908-2.
• Charles Nicholl: Leonardo Da Vinci. Lot wyobraźni. Warszawa: WAB, 2006.