Tramwaje w Zabrzu

Tramwaje w Zabrzu

tramwaj
Tramwaj SGP E1 na ul. Wolności
Państwo	Polska
Lokalizacja	Zabrze
Organizator	ZTM
Operator	Tramwaje Śląskie
Liczba linii	4
Lata funkcjonowania	od 1894
Infrastruktura
Mapa z przebiegiem linii tramwajowych na terenie Zabrza      Linie czynne      Linie zlikwidowane
Długość sieci	41,654 km t.p. (2007)[1]
Rozstaw szyn	1435 mm
Napięcie zasilania	660 V DC
Liczba przystanków	41 (2008)[2]
Multimedia w Wikimedia Commons

Tramwaje w Zabrzu – element systemu komunikacji tramwajowej Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii, który funkcjonuje na terenie Zabrza od 1894 roku. Sieć tramwajowa łączy dzielnice: Biskupice, Centrum Północ, Centrum Południe, Maciejów, Makoszowy, Mikulczyce i Zaborze Północ, a w przeszłości docierała również do Helenki i Rokitnicy.

Sieć należy do Tramwajów Śląskich i w 2007 roku na terenie miasta liczyła łącznie 41,654 km toru pojedynczego^[1]. Ma ona charakter promienisty z koncentracją w pobliżu Placu Wolności, skąd linie biegną w pięciu kierunkach^[3].

Pierwsze plany uruchomienia tramwajów na terenie Zabrza pochodzą z 24 kwietnia 1892 roku, kiedy podpisano między spółką Kramer & Co. a magistratem Bytomia umowę na budowę linii Gliwice – Zabrze – Chebzie – Królewska Huta – Bytom – Piekary Śląskie. Pierwotnie miała ona być jednotorowa z mijankami, o rozstawie szyn 1000 mm, a miały poruszać się na niej tramwaje parowe. W późniejszym okresie szerokość tę skorygowano do 785 mm^[4].

Pierwsza linia tramwajów parowych została uruchomiona 27 maja 1894 roku na trasie Wielkie Piekary – Szarlej – Bytom przez berlińską spółkę Oberschlesische Dampfstraßenbahnen AG. Przedsiębiorstwo to nabyło od spółki Kramer & Co. wszystkie prawa wynikające z koncesji i umów na budowę kolejek. Kolejny odcinek linii (Gliwice – Zabrze) uruchomiono 26 sierpnia tego samego roku, a połączono obydwa odcinki 30 grudnia trasą Zabrze – Bytom przez Chebzie, Królewską Hutę i Łagiewniki. Linia ta liczyła łącznie 34,5 km długości. Zajezdnie powstały w Rozbarku (przy ul. Witczaka) i Gliwicach (obok Lasku Miejskiego)^[5].

Spółka Kramer & Co., która w 1895 roku utworzyła spółkę Oberschlesische Dampfstraßenbahnen, 29 września 1898 roku oddała do użytku połączenie Bytom – Zabrze przez Biskupice^[6].

W latach międzywojennych w niemieckiej części Górnego Śląska spółka miejska Städtische Straßenbahn Beuthen (powstała 23 października 1913 roku), będąca własnością miasta Bytomia, rozbudowywała istniejącą sieć tramwajową. Na terenie Zabrza powstały wtedy odcinki:

• pod koniec 1925 – Miechowice – Rokitnica – Wieszowa,
• 1928 – Rokitnica – Helenka,
• 1930 – Bobrek – Biskupice.

W Zabrzu również powstawały miejskie trasy tramwajowe. Staraniem władz miasta w 1934 roku uruchomiono normalnotorową linię ze stacji Zabrze Mikulczyce do centrum miasta, a 23 lutego 1936 roku oddano do użytku trasę ze śródmieścia do kopalni Guido. Eksploatację tej linii powierzono spółce Verkehrsbetriebe Oberschlesien AG^[7].

W 1945 roku sieć tramwajową przymusowo przyporządkowano spółce Koleje Elektryczne Zagłębia Śląsko-Dąbrowskiego, a w 1948 roku związkowi komunalnemu Śląsko-Dąbrowskie Linie Komunikacyjne, przekształconemu w trzy lata później w Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne w Katowicach, które organizowały komunikację tramwajową i autobusową na terenie konurbacji górnośląskiej^[8].

W latach powojennych linie w północno-zachodniej części sieci tramwajowej konurbacji górnośląskiej stanowiły ważny element lokalnej komunikacji publicznej z racji utrudnionego dostępu do innych środków transportu. W Zabrzu kontynuowano rozbudowę sieci tramwajowej. W 1949 roku wybudowano pętlę przy dworcu kolejowym w centrum miasta^[9]. Sieć rozrosła się zwłaszcza w latach 50. XX wieku, kiedy to 17 marca 1951 roku oddano do użytku jednotorową linię z Mikulczyc do Rokitnicy. Otwarcie tej linii spowodowało konieczność dobudowy pętli tramwajowej w Mikulczycach wraz z rozbiórką toru do pobliskiej stacji kolejowej. Rok później, 1 maja 1952 roku, uroczyście oddano do użytku przedłużenie linii tramwajowej do kopalni Makoszowy i dalej do stacji Zabrze Makoszowy. Linia ta miała służyć głównie dowozom pracowników do tej kopalni^[10].

13 kwietnia 1959 roku doszło do zerwania wiaduktu drogowego nad stacją w Zabrzu, w wyniku którego linia nr 3 do dzielnicy Makoszowy, która przebiegała przez wiadukt, została przerwana, a torowisko wraz z pięcioma wagonami zostało odcięte od sieci. Odcięta trasa była dalej obsługiwana aż do drugiej połowy 1962 roku, kiedy to wybudowano tor na ul. Brysza i Lutra^[11].

W 1970 roku na trasach konurbacji górnośląskiej pojawiły się nowe tramwaje typu 102Na, które kursowały również w Zabrzu, a w 1974 roku wprowadzono tramwaje typu 105N^[12].

W latach powojennych prócz nowych odcinków rozpoczęto również likwidacje linii, głównie w północnej części miasta. Już 30 kwietnia 1968 roku, czyli po 17 latach eksploatacji, zamknięto linię Mikulczyce – Rokitnica, jednakże największy regres nastąpił w latach 80. XX w. 2 maja 1983 roku z racji budowy wiaduktu drogowego w Karbiu wstrzymano ruch tramwajowy między bytomskim Karbiem a Miechowicami, a wraz z tym linię do Rokitnicy i Helenki. Ostatecznie oznaczało to całkowitą likwidację tramwajów w północnej części Zabrza, spowodowaną również licznymi szkodami górniczymi^[13].

Po 1989 roku, wraz z przemianami ustrojowymi nastąpiły przekształcenia w organizacji komunikacji miejskiej na terenie konurbacji górnośląskiej. W 1991 roku rozdzielono WPK na kilkanaście przedsiębiorstw, w tym Przedsiębiorstwo Komunikacji Tramwajowej w Katowicach, które w 2003 roku przekształcono w spółkę Tramwaje Śląskie. Miasto Zabrze było w 2014 roku czwartym największym udziałowcem tej spółki (1 248 000, tj. 10,5% akcji)^[14].

Modernizacje torowisk w Zabrzu po 1989 roku były prowadzone w ograniczonym zakresie, głównie na ul. Wolności. W lutym 2011 roku włodarze miast konurbacji górnośląskiej podjęli decyzję o rozpoczęciu projektu „Modernizacja infrastruktury tramwajowej i trolejbusowej w Aglomeracji Górnośląskiej wraz z infrastrukturą towarzyszącą”, w ramach którego zaplanowano przebudowę 48 kilometrów torowisk. Na terenie Zabrza zaplanowano modernizację następujących odcinków^[15]:

• Ul. 3 Maja,
• Ul. Wolności (odcinek od ul. Kondratowicza do granicy z Gliwicami),
• Ul. Bytomska (odcinek od ul. Chrobrego do ul. Drzymały).

  

Wg stanu z 19 grudnia 2023 roku przez teren Zabrza przebiegają cztery linie tramwajowe^[16].

• Andrzej Soczówka: Zróżnicowanie struktury przestrzennej komunikacji miejskiej w konurbacji katowickiej. Sosnowiec: Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, 2012, seria: Prace Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego nr 76. ISBN 978-83-6144-31-6.
• Krzysztof Soida: Komunikacja tramwajowa w aglomeracji katowickiej: 100 lat tramwaju elektrycznego. Katowice: Przedsiębiorstwo Komunikacji Tramwajowej & wyd. STAPIS, 1998. ISBN 83-85145-13-3.