Witold Gokieli

Witold Gokieli

Ryszard

porucznik
Pełne imię i nazwisko	Witold Leon Gokieli
Data i miejsce urodzenia	10 lipca 1904 Częstochowa
Data i miejsce śmierci	5 lipca 1956 Warszawa
Przebieg służby
Lata służby	1939–1944
Siły zbrojne	Wojsko Polskie Armia Krajowa
Jednostki	Komenda Główna Armii Krajowej Oddział IV Kwatermistrzowski - Szefostwo Produkcji Konspiracyjnej "Cieśla" Kierownictwo Produkcji Uzbrojenia
Stanowiska	kwatermistrz
Główne wojny i bitwy	wojna polsko-bolszewicka II wojna światowa powstanie warszawskie
Późniejsza praca	inżynier
Odznaczenia

Witold Leon Gokieli ps. „Ryszard” (ur. 10 lipca 1904 w Częstochowie, zm. 5 lipca 1956 w Warszawie) – polski inżynier, uczestnik walk o niepodległość Polski, kombatant wojny polsko-bolszewickiej, w czasie II wojny światowej oficer ZWZ-AK, powstaniec warszawski, więzień III Rzeszy, a następnie Polski Ludowej. W niektórych źródłach^[1][2] błędnie podawany jako Gokeli.

Witold Gokieli urodził się w mieszanej rodzinie, jako syn Szymona Gokielego – osiadłego przed I wojną światową w Polsce Gruzina, lekarza służącego w carskiej armii w randze pułkownika, i Lucyny Rozenfeld – Polki pochodzenia żydowskiego. Czas I wojny światowej spędził z rodziną w Gruzji. Po śmierci ojca na froncie I wojny światowej^[3] przeniósł się wraz z matką i siostrą do Warszawy, gdzie wstąpił na politechnikę. W 1920 zgłosił się na ochotnika do armii polskiej i wziął udział w obronie stolicy podczas wojny polsko-bolszewickiej. Po wojnie wrócił na przerwane studia politechniczne w Warszawie i w 1926 uzyskał dyplom inżyniera mechanika na Wydziale Mechanicznym. Za wybitne osiągnięcia w nauce otrzymał stypendium na roczny wyjazd do Francji, gdzie studiował na Sorbonie, odbywając jednocześnie praktykę we francuskich fabrykach lotniczych. Do kraju powrócił w 1927, aby objąć posadę kierownika kontroli fabrycznej w Laboratorium Obróbki Cieplnej i Dziale Normalizacji w Podlaskiej Wytwórni Samolotów, mieszczącej się w Białej Podlaskiej. Jego dalsza praca związana była ściśle z produkcją broni. Od 1930 został zatrudniony w Państwowych Wytwórniach Uzbrojenia, pracując kolejno w Fabryce Broni w Radomiu jako kierownik obróbki mechanicznej, w Fabryce Amunicji w Skarżysku jako kierownik Wydziału Remontowego, szef Działu Zapalników i szef inspekcji, wreszcie jako szef Biura Projektowego, a następnie dyrektor techniczny Fabryki Amunicji nr 2 w Dąbrowie-Borze.

Gokieli niemal od samego wybuchu II wojny światowej angażował się w prace polskiego podziemia, wstępując w 1940 w szeregi ZWZ pod pseudonimem „Ryszard”. Działalność tę kontynuował następnie w AK aż do upadku powstania warszawskiego.

Głównym nurtem jego działalności konspiracyjnej była – zgodnie z przedwojennymi kwalifikacjami – praca kwatermistrzowska (traktowana, zgodnie z warunkami w jakich działało polskie podziemie, nieco szerzej niż samo zaopatrzenie i obejmująca także całą produkcję na cele konspiracyjne i bojowe). Próba scentralizowania podziemnej produkcji wojskowej na potrzeby AK zaowocowała powołaniem w 1942 Wydziału (a następnie Oddziału) Produkcji Konspiracyjnej KG AK, kryptonimy: „Drzewo”, „Perkun”, „Waga”, „Cieśla” (rozkaz KG nr 468 z 8 sierpnia 1942)^[4]. Praca Wydziału obejmowała nadzorowanie produkcji i naprawy oraz zakup materiałów przeznaczonych do walki bieżącej – głównie broni, ale wiadomo także, że żołnierze tej jednostki zajmowali się m.in. robieniem skrytek w mieszkaniach członków podziemia^[5]. Szefostwo Wydziału objął Witold Gokieli podlegając bezpośrednio Tadeuszowi „Borowi” Komorowskiemu (jak wspomina w swojej Armii Podziemnej^[6] sam „Bór” – przedostatni komendant AK). W funkcjonującej wówczas strukturze polskiego podziemia szef Wydziału Produkcji Konspiracyjnej podlegał bezpośrednio dwóm przełożonym. Z jednej strony szefowi Biur Wojskowych (kryptonimy: „Zeszyt”, „Teczka”, „Głóg”, „Róża”), pełniąc rolę jego II zastępcy (Gokieli był zastępcą ds. gospodarczych, szefem był Ludwik Muzyczka) oraz zastępcy szefa Biura Przemysłu (Stefana Bryły). Z drugiej zaś strony w ramach prac w Wydziale Produkcji Konspiracyjnej podlegał zastępcy komendanta AK, którym do aresztowania Stefana „Grota” Roweckiego w czerwcu 1943 był właśnie „Bór” Komorowski. Dopiero we wrześniu 1943, w ramach restrukturyzacji podziemia, cały Wydział przeszedł do IV Oddziału KG pod zwierzchnictwo kwatermistrza. Od przełomu lat 1943 i 1944 podlegał Szefowi Sztabu KG jako Oddział Produkcji Konspiracyjnej. Gokieli pod sam koniec walk powstańczych w Warszawie objął jeszcze jedno stanowisko kierownicze – został powołany 25 września przez generała „Bora” na stanowisko p.o. szefa produkcji wojennej w ramach biura Delegata MON.

Choć kwatermistrzowska praca Gokielego skupiała się w naturalny sposób w Warszawie, w której wiązały się wszystkie główne nitki struktury państwa podziemnego, „Ryszard” angażował się także w sprawy odległe zarówno geograficznie (nadzorował m.in. produkcję granatów w Kielcach – kryptonim „Krzak”, kierownik Franciszek Przeździecki)^[7], jak i funkcyjnie, zajmując się nie tylko zagadnieniami organizacyjnymi, ale również czysto technicznymi (np. kontynuacja prac nad granatami typu p-42 z zapalnikiem W-42 po otrzymaniu dokumentacji od inż. Józefa Michałowskiego). Miał także wpływ na decyzje dotyczące zdobywania materiałów na produkcję broni. Po długich dyskusjach miał m.in. wydać zezwolenie (ostateczną zgodę wyraził „Bór”, ale w gestii „Ryszarda” było zablokowanie tej sprawy w zarodku) Przeździeckiemu na realizację śmiałej akcji zdobycia chloramu w fabryce zapałek w Częstochowie. Miał wówczas powiedzieć: „Dajcie mu się wyżyć, do cholery, bo on mnie nie daje spokoju”^[8].

Gokieli przez cały okres 1942–1944 brał udział w spotkaniach na szczycie dowództwa podziemia. Był m.in. obecny przy zatwierdzaniu produkcji peemu w marcu 1943 r. podczas narady przy ul. Chmielnej w domu inż. Ryszarda Białostockiego „Roberta”. Po wykonaniu prototypu, próbnym przestrzelaniu go na tyłach kościoła przy pl. Grzybowskim, zlikwidowaniu usterek i ponownym przestrzelaniu w Zielonce, przyszedł czas na poważniejszą próbę. Od przełożonych Białostockiego przyszedł bowiem rozkaz stawienia się (miało to miejsce we wrześniu 1943) na ul. Niecałej w celu przedstawienia nowej broni. Okazało się, iż prezentacja ma się odbyć przed płk. Augustem Emilem Fieldorfem „Nilem”, szefem Kedywu. Na spotkaniu obecny był także Gokieli.

W trakcie zaznajamiania się z budową i działaniem mechanizmów, „Nil” wyraził żal, że warunki spotkania nie pozwalają na ostateczny sprawdzian peemu. Na to jeden z podkomendnych (nie wiadomo który) zaproponował ryzykowne bądź co bądź przeprowadzenie strzelania próbnego nie opodal, na Placu Teatralnym. Zrealizowano pomysł. Pierwszy kroczył wnioskodawca z naładowanym peemem ukrytym pod płaszczem i dwoma magazynkami zapasowymi. W pewnej odległości za nim posuwała się reszta grupy. Projektodawca podszedł do trawnika na środku placu. Krążyło tu mnóstwo przechodniów, wśród których trafiali się i umundurowani. Było wczesne popołudnie. Na trawniku oddał serię strzałów, po której plac błyskawicznie opustoszał. Pozostała tylko grupka, która spokojnie się wycofała. To niezwykłe strzelanie potwierdziło, że peem działa bez zarzutu^[9].

Gokieli prócz granatów i peemów uczestniczył także w koordynacji produkcji „stenów”. Właśnie na odprawie u „Ryszarda” (data jest sporna: wiosna 1942 lub wiosna 1943) miało nastąpić skonkretyzowanie zamierzeń w sprawie rozpoczęcia ich produkcji^[10]. W trakcie powstania warszawskiego walczył w Śródmieściu, angażując się bezpośrednio w produkcję granatów i moździerzy (wiadomo, że osobiście nadzorował prace nad wyrobem i udoskonalaniem powstańczego moździerza z ul. Wareckiej)^[11]. Po upadku powstania poszedł do niewoli w oflagu II-D Gross Born (Borne Sulinowo), nr jeniecki 101788^[12].

Choć w literaturze przedmiotu „Ryszard” pojawia się głównie w kontekście prac kwatermistrzowskich, nie było to jedyne pole jego działalności w podziemiu. Najpoważniejszą pracą przed objęciem stanowisk kierowniczych w 1942 było stworzenie wraz ze Stefanem Bryłą dziesięcioletniego planu odbudowy Polski po zakończeniu wojny. Na rozkaz „Grota” w 1940 Ludwik Muzyczka stworzył Wydział Przemysłu Wojennego, którego jednym z zadań było podjęcie kwestii znacznie bardziej dalekosiężnej niż bieżące działania wojenne: problemu opracowania struktur gospodarki polskiej po odzyskaniu niepodległości^[13].

Przygotowany przez Gokielego i Bryłę plan zakładał centralne sterowanie. Autorzy wzięli pod uwagę fakt, iż w wyniku długotrwałych działań wojennych i wyniszczenia najwartościowszej części ludności, nastąpi upadek moralny dużej części społeczeństwa, wobec czego stworzenie siatki zarządów komisarycznych wydaje się najlepszym wyjściem. Poszczególne gałęzie przemysłu miały być zrzeszone w Departamencie Produkcji. Kontrolę nad całością miał pełnić Szef Gospodarki Narodowej. Przedsiębiorstwa miały być dopiero z czasem oddawane w ręce prywatne, ewentualnie zrzeszeniom lub zakładom prywatnym. Niezależność rozwoju poszczególnych przedsiębiorstw od wpływu pojedynczych osób miały gwarantować Samorządy Gospodarcze składające się z rad lub izb powiatowych, wojewódzkich i izb naczelnych. Stawki dla robotników miały opierać się na pensji gwarantowanej, pozostawiając poszczególnym przedsiębiorstwom wolne pole do jej podnoszenia^[14].

Jak zatem widać, był to program państwa socjalistycznego. Fakt ten, choć może dziwić współcześnie, podyktowany był ówczesnymi realiami. W warunkach okupacyjnych, gdy ludzie byli zmuszeni pomagać sobie nawzajem i kierować się wspólnym interesem niezależnie od przedwojennego statusu społecznego, w dobie kryzysu zaufania wobec rządu sanacyjnego, wreszcie w perspektywie powojennego chaosu w kraju, zmiana sympatii ideologicznych na lewicowe była czymś naturalnym. Jak w swojej publikacji z 1973 r. podaje Szarota, wyjątku nie stanowił tutaj także sam komendant ZWZ-AK Stefan Rowecki:

Jakże charakterystyczne są tu słowa późniejszego komendanta Armii Krajowej, Stefana Roweckiego, wypowiedziane już w listopadzie 1939 roku: „Przyszła Polska musi być czerwona, chłopsko-robotnicza! Jeśliby tak miało być, jak było – to niech to szlag trafi.”^[15]

Choć w późniejszym wydaniu z 2010 r. tej samej książki Szarota zrezygnował z przytoczenia słów „Grota”, sama część dotycząca zmian światopoglądowych pozostała bardzo zbliżona:

Proces radykalizacji postaw obejmował przede wszystkim warstwę inteligencji, wyciągającej wnioski zarówno z kl��ski sanacyjnego reżimu, jak i okupacyjnych doświadczeń. Krytyczna ocena przeszłości doprowadziła do powstania programu reform i przekształceń ustrojowych, których przeprowadzenie w wolnej ojczyźnie uznane zostało przez przygniatającą większość społeczeństwa za warunek pomyślnego rozwoju państwa i narodu polskiego^[16].

i dalej:

Lata wojny i okupacji zapisały się w narodowej pamięci pasmem najtragiczniejszych przeżyć, doświadczeń i cierpień. Ale jednocześnie właśnie w owych „czasach pogardy” zrodziła się piękna wizja społecznej sprawiedliwości, równości i braterstwa – idea socjalistycznego humanizmu^[16].

Gokieli nie pozostawił po sobie wspomnień, a relacje o jego podziemnej działalności wykraczającej poza prace kwatermistrzowskie są dość wyrywkowe. Wiadomo np., że uczestniczył jako obserwator w przygotowaniach do słynnej akcji „Wieniec” – pierwszego aktu sabotażu zakrojonego na szeroką skalę^[17]. Wiemy także, iż zabierał głos w kwestiach organizacji struktur podziemia (był m.in. jednym z aktywniejszych oponentów scalenia pionu wojskowego z Delegaturą Rządu na Kraj). Z wszystkich tych relacji wyłania się jednak wyraźnie obraz przedwojennego polskiego inteligenta, zaangażowanego w szeroki wachlarz prac niepodległościowych, obejmujący pracę administracyjną, organizacyjną, a także czysto techniczną na granicy akcji bojowych.

Z niewoli niemieckiej Gokieli wrócił w 1945 i od razu wznowił swoją pracę w przemyśle zbrojeniowym. Przez dwa lata był zatrudniony jako dyrektor techniczny w Centralnym Zarządzie Przemysłu Zbrojeniowego, zaś po jego upadku, w latach 1947–1949, na identycznym stanowisku w Dyrekcji Średniego Precyzyjnego Przemysłu Maszynowego Centralnego Zarządu Przemysłu Metalowego „Prozamet”. Niezależnie od powyższych funkcji był także zastępcą przewodniczącego Wydziału Mechaniki i członkiem Rady w Polskim Komitecie Normalizacyjnym (lata 1948 – 1949), zaś przez niecały rok 1949 – doradcą w Biurze Projektowania Fabryk Przemysłu Metalowego.

We wrześniu 1949 Gokieli został aresztowany na podstawie fałszywych oskarżeń i osadzony w areszcie śledczym Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego na ul. Rakowieckiej w Warszawie. Postawione mu zarzuty obejmowały rozpracowywanie ruchu lewicowego przez AK w czasie wojny, następnie sabotaż przy budowie fabryki trotylu w Pionkach, wrogi stosunek do nowej rzeczywistości i Związku Radzieckiego oraz, najpoważniejszy, kontynuowanie działalności konspiracyjnej, mającej na celu zmianę ustroju Polski Ludowej przy użyciu siły^[18]. Przez niespełna pięć lat był przetrzymywany bez wyroku jako więzień śledczy w areszcie prewencyjnym. Przez ten czas sporządzono kilkadziesiąt protokołów z przesłuchań i konfrontacji, na których widnieje wiele nazwisk zmieniających się wraz z tokiem dochodzenia osób, które kierowały śledztwem. Na pewnym odcinku postępowania widnieje także nazwisko Heleny Wolińskiej^[18], znanej ze zbrodniczych procesów przeciwko członkom AK. Przez cały okres pobytu w więzieniu „Ryszard” nie przyznał się do stawianych mu zarzutów i nie obciążył zeznaniami żadnego ze swoich towarzyszy.

Jak przyznał sam Gokieli po wyjściu z więzienia, przez cały ten czas nie był bity, jednak stosowano wobec niego inne, typowe dla ówczesnego aparatu, tortury. Trzymany był w pojedynczej celi, gdzie w czasie choroby katowano go brakiem snu – gdy próbował położyć się lub usiąść na pryczy, strażnik polewał go wodą. Był też niejednokrotnie stawiany pod ścianą z rękami w górze, za których opuszczenie dźgano go bagnetem. Listy od żony nie przychodziły przez trzy i pół roku. Rzeczy w paczkach, które od niej dostawał, były regularnie niszczone, jak np. tytoń, który mieszano mu z cukrem. Z więzienia wypuszczono go w grudniu 1954. Rozpoczął wówczas pracę jako wykładowca na Wydziale Mechanicznym Politechniki Warszawskiej. Na skutek wycieńczenia organizmu zmarł jednak wkrótce, 5 lipca 1956 roku. Zrehabilitowany w 1957 roku^[19].

Odznaczony m.in. Orderem Virtuti Militari (10 kwietnia 1944) oraz dwukrotnie Złotym Krzyżem Zasługi (1946, 1947)^[20][21].

• Władysław Bartoszewski: Na drodze do niepodległości. Londyn: Editions Spotkania, 1987. ISBN 2-869-022-3. Brak numerów stron w książce
• Tadeusz Bór-Komorowski: Armia podziemna. Warszawa: Bellona, 2009. ISBN 978-83-11-11617-7. Brak numerów stron w książce
• Maciej Kledzik: Trzecia Rzeczpospolita, której nie było. Tygodnik Powszechny, 25 marca 2008. [dostęp 2011-12-20].
• Dariusz Witold Kulczyński: Cena wierności. [dostęp 2011-12-22].
• Marek Ney-Krwawicz: Komenda Główna Armii Krajowej 1939-1945. Warszawa: Instytut wydawniczy PAX, 1990, s. 144-145. ISBN 83-21110-55-X.
• Kazimierz Satora: Produkcja uzbrojenia w polskim ruchu oporu 1939-1944. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1985. ISBN 83-11-07168-3. Brak numerów stron w książce
• Kazimierz Satora: Podziemne zbrojownie polskie 1939-1944. Warszawa: Bellona, 2001. ISBN 83-11-09158-7.
• Tomasz Szarota: Okupowanej Warszawy dzień powszedni. Studium historyczne. Warszawa: Czytelnik, 1973. ISBN 83-07012-24-4. Brak numerów stron w książce
• Tomasz Szarota: Okupowanej Warszawy dzień powszedni. Studium historyczne. Warszawa: Czytelnik, 2010. ISBN 978-83-07-03239-9. Brak numerów stron w książce
• Piotr Rozwadowski (red.): Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego. Warszawa: Dom wydawniczy Bellona, 2002. ISBN 83-11-09261-3. Brak numerów stron w książce
• Władysław Bułhak (red.): Wywiad i kontrwywiad Armii Krajowej. Warszawa: IPN, 2008. ISBN 978-83-60464-54-0. Brak numerów stron w książce